قازىر نە كوپ, كيبەرقىلمىس كوپ. جايشىلىقتا قىلمىستىڭ الدىن الۋمەن جانە وزىمەن كۇرەسەتىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى قانداي دا ءبىر قىلمىستان جۇرتتى ساقتاندىراتىن كەزدە, ونىڭ الەۋمەتتىك پورترەتىن جاسايدى. ال كيبەرقىلمىسكەردىڭ پورترەتىن جاساۋ وتە قيىن. ويتكەنى ول – ينتەرنەتتىڭ يىرىمىندە وتىرىپ, كوزگە كورىنبەي زۇلىمدىققا باراتىن قاسكۇنەم. استانالىقتاردى وسى قاسكۇنەمنەن ساقتاندىرۋ ماقساتىندا وزىمىزشە ينتەرنەتتەگى الاياقتىڭ پورترەتىن جاساپ كورەيىك.
پوليتسەيلەر جاساعان بەينە
ەڭ الدىمەن, پوليتسەيلەر جاساعان نۇسقانى الايىق. ولاردىڭ ايتۋىنشا, بۇل ساناتقا پسيحولوگيالىق تۇرعىدان ارنايى دايىندالعان, 20-45 جاس ارالىعىنداعى ورىس ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن, شەتەلدىك ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپتار قۇرامىنا كىرەتىن, call-ورتالىقتار قاعيداتى بويىنشا جۇمىس ىستەيتىن, جاقىن جانە الىس شەتەلدەردە تۇراتىن ەرلەر مەن ايەلدەر كىرەدى. ولاردىڭ اراسىندا ارقايسىسىنىڭ اتقاراتىن قىزمەتى مەن ءرولى ناقتى بولىنگەن: «كەلىسسوز جۇرگىزۋشىلەر», حاكەرلەر, IT ماماندارى جانە وزدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىك قىزمەتى.
ابدەن قىلمىسقا ماشىقتانىپ العان الاياقتار اڭقاۋ ادامداردى الداۋدىڭ ەڭ كوپ تارالعان ءتورت ءادىسىن قولدانادى: ءبىرىنشىسى – تاۋارلار مەن قىزمەت تۇرلەرىن ساتۋ تۋرالى ونلاين-جارنامالاردى شىعارۋ; ەكىنشىسى – ازاماتتارعا تەلەفون سوعىپ, ءوزىن «بانك نەمەسە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرىمىن» دەپ تانىستىرىپ, ولاردى ءارتۇرلى جاعدايعا قىزىقتىرادى; ءۇشىنشىسى – ولار ءارتۇرلى ينۆەستيتسيالىق جوبالارعا اقشانى ءتيىمدى جولمەن سالۋدى ۇسىنادى; ءتورتىنشىسى – ولار ءارتۇرلى كومپانيالار مەن ۇيىمداردىڭ فيشينگتىك سايتىن جاسايدى, سول ارقىلى پايدالانۋشىلاردىڭ قۇپيا اقپاراتىن الادى.
اشكوزدىك پەن سۋايتتىقتىڭ شەبەرى
بىرەۋدىڭ زاتىن ۇرلاعان ۇرىنى, باعالى زاتىن كۇشپەن تارتىپ العان توناۋشى-قاراقشىنى وزگەدەن ايىرۋ وڭاي. ال ينتەرنەتتەگى كيبەر-ۇرىنى ەشكىم تاني المايدى. ويتكەنى ول كوزگە كورىنبەيدى, ءوز «قۇربانىنا» ەشقانداي فيزيكالىق زيانىن تيگىزبەيدى. ءتىپتى, ونىڭ جاسى, جىنىسى, ءدىنى, ءدىلى قانداي ەكەنىن دە بىلە المايسىڭ. بەلگىلىسى سول, ول ءوزىن قىلمىسكەرمىن دەپ سانامايدى, بىراق ادامعا كورىنبەي-اق اقشاسىن, قىمبات زاتتارىن ۇپتەپ كەتەدى. پسيحولوگ-ماماندار كيبەرالاياقتاردىڭ نەگىزگى ەكى جاعىمسىز قاسيەتىن ايتادى: اشكوزدىك پەن سۋايتتىق. راسىندا دا, اۆانتيۋريست نە تىم پىسىق بولماساڭ, ەشكىمدى الداي المايسىڭ. ول ءۇشىن ادامداردىڭ پسيحولوگياسىن جاقسى بىلۋگە ءتيىسسىڭ: ۇرەي مەن اۋەستىك, قۇمارلىق پەن ساراڭدىق, السىزدىك پەن ساۋاتسىزدىق سياقتى نارسەلەردى رەت-رەتىمەن پايدالانىپ, تۇپتەپ كەلگەندە, ءوزىنىڭ ماقساتىنا جەتەدى. ارينە, بۇلاردىڭ ءبارىن ساتىمەن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن كىممەن, قالاي سويلەسە ءبىلۋ دە بارىنەن ماڭىزدى.
ينتەرنەتتەگى الاياقتىڭ باسقا قىلمىسكەردەن تاعى ءبىر ايىرماشىلىعى – جۇمباقتىعى. الاياقتاردىڭ كوپشىلىك بولىگى شەتەلدە وتىرادى. ولاردىڭ قاي ەلدە وتىرىپ, كىمدى الداعانىن دا انىقتاۋ قيىندىق تۋعىزاتىنى سودان. كادىمگى ۇرىلار ۇستالىپ قالمايىن دەگەن ۇرەيمەن ءومىر سۇرەدى. ال حاكەرلىك باعدارلامالاردى قولداناتىن كيبەرقىلمىسكەر اركەز ءوزىن قاۋىپسىز, ەركىن سەزىنەدى. ءسويتىپ, ول ءوزىنىڭ ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى. مۇنداي الاياقتاردا ايانىش سەزىمى بولمايدى. سول سەبەپتەن, ولاردىڭ قۇربانى كوبىنەسە قارت ادامدار, ايەلدەر, بالالار بولىپ شىعادى. ەگدە جاستاعى ادامداردىڭ كەز كەلگەن قوڭىراۋعا سەنىپ قالاتىنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى, مۇنى الاياقتار دا ءتيىمدى پايدالانادى.
ابدەن قىلمىسقا ماشىقتانىپ العان الاياقتار اڭقاۋ ادامداردى الداۋدىڭ ەڭ كوپ تارالعان ءتورت ءادىسىن قولدانادى: ءبىرىنشىسى – تاۋارلار مەن قىزمەت تۇرلەرىن ساتۋ تۋرالى ونلاين-جارنامالاردى شىعارۋ; ەكىنشىسى – ازاماتتارعا تەلەفون سوعىپ, ءوزىن «بانك نەمەسە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرىمىن» دەپ تانىستىرىپ, ولاردى ءارتۇرلى جاعدايعا قىزىقتىرادى; ءۇشىنشىسى – ولار ءارتۇرلى ينۆەستيتسيالىق جوبالارعا اقشانى ءتيىمدى جولمەن سالۋدى ۇسىنادى; ءتورتىنشىسى – ولار ءارتۇرلى كومپانيالار مەن ۇيىمداردىڭ فيشينگتىك سايتىن جاسايدى, سول ارقىلى پايدالانۋشىلاردىڭ قۇپيا اقپاراتىن الادى
قارتايعان تۋىستارى, كورشىلەرى, تانىستارى بار ازاماتتار ولارعا الاياقتىقتىڭ قانداي تاسىلدەرى بار ەكەنىن, الاياقتىق سيپاتتاعى قوڭىراۋلار مەن حابارلامالاردى الۋ كەزىندە ءوزىن قالاي ۇستاۋ كەرەكتىگىن, اتاپ ايتقاندا, الاياقتارمەن ديالوگ جۇرگىزبەۋ, اڭگىمەنى توقتاتۋ جانە تۋىستارىنا قوڭىراۋ شالۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندىرۋى كەرەك. ەگەر قارت ادام بانك كارتاسىمەن زەينەتاقى السا, وندا كارتادان اقشا الۋعا كومەك كورسەتىڭىز نەمەسە تۋىسقانىڭىزعا كارتانى سىزگە بەرۋدى ۇسىنىڭىز. الاياقتان قوڭىراۋ تۇسكەن كەزدە بۇل فاكتى تۋرالى دەرەۋ پوليتسياعا حابارلاۋ قاجەت.
الاياقتى قالاي تانۋعا بولادى؟
ارينە, بۇل ءارى قيىن, ءارى وڭاي سۇراق. ينتەرنەتتەگى الاياقتاردىڭ ءتىلى شۇرايلى, ءسوزى ءوتىمدى بولىپ كورىنەتىنى راس. ءا دەگەندە كەز كەلگەن ادام ولارعا سەنىپ قالۋى مۇمكىن. الايدا قانداي جاعدايدا بولسىن ولاردىڭ الاياق ەكەنىن تانۋعا بولادى؟ قالايشا؟ بىرىنشىدەن, ينتەرنەت جەلىسىندەگى الاياق ءبىرىنشى بولىپ ءوزىنىڭ قۇربانىن ىزدەپ, بايلانىسقا شىعادى. ول تەلەفون قوڭىراۋى, الەۋمەتتىك جەلىگە كەلگەن حابارلاما, ەلەكتروندىق پوشتاعا كەلگەن حابار بولۋى مۇمكىن. ەلەكتروندىق پوشتادا «سپام» دەگەن بولىككە وسىنداي «شابۋىلدار» ءجيى جاسالادى. اسىرەسە, شەتەلدەن ءار ادامنىڭ تەگىمەن بىردەي ادامنان حاتتار كوپ كەلەدى. وندا تۋىسىنىڭ قايتىس بولعانىن, ارتىنا مۇراعا كوپ اقشا قالدىرىپ, سونى الۋ ءۇشىن, بەلگىلى ءبىر انكەتانى تولتىرۋدى ۇسىنادى. سوندىقتان, ونداي «وڭاي ولجاعا» كەنەلۋدى ويلاماي, الاياقتاردىڭ قۇرعان تورىنان ساق بولىڭىزدار.
الاياقتى تانۋدىڭ ەكىنشى بەلگىسى – ولار بىردەن ءىشى-باۋىرىڭا كىرىپ سويلەسىپ, قىزىقتى قارجىلىق ۇسىنىستارىن جاۋدىرادى. سىزگە ول «بانك قىزمەتكەرى», «ارنايى تەرگەۋ قىزمەتىنىڭ وكىلى», «ەرەكشە قىلمىستىق ىستەردى تەرگەۋشى», يا بولماسا قيىن جاعدايعا تاپ بولعان ءوز تۋىسىڭىز بولىپ حابارلاسۋى مۇمكىن. ەڭ باستىسى, ول كىم بولسا دا ماسەلەنىڭ ءمانىسىن ايتىپ, بىردەن اقشا تۋرالى اڭگىمەگە كوشەدى. ەسىڭىزدە بولسىن: بانك ەشقاشان تەلەفون ارقىلى تۇتىنۋشىسىنىڭ كارتاسى تۋرالى مالىمەتتەردى سۇرامايدى: ونىڭ ءنومىرى, ارتقى جاعىنداعى كودى, كارتا يەسىنىڭ اتى-ءجونى جانە ونىڭ قولدانىلۋ مەرزىمى, ءتىپتى پين-كودى بولسىن. ەگەر قوڭىراۋ شالعان ادام سىزدەن وسىنداي اقپاراتتى الۋعا تىرىسسا نەمەسە ءسىزدىڭ تەلەفونىڭىزعا بانكتەن كەلگەن كودتاردى حابارلاۋدى سۇراسا, دەرەۋ ونىمەن سويلەسۋدى توقتاتىڭىز.
امال-ايلاسى كوپ
الاياقتى بىردەن تانىپ-ءبىلۋدىڭ تاعى ءبىر ءتاسىلى – ونىڭ ۇسىنىسىنان باس تارتساڭىز, قورقىتىپ-ۇركىتۋگە كوشەتىنى. ولار الداپ-ارباۋدىڭ حاس شەبەرى بولعاندىقتان, ءوزىنىڭ «قۇربانىنا» قالاي قىسىم جاساپ, ويلانۋعا ۋاقىت قالدىرماي, ءوز دەگەنىن ىستەتۋگە ۇمتىلادى. مۇنداي جاعدايدا سوزىنە سەندىرۋگە, كونبەسەڭ كوندىرۋگە, قورقىتىپ-ۇركىتۋگە, قوقان-لوقى جاساۋعا دەيىن بارادى. ونداي كەزدە ۇرەيگە, قورقىنىشقا بوي الدىرۋدىڭ قاجەتى جوق. شىنداپ كەلگەندە, بانكتىڭ جاي ءبىر قىزمەتكەرىنىڭ ءسىزدىڭ اقشاڭىز تۋرالى كۇيىپ-ءپىسىپ, ابىگەرگە تۇسۋىنە نە باسىنا كۇن تۋىپتى؟! وسىعان جاقسىلاپ ويلانىپ قاراساڭىز, كىم بولسىن مەيلى, ول بانكتىڭ مەنەدجەرى مە, پوليتسيا قىزمەتكەرى مە, ارنايى قىزمەتتىڭ وكىلى مە, ەشقاشان بىرەۋگە تەلەفون شالىپ, قوقان-لوقى جاسامايتىنىن بىلەسىز. تۋىستارىنىڭ اتىنان تەلەفون ارقىلى قوڭىراۋ شالۋ جانە قيىن جاعداي تۋرالى حابارلاۋ كەزىندە ءسىز حابارلاسىپ وتىرعان تۋىستارىڭىز نەمەسە جاقىندارىڭىزبەن بايلانىسقا شىعىپ, بولعان وقيعانىڭ ەگجەي-تەگجەيىن انىقتاپ, بەيتانىس ادامدارعا اقشا اۋدارماڭىز جانە بەرمەڭىز. ەسەپ ايىرىسۋ شوتى/كارتا بويىنشا قىزمەت كورسەتۋ ماسەلەلەرى تۋرالى حابارلاما كەلىپ تۇسكەن بانكتىڭ كەز كەلگەن بولىمشەسىنە قوڭىراۋ شالىڭىز نەمەسە بانك بولىمشەسىنە بارىپ, تۋىنداعان بارلىق ماسەلەنى سۇراپ ءبىلىڭىز. ءسىز سونداي-اق زاماناۋي تەحنولوگيالاردى جاقسى بىلەتىن ارىپتەسىڭىزگە, تۋىسىڭىزعا قوڭىراۋ شالىپ, كەلىپ تۇسكەن حابارلاما تۋرالى ايتىپ, كەڭەس سۇراي الاسىز. بيلىك وكىلىنىڭ كىم ەكەنىن بىلگىڭىز كەلسە, جەرگىلىكتى جەردەگى قۇزىرلى ورگاندارعا حابارلاسىپ, ءىستىڭ ءمان-جايىن سۇراڭىز. سول كەزدە ءوزىڭىزدى قورقىتىپ-ۇركىتكەن «بانك مەنەدجەرىنىڭ» يا بولماسا «قارجىلىق تەرگەۋشىنىڭ» كىم ەكەنىن, قاي جەردە وتىرعانىنا كوزىڭىز جەتەدى. البەتتە, ول شەتەلدەن قوڭىراۋ سوقتى.
ءتورتىنشى ءتاسىل – اسىقتىرۋ. تەلەفوننىڭ ارعى جاعىنداعى ادام: «تەزدەتىپ شەشىم قابىلداۋىڭىز كەرەك!» دەپ بۇيىرا سويلەيدى. «ءدال قازىر ىستەمەسەڭىز, كەش بولادى», «ەرتەڭ وكىنىپ قالاسىز», «تەزدەتىڭىز», «ايتپەسە, اقشاڭىزدىڭ بارىنەن ايىرىلاسىز» دەگەن سوزدەرمەن ادامنىڭ ەسىن شىعارىپ, بايبالام سالىپ, ۇرەي مەن ۋايىم ۇستىندە ءوزىنىڭ دەگەنىن ىستەتۋدى قالايدى. الايدا مۇندايدا الاياقتىڭ ارباۋىنا تۇسپەي, بىردەن بايلانىستى ءۇزىپ جىبەرگەن ءجون. قازىر الاياقتىقتىڭ جاڭا تۇرلەرى كوپتەپ شىعىپ جاتىر. كۇدىكتىلەر زياندى سىلتەمە ارقىلى كەز كەلگەن ادامنىڭ Whatsapp اككاۋنتىنا قول جەتكىزە الاتىنى بەلگىلى بولدى. وسىعان وراي, پوليتسەيلەر ازاماتتاردى, ادەتتە, ۇتىس ويىنى, بالالارعا داۋىس بەرۋ, كەز كەلگەن تاقىرىپ بويىنشا ساۋالناما جانە ت.ب. تۇرىندە تارالاتىن كۇماندى سىلتەمەلەردى باسپاۋدى جانە ولاردىڭ سايتىنا كىرمەۋدى, سونداي-اق جەكە دەرەكتەردى ەنگىزبەۋدى ەسكەرتەدى. كەزدەيسوق كۇدىكتى سىلتەمەنى باستىم دەپ كۇماندانساڭىز, Whatsapp قولدانباسىنا ءوتىپ, وزگەرتۋلەر بولىمىنە كىرىپ, «بايلانىستىرىلعان قۇرىلعىلارعا» ءوتۋ ارقىلى Whatsapp اككاۋنتىڭىزعا پاراللەل كىرۋدى تەكسەرۋگە بولادى. ول جەردە ءسىز قوسىلماعان بەلگىسىز قۇرىلعى كورسەتىلسە, وسى سەسسيادان دەرەۋ شىعىڭىز.
ولار قازاقشا بىلمەيدى
ءيا, ءيا, ولاردىڭ دەنى شەتەلدىكتەر ەكەنىن جوعارىدا ايتتىق. وزىڭە حابارلاسقان ادامنان كۇدىكتەنسەڭ, ەڭ الدىمەن, قازاقشا سويلەسىپ كور. ولار بىردەن «ۇندەمەي» قالادى, نە ورىسشا سويلەسە بەرەيىك دەگەندى ايتادى. ول ءوزىن «بانك قىزمەتكەرىمىن» دەپ تانىستىرسا, سول بانكتىڭ استاناداعى قاي بولىمشەسىنەن قوڭىراۋ سوققانىن سۇراساڭىز, ءۇنى وشەدى. ويتكەنى شەتەلدىكتەر استاناداعى كوشەلەردى, بانكتەردىڭ اتاۋىن بىلمەيدى. راسىندا دا ولار قازاقشا جاۋاپ قاتساڭ, نە بايلانىستى ءۇزىپ جىبەرەدى, نە ۇزاق ۋاقىت داعدارىپ تۇرىپ قالادى. ءوز سۇراقتارىڭدى سابىرلىلىقپەن, سەنىمدىلىكپەن قويساڭ, ونىڭ قانداي ىڭعايسىز كۇيگە تۇسكەنىن كورەسىڭ.
ينتەرنەتتەگى الاياقتىڭ قوڭىراۋى كەلگەندە نە ىستەۋ كەرەك؟ ولارمەن بىردەن ۇرىسۋدىڭ, جانجالعا بارۋدىڭ قاجەتى جوق. ولاردىڭ ءوزىن مازاق ەتۋ دە ابىروي اكەلمەيدى. قوڭىراۋ سوققان ادامنىڭ اڭگىمەسى شىنايى بولىپ كورىنسە دە, وعان قىزىقپاڭىز. ەڭ باستىسى, قوڭىراۋعا جاۋاپ بەرمەڭىز. ال ەگەر تۇتقانى باسىپ قويساڭىز, بىردەن بايلانىستى دوعارىڭىز. الاياقتار ادامدى اداستىرۋدىڭ نە ءتۇرلى پسيحولوگيالىق ادىستەرىن مەڭگەرگەن, سونداي-اق ولار كەيدە جابىرلەنۋشى مەن ونىڭ جاقىندارى تۋرالى اقپاراتقا قول جەتكىزەدى. الاياقتىقتىڭ وسىعان ۇقساس جاعدايلارى ينتەرنەت جەلىسىندە دە كەزدەسەدى, بىراق كومەك تۋرالى حابارلاما تۋىسىنىڭ جالعان پاراعىنان الەۋمەتتىك جەلىدەگى حابارلاما ارقىلى بەرىلەدى.
