رەسپۋبليكاعا بەلگىلى تاريحشى, تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى, پروفەسسور, مادەنيەتتانۋشى, ونداعان كىتاپتىڭ اۆتورى ءامىرجان الپەيىسوۆ اقمولا وبلىسىنىڭ بەستوبە كەنىشىندە 1954 جىلى 13 ماۋسىمدا دۇنيەگە كەلدى.
بالا تاربيەسىندە قانمەن بەرىلەتىن قاسيەتتەرمەن بىرگە ونىڭ تۇلعالىق وسۋىنە اتا-انانىڭ كورسەتەتىن ونەگەسىنىڭ ورنى بولەك. اتاسى قابىلۋاقيت اتى باردا جەلىپ ءجۇرىپ جەر تانىعان, اسى باردا بەرىپ ءجۇرىپ ەل تانىعان, باسقاعا ۇلگى جول كورسەتەر اقساقال بولدى. اجەسى مۇگىلسىم «ءامىرجانىم عالىم, جازۋشى بولادى» دەپ نەمەرەسىن ءۇي شارۋاسىنا ارالاستىرماي, تەك ساباق وقۋىنا جاعداي جاسايتىن. اكە – اسقار تاۋ, انا – اعار بۇلاق. ءامىرجاننىڭ اكەسى قابىلقايىر سول كەزدەگى ازاماتتارعا ءتان تۇرمىس كەيىستىگى جۇرەگىن سىزداتسا دا سىر بەرمەي, مويىماي, ەڭسەلەرىن تۇسىرمەي جۇرەتىن, مۇسىلمانشىلىعىنان ارىلماعان تىنىمسىز جان بولاتىن. بارعا قاناعات, جوققا سابىر ەتەتىن قابىلقايىر اكەمىز قاي سالادا قىزمەت ەتسە دە ەلدىڭ العىسىن العان ابىرويلى ادام ەدى. انامىز ايتجان بالعابايقىزى ەكەۋى ەلگە سىيلى, ەسىكتەرى جابىلماي, داستارقاندارى جيىلماي قوناق كۇتكەن, كوپشىل, كەڭپەيىل, اقجارقىن بولاتىن. سول ەلدىڭ باتاسى بالالارىن عانا ەمەس, نەمەرەلەرىن دە جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتىپ, ەڭبەكتەرىنىڭ جەمىسىن كورىپ كەتتى.
ءامىرجان وقۋ بىتىرىسىمەن جولدامامەن تسەلينوگراد قالاسىنا كەلىپ, وبلىستىق كومسومول كوميتەتىنە جاۋاپتى قىزمەتكە ورنالاستى. ءبىر جىلدان اسا ەڭبەك ەتىپ, جوعارى لاۋازىمدى قىزمەت ۇسىنىلعانىنا قاراماي, ءوزىنىڭ كوڭىلى سۇيگەن تاريح عىلىمىمەن اينالىسۋ ءۇشىن الماتى قالاسىنا قايتىپ كەلدى. الماتى حالىق شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ تاريح كافەدراسىنا جۇمىسقا ورنالاسىپ, اسپيرانتۋراعا ءتۇستى, تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى اتاعىن قورعادى.
ارقاشان ءوزىنىڭ بىلىمىمەن, بەلسەندىلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ جۇرەتىن امىرجانعا دا باسشى ورگانداردان جاۋاپتى قىزمەتتەر ءجيى ۇسىنىلاتىن. وسىعان بايلانىستى ءبىراز ۋاقىت پارتيا ۇيىمدارىندا, استانا قالالىق اكىمدىگىندە, قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ رەسپۋبليكالىق مەكەمەلەرىندە جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقاردى. بىراق قايدا جۇرسە دە, عىلىممەن, جازۋشىلىقپەن اينالىسۋعا اسا كوڭىل ءبولىپ وتىردى. سونىڭ ناتيجەسىندە اراسىنا جىلدار سالىپ, وننان استام كىتاپتى دۇنيەگە اكەلدى.
ءار ادامنىڭ تۋىپ-وسكەن جەرى وزىنە ىستىق, سەبەبى ءومىرىنىڭ ەڭ شۋاقتى, بەرەكەلى, مەرەكەلى بالالىق شاعى وسىندا وتەدى. ءامىرجاننىڭ ەڭ العاشقى تۋىندىلارى تۋعان جەرگە, وسكەن ەلگە دەگەن ساعىنىشى, ماحابباتىنا تولى بولدى. 1994 جىلى ورىس تىلىندە شىققان كىتابى «نوستالگيا» دەپ بەكەر اتالماعان. بۇل كىتاپتا ءار جىلدارى جازىلعان قىسقا اڭگىمەلەر توپتاستىرىلعان. اۆتور بەستوبە جەرىندە وسكەن جاستاردىڭ ارمان-تىلەكتەرىن, ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيلەرىن شىنايى سۋرەتتەي العان. قاتار وسكەن نەمىس ۇلتىنىڭ جاستارى 1990 جىلدارى تۋعان ەلدى قينالا تاستاپ, زامان قۇبىلىسىنا وراي گەرمانيا ەلىنە قونىس اۋدارۋ كەزىندەگى قينالىس سەزىمدەرىن شەبەر جەتكىزگەن.
ءا.الپەيىسوۆ ءوز ەڭبەكتەرىندە قوعامنىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارى, ونىڭ ەلدىڭ سالت-داستۇرىمەن, مادەنيەتىمەن تىعىز بايلانىستا بولعان ۋاقىتتا عانا ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا جاقسى اسەرى بولاتىنىن اشىپ وتىرادى. جاستايىنان زەرەك, العىر بولىپ وسكەن ءامىرجان ەلگە جاقسىلىق جاساپ جۇرگەن اعالارىنىڭ وتكەندى سارالاپ, بۇگىنگىنى دارالاپ, بولاشاقتى بولجاي العان قاسيەتتەرىن دە بويىنا ءسىڭىردى.
ءا.الپەيىسوۆتىڭ 1995 جىلى شىققان «تاعدىر تاعىلىمى» پوۆەسىندە قاتار وسكەن دوستاردىڭ ومىردەگى ەسەيۋ جولدارى, جاقسىلىق پەن قيىندىقتان العان اسەرلەرى اۆتوردىڭ ءوز ءومىرىنىڭ جولدارىمەن ۇشتاسىپ جاتقانداي. ون جىل مەكتەپتە بىرگە وقىپ, قۇلىن-تايداي جاراسىپ بىرگە وسكەن سىنىپتاس دوستارى قياش, تولەگەن, جامبىل, رامازان, باعدات, جامال, ءلاززات, رايا تاعى باسقالارىنا ارناعان جۇرەك سىرلارى سەكىلدى.
مىزعىمايتىنداي كورىنگەن كەڭەس وداعىنىڭ شاڭىراعىنىڭ ورتاسىنا تۇسۋىنە, سوتسياليستىك جۇيەنىڭ قيراۋىنا قازاق جاستارىنىڭ قوسقان ۇلەستەرى زور. بۇل جاعدايلاردى كوزىمەن كورىپ, جۇرەگىمەن سەزىنگەن ا.الپەيىسوۆ تە قالىس قالا الماي, «قاشقىن سۋىر» پوۆەسىندە جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن كەيىنگى قازاق جاستارىنىڭ قيلى عۇمىرى مەن تۇرلاۋلى تاعدىرى, رۋحاني-ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنىڭ اشىلۋىن سيپاتتايدى. «ازاتتىق اڭساعان سارىارقا» پوۆەسىندە الماتى قالاسى ستۋدەنتتەرىنىڭ استىرتىن قۇپيا ۇيىمىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرى كورسەتىلەدى. بۇل ۇيىمنىڭ جۇمىسىنا اۆتوردىڭ دا قاتىسى بولعاندىقتان, ونداعان جىلدار بويى قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ باقىلاۋىندا بولىپ, كەيىن اقتالىپ شىقتى.
ال سول جاستاردىڭ ساناسىن سەرپىلتىپ, بولمىسىن وياتقان, الاش زيالىلارىنىڭ كۇرەس جولىن جالعاستىرعان «جاس تۇلپار» قوزعالىسى بولدى. ءا.الپەيىسوۆ ءوزىنىڭ «جاس تۇلپار» ءدۇبىرى پوۆەسىندە حح عاسىردىڭ 60-70- جىلدارىنداعى جاستاردىڭ قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسى, ۇلتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى تۋرالى باياندايدى. «وتكەندى بىلمەسەك بولاشاققا قالاي بارامىز, كەتكەنىمىزدى قادىرلەمەسەك, جاڭا ۇرپاققا نە دەرمىز» دەيدى اۆتور.
سول قوزعالىستىڭ بەلسەندى مۇشەلەرىمەن كەزدەسىپ, حالقىمىزدىڭ بوستاندىعى, ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ, ۇلتىم دەپ وتقا تۇسكەن بوزداقتاردىڭ اتقارعان يگى ىستەرىن تولىق اشىپ بەرەدى. ار-نامىس تازالىقتىڭ بيىك شىڭى عانا ەمەس, ادامگەرشىلىكتىڭ ماڭگىلىك وزگەرمەس سيمۆولى عوي. «جاس تۇلپار» قوزعالىسىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ ءبىرى مۇرات اۋەزوۆپەن كوپ ارالاسىپ, تۋىس اعا-ىنىدەي سىيلاسىپ كەتتى. قوعامدا بولىپ جاتقان وزگەرىستەر, بولاشاق تۋرالى وي-تولعانىستارىمەن ءبولىسىپ, ءداۋىر الماسۋىنىڭ از ۋاقىتتا زاماندى ادام تانىماستاي وزگەرتكەنىنە وي جۇگىرتتى.
مۇرات اۋەزوۆتىڭ وسكەن ورتاسى, اتا-اناسىنىڭ تاعدىر تولقىنىنىڭ قيىن-قىستاۋ كەزىندەگى كورگەن ازاپتارى, سونىڭ ءبارىن جەڭىپ شىعۋ جولىنداعى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى, ماحابباتى جايلى كوپ ماعلۇمات العان ءامىرجان وسى اۋلەت تۋرالى ءوز ويلارىن ورتاعا سالدى. «انا جۇرەگى» اڭگىمەسىندە قازاقتىڭ ءۇش الىبى; ءبىلال سۇلەەۆ, ءىلياس جانسۇگىروۆ, مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جارى بولعان قوعام قايراتكەرى, مۇراتتىڭ اناسى فاتيما عابيتوۆانىڭ باسىنان كەشكەن قيىن دا, قىزىقتى تاعدىرى تۋرالى ناعىز دەرەكتەرمەن باياندايدى. بۇل ەڭبەكتە ستاليندىك زۇلماتتان جاپا شەگىپ, قانشا قيىندىق كورسە دە مۇقالماعان ۇلى دالا ارۋىنىڭ ءومىر جولى بەينەلەنگەن. بۇل شىعارما تاريحي وقيعالارعا نەگىزدەلىپ, تۇتاس ءبىر كۇردەلى كەزەڭدى قامتىعانى سەبەپتى جىلدىڭ ۇزدىك اڭگىمەسى دەپ تانىلىپ, «التىن قالام 2017» ادەبي سايىسىنىڭ باس جۇلدەسىن جەڭىپ الدى.
بىلتىر باسپادان شىققان «مۇرات» اتتى كىتابىندا قازاقتىڭ زاڭعار جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءومىر جولى, الاش قوزعالىسى كەزىندەگى اتقارعان قىزمەتتەرى, بالالارىمەن قارىم-قاتىناسى, ولاردى ءومىر جولىنا باعىتتاپ ايتقان اقىلدارى باياندالادى. مۇراتتىڭ جاستىق شاعى, ستۋدەنتتىك كەزەڭدەرى, «جاس تۇلپار» قوزعالىسىن ۇيىمداستىرۋداعى ەرەكشە ەڭبەگى تولىقتاي بەرىلگەن. كىتاپتىڭ «مۇرات» اتالۋىنىڭ سيمۆوليكالىق سەبەبى بار سياقتى. تاريحتى, مادەنيەتتى, ساياساتتى ۇشتاستىرا وتىرىپ, ءا.الپەيىسوۆ ءوزىنىڭ مۇراتىنىڭ بيىك باسپالداعىنا كوتەرىلدى. بىراق, ءامىرجان قاشان دا ارمانشىل…
ءامىرجان قابىلقايىرۇلىنىڭ ءومىر جولى جاستاردى ادىلدىككە دەگەن تەرەڭ تانىمعا تاربيەلەي الاتىن سارا جول. وتاندى ءسۇيۋ, وعان ادال قىزمەت ەتۋ بۇگىنگى كۇنگە عانا ەمەس, بولاشاققا كەرەك. ۇلكەن قىزدارى ەلميرا, اسەم بۇگىندە باقىتتى جانۇيا بولىپ قۋانتسا, كىشىسى – ايىم ستۋدەنت. ءامىرجان جان جارى كاۋسارمەن نەمەرەلەرىنىڭ تاربيەلەرىنە كوڭىل بولە ءجۇرىپ, وزدەرىنىڭ سۇيىكتى جۇمىستارىمەن اينالىسۋدا. مىڭجىلدىق تاريحى بار بەستوبە كەنىشىندە دۇنيەگە كەلىپ, بۇگىندە ەل اعاسى بولىپ جۇرگەن ءامىرجان قابىلقايىرۇلى جەتپىستىڭ سەڭگىرىنە شىقسا دا كوڭىلى اق, جانى جايدارى قالپىندا. جاستارعا بەرەرى, ۇيرەتەرى كوپ, ءالى دە سول جولدا قىزمەت ىستەپ ءجۇر.
ومىرسەرىك ەرجانوۆ,
استانا
