تاۋەلسىزدىك كۇنى دەسە, مەنىڭ ەسىمە اتاجۇرتتان الىس جۇرگەن شاقتارىم تۇسەدى. ويتكەنى تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن باستاپ قازاقستان شەتەلدەگى ءار قازاقتىڭ جالعىز ۇمىتىنە اينالدى. كەرەك دەسەڭىز, بالا ءبىزدىڭ ءوزىمىز «شىركىن, قازاقستانعا قاشان جەتەر ەكەنبىز» دەپ قانشاما كۇندى ارمانداۋمەن وتكىزدىك.
قىتايدا 1 قازاندى مەملەكەت مەرەكەسى رەتىندە تويلايدى. ول كۇنى بارلىق مەكەمە, وقۋ ورىندارى تۋ شىعارادى. وعان بارلىق قىزمەتكەرلەر, وقۋشىلار قاتىسۋى مىندەتتى. ءوز باسىم, قانشاما رەت سول تۋ شىعارۋ سالتاناتىنا قاتىسسام دا, شىن جۇرەكتەن بەرىلىپ, قىتايدىڭ گيمنىن ايتقان ەمەسپىن. كەرىسىنشە, «قاشان ءدال وسىلاي ءوز تۋىمىزدى شىعارىپ, قازاق تىلىندە ءانۇرانىمدى شىرقاپ تۇرادى ەكەنبىز» دەپ ىشتەي قيالدايتىنمىن. 2011 جىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە وراي دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى شەتەلدەن دە قوناقتار شاقىردى. سول شاقىرىلعان قوناقتاردىڭ اراسىندا قىتايدان مەن دە كەلدىم. تۇسكە دەيىن «ماڭگىلىك ەل» قاقپاسىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا قاتىسىپ, تۇستەن كەيىن تاۋەلسىزدىك سارايىنداعى سالتاناتتى جينالىسقا باردىق. زال تولى قوناقتار ورنىنان تۇرىپ, ءانۇران ورىندالعاندا, مەنىڭ قانداي كوڭىل كۇيدە بولعانىمدى قازىر سوزبەن بەينەلەپ جەتكىزە المايمىن. ءانۇران اياقتالعانشا قولىمدى كەۋدەمە قويىپ, قالىقتاپ تۇرعانداي كۇي كەشتىم. وسى كۇندە ويلاسام, ول دا مەنىڭ قازاقستاندى ءمىنسىز قابىلداعان كەزىم ەكەن. سول كۇنى كەشتە جاڭاوزەننەن جامان حابار جەتتى, قازاقتىڭ قازاققا وق اتاتىنىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىسەم دە, ءبارىبىر قازاق ەلىن جاماندىققا قيعام جوق.
سول جينالىستان مەن ەكى تۋ الىپ قايتتىم. جينالىس اياقتالعاندا الدەكىم قولىنداعى تۋدى جەرگە تاستاي سالسا كەرەك, جۇرتتىڭ اياعىنىڭ استىندا قالعان تۋدى بوتاكوز ۋاتقانقىزى اپايىم ايالاي الىپ, قاعىپ-ءسۇرتىپ, «مىناۋ ساعان ەستەلىك بولسىن باۋىرىم, بۇل جاقتاعىلار كەيدە كوك تۋدىڭ قادىرىن بىلمەيدى عوي, تۋدىڭ قاسيەتىن تۇسىنەتىن سەنىڭ تورىڭدە تۇرسىن وسى تۋ» دەپ قولىما ۇستاتتى. ۇلكەن ىلتيپاتپەن قابىلدادىم. كەشتە ۇلكەن ۇيگە بارىپ, جينالىستان ەكى تۋ الىپ قايتقانىمدى ايتىپ ماقتانىپ, اناما كورسەتىپ ەدىم, ءىنىمنىڭ كىشكەنتاي قىزى «مىنا تۋدىڭ بىرەۋىن بىزگە بەرسەڭىز بولا ما؟» دەپ قيىلعان سوڭ, «الا عوي, اينالايىن» دەپ قولىنا ۇستاتتىم. قۋانىپ كەتتى, كىشكەنتاي تۋدى قولىمنان الدى دا, بەسىكتىڭ باسىنا اپارىپ شانشىدى. «3-4 جاستاعى بالا تۋعا دەگەن قۇرمەتتى قايدان بىلەدى» دەپ قايران قالدىم…
2014 جىلى جازدا جەكە ساپارمەن تاعى دا استاناعا كەلدىم. بۇل جولى ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە ءوز ماماندىعىم بويىنشا ماگيستراتۋراعا ەمتيحان تاپسىردىم. شەتەل قازاعى رەتىندە مەنىڭ دە قازاق تىلىنەن ەمتيحان تاپسىرۋىما تۋرا كەلدى. 3 بولىمنەن تۇراتىن ەمتيحاننىڭ ءبىرىنشى بولىگى تىڭداپ-ءتۇسىنۋ قابىلەتىن بايقاۋ ەكەن, ۋاقىتىن وتكىزىپ المايىن دەپ, كورىم-اق دايىندالىپ وتىرعام, بىراق «مەملەكەتتىك رامىزدەر» دەپ باستالاتىن اۋديوجازبا ساڭق ەتە تۇسكەندە ويىم ءبولىندى دە كەتتى. قىتايدا جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسەردە مىندەتتى تۇردە قىتاي تىلىنەن ەمتيحان تاپسىراسىز, قىتاي تىلىندەگى ساۋاتىڭ بەلگىلەنگەن كورسەتكىشكە جەتپەسە, وقۋ ورنىنا تۇسە المايسىڭ, ۇكىمەت ورىندارىنا جۇمىسقا دا تۇرا المايسىڭ. ءبىز ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەن كەزدە قىتاي تىلىنەن كەمىندە التىنشى دەڭگەيگە جەتۋ شارت ەتىلدى. بۇكىل ۇيعىر, قازاق بولىپ قىتاي تىلىنەن ەمتيحان تاپسىردىق. سوندا ءبىر ۇيعىر ساباقتاسىمنىڭ بىرنەشە رەت ەمتيحان تاپسىرىپ, بارىنەن كوزدەگەن مەجەگە جەتە الماي تارىققان شاعىندا «ءاي, اللا, ءبىزدىڭ قاشان مەملەكەتىمىز بولادى, ءبىز قاشان قىتاي ءتىلىن ۇيرەنىپ قينالعاننان قۇتىلامىز؟ بىزگە باسقا ۇلتتاردان ءدال وسىلاي ۇيعىر تىلىنەن ەمتيحان الاتىن كۇن تۋا ما؟» دەپ وكسىگەن ەدى. قازاق ءتىلى ەمتيحانى باستالعاندا مەنىڭ ويىما وسى وقيعا ءتۇستى. «قازاق ەلىندە قازاق تىلىنەن ەمتيحان تاپسىرىپ وتىرعانىمنىڭ ءوزى ءبىر باقىت ەكەن عوي» ءبىر ماساتتانىپ, وقۋ تاۋىسقاننان كەيىن كوپ ۇزاماي ۇستالىپ, 10 جىلعا سوتتالىپ كەتكەن الگى ۇيعىر ساباقتاسىمدى ويلاپ, «ول بەيشارا نە كۇيدە ەكەن؟» دەپ ويىمدى جيعانشا, تىڭداۋ ءبولىمىنىڭ ءبىرىنشى سۇراعى الدەقاشان ءوتىپ كەتىپتى. بىراق وعان ساسقان دا جوقپىن, قالعان سۇراقتارىن دۇرىستاپ جازىپ, ەلدەن بۇرىن تاپسىرىپ, ەمتيحان الاڭىنان شىعىپ كەتتىم. الايدا قازاق تىلىنەن ەڭ جوعارعى بالل جيناسام دا, الەۋمەتتانۋ ماماندىعىنىڭ جەتەكشى وقىتۋشىسى بەتپە-بەت ەمتيحاندا «ورىسشا بىلمەيدى ەكەنسىڭ» دەپ مەنى وتكىزبەي تاستادى. مەن العاش رەت قازاقستاندا دا قازاق ءتىلىنىڭ قاقپاي كورەتىنىن ءتۇسىندىم. بىراق ورىسشا بىلمەگەنىمە قورلانىپ, نامىستانعان جوقپىن. باستىسى, ەڭ ۇلكەن بايلىعىم – قازاق ءتىلىم بار عوي.
مەن جۇمىس ىستەگەن «شىڭجاڭ» گازەتىندە ابدىلدابەك تەرشين دەگەن اقساقال بولدى. سول گازەتتە 40 جىل جۇمىس ىستەپ زەينەتكە شىققان. بىردە باس رەداكتور سول كىسى جايلى كولەمدى ەسسە جازۋعا بۇيىردى. باردىم, سۇحبات الىپ بولىپ ەندى جۇرەيىن دەپ ىڭعايلانىپ ەدىم, «بالام, كىدىرە تۇرشى» دەپ بولمەسىنە كىرىپ كەتتى دە ازدان سوڭ شۇبەرەككە تۇيىلگەن ءبىر نارسەنى الىپ, قايتا ورالدى.
– ساعان ءبىر قۇپيانى ايتايىن, مەنىڭ تۋعان جەرىم جۇڭگو (قىتايدى ول جاقتا سولاي اتايدى) ەمەس, قازاقستان. اقسۋاتتا تۋىپپىن. قىزىلداردىڭ قىرعىنى كەزىندە اكە-شەشەمە ەرىپ بەرى اسسام كەرەك. ەس بىلگەلى سول تۋعان جەرىمدى ءبىر كورسەم دەپ ارمانداۋمەن ءجۇردىم. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاندا, «ول مەنىڭ تۋعان ەلىم» دەپ ەشكىمگە ايتا الماي, قۋانىشىمدى بولىسە الماي قاتتى قينالدىم. دەگەنمەن, ەكى كۇن ۇيدە جاتىپ جالعىز تويلادىم. تۋعان جەرگە بارۋعا, اتاجۇرتتى ارالاۋعا وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن ءساتى تۇسكەن. مىناۋ سول ساپاردا اقسۋاتتان الىپ كەلگەن توپىراق ەدى, – دەپ قولى قالتىراپ ءتۇيۋلى ورامالدى اشتى. كادىمگى قارا توپىراق. قارت كوزى جاساۋراپ توپىراققا تەلمىرە قاراپ تۇردى دا, باسىن ەڭكەيتىپ قۇشىرلانا يىسكەدى, ودان سوڭ باسىن شالقايتىپ كوكىرەگىن كەرە اۋىر تىنىس الدى. تۋعان جەرىنىڭ توپىراعىن قۇشىرلانا يىسكەگەندە كوكىرەك سارايى اشىلىپ, الپىس ەكى تامىرى ءيىپ كەتكەندەي كۇي كەشكەنىن قاسىندا وتىرعان مەن دە سەزدىم. بىراق ابەكەڭ قۇمارى قانباي قالعان ادامشا تامسانىپ از تۇردى دا, توپىراقتان وڭ قولىنىڭ ءۇش ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن شىمشىپ الىپ, سول جاق الاقانىنا سالدى دا, ناسىباي اتاتىن ادامشا اۋزىنا سالىپ, قۇرعاق توپىراقتى قىلعىنىپ جۇتا سالدى. «مۇنىڭىز نە؟» دەيىن دەپ ۇمسىنا بەرىپ ەدىم, «ايتپاي-اق قوي» دەگەندەي يشارات جاساپ, ءسوزدى ءوزى باستادى. «توقسانعا تايادىق, ولمەيتىن سايتان ەمەسپىز عوي, قازاقشا ايتقاندا, تورىمنەن كورىم جۋىق بالام. ساعان ايتايىن دەگەنىم, مەن ولگەندە وسى توپىراقتى استىما جايمالاپ شاشىپ قويسىن. قاراتاۋدىڭ ەتەگىندە جاتسام دا, اقسۋاتتىڭ اسىل توپىراعىن يىسكەپ جاتايىن. قاناتقا تاپسىرىپ قويدىم, بىراق ول اتاسى ولگەندە جىلاپ-سىقتاپ ءجۇرىپ ۇمىتىپ كەتە مە دەپ الاڭداپ, ساعان دا قۇلاققاعىس قىلعانىم, قالياكبار بالام. ەسىڭدە ءجۇرسىنشى, – دەدى. «جارايدى اتا, بىراق 100 جاسقا كەلگەنشە توپىراقتى جەپ قويىپ, ءبىز اقسۋاتقا شاپقىلاپ جۇرمەيىك» دەپ قالجىڭداپ ەدىم, اقساقال كوزىنەن جاس اققانشا كۇلدى. ءبىرشاما جىلدان كەيىن ابەڭ ومىردەن وزدى. جانازا الدىندا قاناتتان «توپىراقتى الدىڭ با؟» دەپ سۇراپ ەدىم, «ءيا» دەپ باسىن يزەدى…
وسىدان بەس جىل بۇرىن اتاجۇرتقا ءبىرجولا كوشىپ كەلۋگە ازەر مۇمكىندىك تۋدى. باستابىندا بارىنە تاڭ قالىپ, تامسانىپ, قازاق پەن قازاقتىڭ ورىسشا سويلەسەتىنىنە رەنجىپ جۇرسەك تە, قازىر بارىنە بويىمىز ۇيرەندى. بىراق كوك تۋعا دەگەن ماحاببات باياعىداي. ءوز ەلىڭنىڭ ءانۇرانىن جانىڭمەن ءتۇسىنىپ, سەزىنىپ تۇرىپ ايتۋ دا ۇلكەن باقىت قوي. ەڭ باستىسى, اسپان تۇستەس سول كوك تۋىمىز توبەمىزدەن تۇسپەسىن. كۇللى قازاقتىڭ ەڭ ۇلكەن تىلەۋى – وسى!
