دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىندارى جاقىنداعان سايىن كوكپارشى جىگىتتەردىڭ دە اراسىندا دۋ-دۋ اڭگىمە قىزا تۇسكەنى بەلگىلى. كوكپار – ءبىزدىڭ دالامىزداعى ەڭ تانىمال ات ءۇستى سپورتى. ونسىز توي مەرەكەنى وتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان اسىق ۇيىرسە الشى قىلاتىن, قابىلاننىڭ قۇيرىعىن قامشى قىلاتىن كوكجال جىگىتتەردىڭ كوكپارعا دەگەن دايىندىعى قىزۋ جۇرۋدە.
ەرلىك پەن باتىلدىق ويىنى
ال الەمنىڭ قازىرگە دەيىن 80-نەن اسا ەلى قاتىسامىز دەپ تاقىم قىسىپ وتىرعان دكو-دا كوكپار ءۇشىن «قازانات» يپپودرومى بەكىتىلگەن. ءارى كوكپار – قازاققا عانا ءتان ەمەس, ول جالپى تۇركى حالىقتارىنا ورتاق ويىن. مىسالى, وزبەكتەردە ونى «ۋلاك تارتىش» دەسە, قىرعىز تىلىندە «كوك ءبورى», تاجىك تىلىندە «بۋزكاشي» دەپ اتايدى. بۇدان وزگە موڭعول سياقتى كوشپەندى ۇلتتاردىڭ تىلىندە ءارتۇرلى اتاۋى بار. الايدا اتاۋى باسقا بولعانىمەن, تارتۋى ءبىر بۇل ويىن ءۇشىن ارنايى ەكى الاڭ ءبولىنىپ وتىر. الاڭنىڭ ۇزىندىعى – 220 مەتر, ەنى 70 مەتردى قۇرايدى. مارە شەڭبەرىنىڭ ديامەترى – 3 مەتر. ال مۋلياج سەركەنىڭ سالماعى كوكپارشىلاردىڭ جاسىنا قاراي 20-33 كەلىگە دەيىن بولماق. سونىمەن قاتار ءار ەلدىڭ ءوز ەرەجەسىنە ساي قازاندىقتا دا جەردەگى شەڭبەردە دە وينالاتىن بولادى.
جالپى قازاقتىڭ بارلىق ۇلتتىق ويىندارى ۇرپاعىن يناباتتىلىققا, ەرلىككە, باتىرلىققا باۋليدى. مىسالى, «التىباقان» ويىنى ارقىلى قىز-جىگىتتەرگە ماحاببات پەن سۇيىسپەنشىلىكتى تەرەڭ سەزىندىرسە, «قىز قۋ» ارقىلى جىگىتتەردىڭ جىگەرىن شىڭداپ, قىزداردىڭ امال-ايلاسىن باعامداعان. سونداي-اق ات ۇستىندەگى نازىكتىكتىڭ نايزاعاي سەزىمگە قالاي ۇلاسقانىن كورسەتە بىلگەن حالقىمىزدىڭ تاعى ءبىر ۇلتتىق ويىنى – «كوكپار».
جىگىت پەن اتتىڭ دوداسى
ال كوكپار وسى ات ءۇستى سپورتتىق ويىندارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ قاستەرلىسى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى بۇل – جىگىتتىڭ دە, اتتىڭ دا سىنالاتىن دوداسى. ونداعى جىگىتتىڭ قارشىعاداي قۇيىلىپ, يتەلگىدەي تۇيىلۋىمەن, اتتىڭ جىلانداي جيىرىلىپ, جەبەدەي اتىلۋى كوكپاردى تارتقان ادامنىڭ ەمەس, سىرتتان كورگەن ادامنىڭ دەلەبەسىن قوزدىراتىنى سودان. ورتالىق ازيا ەلدەرىندە كەڭ تاراعان بۇل ويىننىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى ايتقاندا, عالىمدارىمىز ءارتۇرلى تۇسىندىرەدى. ءتىپتى كوشپەندىلەر كوكبورىنى سوعىپ الىپ, پارشا-پارشاسىن شىعارىپ تارتقاندىقتان, كوكپار اتالىپتى دەيتىندەر دە بار. بىراق بۇعان كەيبىر تاريحشى, ەتنوگرافتار كەلىسپەيدى.
– شىنىمەن دە قازىرگى ۋاقىتتا كوكپار ءسوزىنىڭ شىعۋىنا بايلانىستى ءار عالىم ءارتۇرلى پىكىر ايتىپ ءجۇر. ءبىرى «كوك» جانە «پار» دەگەن ءسوزدىڭ قوسىندىسىنان شىققانىن, ەندى ءبىرى «كوكبورى» دەگەننەن شىققانىن ايتادى. الايدا مەن بۇل پىكىرگە قارسىمىن. ويتكەنى ەجەلدەن تۇركى حالىقتارىنىڭ سيمۆولى رەتىندە قابىلدانىپ كەلگەن ءبورىنى كوكپار رەتىندە تۋ-تالاقاي قىلىپ تارتپايتىنى بەلگىلى. وزدەرىنىڭ سىيىنىپ كەلگەن, قايتپاس قايسارلىعى ءۇشىن قۇرمەت تۇتاتىن توتەمىن مازاققا اينالدىرمايدى. ال ءبورى بەينەلى نىشاندار قاي كەزدەن باستاپ شىقتى دەگەنگە كەلسەك, وسىدان 1500 جىل بۇرىن تۇرىك قاعاناتىن قۇرعان تۇركىلەردىڭ وزدەرىنىڭ ءبىرىنشى جالاۋىنا ءبورىنىڭ باسىن بەينەلەگەنى كوپ دەرەكتەردە ايتىلادى. بىراق ءبورى تاريحى تىم ارىدا جاتىر. مىسالى, يراننىڭ 3500 جىل بۇرىن جازىلعان «اۆەستا» اتتى ءدىني كىتابى بار. اتالعان كىتاپتى قازىرگى عالىمدار دا يراننىڭ ءدىني كىتابى دەپ قاراستىرىپ كەلەدى. الايدا كىتاپ يراندىكى ەمەس, تۇركىلەردىكى ەدى. ياعني سول داۋىردەگى يران جەرىنە اۋىپ كەتكەن ساق-تۇركىلەر سول جاقتا وسى كىتاپتى شىعارىپ, كەيىننەن يراندىقتارعا ءسىڭىپ كەتكەن. «اۆەستا» كىتابىنىڭ وزىندە «اشي ءبورى» دەگەن ءسوز كەزدەسەدى. ياعني وندا جاقسى مەن جامان كۇرەسەدى دەپ كەلتىرەدى. جاقسىنى «احۋرا مازدا» دەيدى. وعان جول كورسەتىپ الىپ جۇرەتىن «اشي» دەگەن ءبورى بولادى. ول سوعان جول باستاپ جۇرەدى. وسى كىتاپ جازىلعاننان كەيىن 2000 جىلداي وتكەن سوڭ, ياعني 542 جىلى تۇركى قاعاناتىن قۇرعان بابالارىمىز بۋمىن مەن ەستەمىس قاعان وزدەرىن اسىل تەكتى اشينانىڭ ۇرپاعىمىز دەپ تاريح بەتىنە شىعا كەلەدى. دەمەك, «اۆەستاداعى» «اشي» مەن تۇركىلەردىڭ «اشينا» دەپ اتاعان سوزدەرىنىڭ ءتۇبىرى ءبىر بولعاندىقتان, ونىڭ ءتۇپ نەگىزىن سول كوكبورىمەن بايلانىستىرامىز. ال ەندى بورىگە سونداي تابىنعان اقسۇيەك تۇركى حالقىنىڭ ونى تاقىمعا سالىپ, ويىن رەتىندە تارتۋى اقىلعا سىيمايدى. سوندىقتان بۇل تەرمين مۇلدەم قاتە دەپ ويلايمىن. مەنىڭ تۇجىرىمىمدا, ونىڭ شىعۋ تەگى «كوك بورتە» دەگەن سوزبەن بايلانىستى. ياعني «كوك» ءسوزى اسپاندى, ءتاڭىردى, تاكاپپارلىق پەن بيىكتىكتى بەينەلەسە, ەكىنشى جاعىنان, ول بەلگىلى ءبىر نارسەنىڭ تۇسىنە قاراتىلا ايتىلادى. سونىمەن قاتار ءبورىنىڭ قايتپايتىن تاكاپپارلىعىن دا كوككە تەڭەپ, كوك دەگەن ءسوز ءبورى سينونيمىنە دە اينالعان. ياعني كوك دەسە, تاڭىرمەن بىرگە بورىلىك سيپاتتاعى ۇعىمدى دا قالىپتاستىرعان. ەكىنشى جاعىنان, «كوك» ءسوزى ءتۇستى دە بەينەلەيدى. «بورتە» دەگەن ءسوزدىڭ جاناما ماعىناسىن ەجەلگى تۇركىلەر اققۇبا, سۇر, قۇبا دەگەن ءتۇستى بىلدىرەتىن سوزدەرمەن بايلانىستىرسا, ەكىنشى جاعىنان, «بورتە» دەپ ەشكىنىڭ جاس ءتولىن اتايدى. تۇركىلەردەگى قىزعا قويىلاتىن بورتە ەسىمى – جاس, بالعىن, نازىك, سۇلۋ ماعىناسىندا ايتىلعان. قازاقتىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان ەرتەگىلەرىندە دە «ەرتە, ەرتە, ەرتەدە, ەشكى ءجۇنى بورتەدە» دەگەن ءسوز تىركەسى بار. دەمەك, «بورتە» دەگەن اتاۋ تەك قانا ەشكىگە قاراتىلىپ ايتىلادى. باسقا ءتورت تۇلىك مالدىڭ بىردە-بىرەۋىنە قاراتىلىپ ايتىلمايدى. ءبىز بۇل جەردەن مىناداي تۇجىرىم جاسايمىز. ەرتەدە كوشپەندى اتا-بابالارىمىز قوي ىشىنە ءبىردى-ەكىلى ەشكىنى قوسىپ باققانى ايان. ويتكەنى ەشكى قويدىڭ الدىن باستاپ جۇرەدى. ال قويعا شاپقان كوكبورى ءبىرىنشى بولىپ ەشكىنى تاماقتايدى. مىنە, ءسىز ەندى قويدى باستاپ كەلە جاتقان بورتە ەشكى مەن كوكبورىنىڭ الىسىپ جاتقان كورىنىسىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىزشى جانە وزدەرىن «ءبىز ءبورىمىز» دەپ اتاعان تۇركى حالىقتارىنىڭ بورتە ەشكىنى ويىنعا اينالدىرىپ, جاڭاعى قويعا شاپقان قاسقىرداي جان-جاقتان انتالاپ كەلىپ, تاقىمعا سالۋى, ونى ويىن رەتىندە تارتۋىنىڭ دا ار جاعىندا سول بورىگە تابىنىپ, وزدەرىن ءبورى ساناعاندىعى جاتىر. ياعني «بالعىن بورتەنى» بورىشە تالاۋ, ءبورى مەن ەشكى اراسىنداعى تارتىس قىلىپ تارتۋ دەگەن سودان شىققان. وسى ورايدا «نەگە ەشكىنى كوكپارعا تاڭدادى؟ نەگە قويدى تارتپايدى؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايتىنى بەلگىلى. سەبەبى ەشكىنىڭ تەرىسى وتە ساپالى كەلەدى. ونى قانشا جەردەن ات تاپتاپ, شاباندوزدار جۇلقىلاپ جاتسا دا جىرتىلمايدى, ەزىلمەيدى. تىپتەن ەشكىنىڭ ىشەگىنەن دومبىرانىڭ قوس ىشەگىن جاساعان. ويتكەنى ونىڭ ىشەكتەرى دە وڭايلىقپەن ۇزىلمەيتىن بولعان, – دەيدى ەتنوگراف, تاريحشى اسىلجان دۋلاتي.
جاۋىنگەرلىك ونەرگە بالانادى
شىن مانىندە كوكپار ويىن عانا ەمەس, ەر جىگىتتەردىڭ بىلەك كۇشىن مىعىمدايتىن, سۇيەگىن شىڭداپ, ەپتىلىگىن جەتىلدىرەتىن جاتتىعۋ دەسەك تە قاتەلەسپەيمىز. ويتكەنى ەجەلگى تۇركى داۋىرىندە ساربازداردى كوكپار ارقىلى جاۋىنگەرلىككە, اسكەري ماشىققا ۇيرەتكەنى تۋرالى دا دەرەكتەر بار. ارينە, ات ۇستىندە ايقاسقان سول زاماننىڭ باتىرلارىنا كوكپار تارتۋ ۇلكەن جاتتىعۋ بولعانىنا كۇمان كەلتىرمەيمىز. ويتكەنى كوكپار ارقىلى ەر-ازاماتتار ەركىن سايىسۋعا, جاۋىمەن الىسقاندا اتتان اۋىپ ءتۇسىپ قالماۋعا, قارسىلاسىنىڭ تاقىمىنداعى قارۋدىڭ ءوزىن جۇلىپ الۋعا ابدەن ۇيرەنىسەدى. ال كوكپاردىڭ دا ءوز ەرەجەسى مەن ادام سانىنا قاراي تارتۋ تۇرلەرى بار. شەجىرەشى الياسقار بايعۇتۇلىنىڭ كەلتىرگەن دەرەگى بويىنشا جازىپ الىنعان قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى اسان تۇراباەۆتىڭ ەستەلىگىندە حان كوكپار, اقىل كوكپار, باتىر كوكپار, تاقىم كوكپار, قاتىن كوكپار, باتا كوكپار دەگەن سياقتى تۇرلەرگە بولىنەتىندىگى دە ايتىلادى. ال كەي جەردە جاپپاي تارتۋ, ۇتىسىپ تارتۋ, دودا كوكپار, اينالما كوكپار, مارە كوكپار, تاقىم تارتىس دەگەن سياقتى تۇرلەرگە بولىنەدى.
مىڭ شاباندوز تارتىسادى
حان كوكپار – اتى ايتىپ تۇرعانداي, ارنايى حانداردىڭ بۇيرىعىمەن بەرىلەتىن كوكپار. بۇعان مىڭنان اسا ادام قاتىسادى, كەيدە كوپشىلىكتىڭ كەلۋىنە بايلانىستى بىرنەشە مىڭ بولۋى دا مۇمكىن. اقىل كوكپار – ەكى توپقا ون-جيىرمادان ءبولىنىپ وينايتىن كوكپار. باتىر كوكپار – ەكى ەلدىڭ اراسىندا كىسى ءولىمى بولعاندا تارتىلاتىن كوكپار. ياعني سول ولگەن ادامنىڭ اسىن بەرگەندە, كىسى قۇنىنا داۋلاسقان ەكى جاقتىڭ ارازدىعىن شەشۋ ءۇشىن دە وسى كوكپار ءتۇرى ويناتىلاتىن بولعان. ال قاتىن كوكپار دەپ – ءار تۇستان انتالاپ, ەرەجەسىز وينالاتىن كوكپاردىڭ ءتۇرى. تاقىم كوكپار – لاقتى تاقىمعا باسىپ, ءبىر-ءبىرىنىڭ اتىنىڭ جۇيرىكتىگى مەن تاقىمىنىڭ مىقتىلىعىن سىنايتىن كوكپار. جاپپاي تارتۋ دەگەنىمىز – اتى ايتىپ تۇرعانداي, اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسى دەمەي اسقا جينالعان ادامداردىڭ جاپا-تارماعاي تالاسىپ تارتۋىن ايتادى. ۇتىسىپ تارتۋ دەگەن – ول ءوزىنىڭ ەرەجەسى بار كوكپار ويىننىڭ ءبىر ءتۇرى. ياعني وندا جەكە-جەكە ادامدار توپ القانىڭ ورتاسىنا شىعىپ, سەركەنى تارتۋ ارقىلى سىناسادى. اينالما كوكپاردا سول اس بەرگەن ءۇيدىڭ يەسىنىڭ ءۇيىنىڭ ماڭايىنان ۇزاماي, العان كوكپاردى قايتادان سول العان ۇيىنە الىپ كەلىپ تاستايدى. الايدا بارلىق كوكپارشىلار سونى كوزدەيدى دە, ءبىرى-بىرىنە كەدەرگى جاساپ, لاقتى وڭايلىقپەن بەرە قويمايدى. ايلاسىن اسىرىپ كەتكەن جىگىت جەكە-دارا شىعىپ, كوكپاردى اينالدىرىپ الىپ كەلىپ تاستاسا, ءۇي يەسى وعان ءوزىنىڭ جولىن بەرەدى. ال مارە كوكپار دەگەنى قازىرگى كوكپار ويىنىندا وينالىپ جۇرگەن قازاندىققا كوكپار سالىپ, ۇپاي جيناۋدى ايتادى. ەندى وسى كوكپار ويىندارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر وزگەشە, ارنايى بەرىلەتىن ءتۇرىن باتا كوكپار دەپ اتايدى. مۇنداي كوكپاردى كوبىندە ۇزاق جىلدار بويى بالا كورە الماعان, بەسىك تەربەتىلمەگەن وتباسى بەرەدى. ءسويتىپ, كوپتىڭ باتاسىن الاتىن بولعان. جالپى كوكپار – جىگىتتەردى بىراۋىزدىلىققا, كۇشتەرىن ءبىر جەرگە توپتاۋعا, ءبىر-بىرىنە نامىسىن جىبەرمەۋگە, ەلدى بەرەكە-بىرلىككە, ويىن ارقىلى تاتۋلىققا شاقىراتىن سپورت ءتۇرى. ال دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىنىندا بولاتىن كوكپارعا بۇگىن تۋرا 71 كۇن قالدى. اتقا مىنسە, اجالدىڭ ءوزىن اقىماق قىپ وينايتىن جىگىتتەردىڭ تارتىستى دوداسىن كورۋ ءۇشىن بيلەتتەر تامىز ايىنان باستاپ «Powerful Nomad» سايتىندا ساتىلا باستايتىنىن دا ەسكەرتەمىز.
شاپاعات ءابدىر
