2023 جىل قارۋلى قاقتىعىس كوبەيگەن, قانتوگىس كۇشەيگەن جىل رەتىندە ەستە قالدى. Bloomberg اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنشە, بيىل الەمدە ۇلكەندى-كىشىلى 183 قاقتىعىس تۋىلىپ, ولاردان كوز جۇمعاندار سانى 14 پايىزعا ارتقان. بۇل سوڭعى 30 جىلداعى رەكوردتىق كورسەتكىش سانالادى. قورىتا ايتقاندا, 2023 جىل الەمدە ءىرى گەوساياسي جاعدايلار تۋىنداپ, الەم ەلدەرىنىڭ قايتادان قارۋلانۋ باسەكەسى ارتتى. سۋ جانە گاز, مۇناي سىندى تابيعي بايلىقتار ءۇشىن تالاس كۇشەيە ءتۇستى. تومەندە 2023 جىلدىڭ الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن ءىرى وقيعاسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
اقش-تى اشۋلاندىرعان شار
قاڭتار ايىنىڭ سوڭىندا اقش اسپانىندا قىتايدىڭ «شپيوندىق شارى» انىقتالدى. 4 اقپاندا اقش قىتاي اۋە شارىن اتىپ ءتۇسىردى. بۇل ۋاقيعا قىتاي-اقش قاتىناسىن ءتىپتى ۋشىقتىردى. وسىدان كەيىن اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى ەنتوني بلينكەننىڭ قىتايعا ساپارىن بەلگىسىز مەرزىمگە شەگەرىلدى. 19 ماۋسىمدا اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى ەنتوني بلينكەن بەيجىڭگە ساپارىنىڭ ەكىنشى كۇنىندە قىتاي توراعاسى سي تسزينپينمەن كەزدەستى.
قاراشادا دجو بايدەن مەن سي تسزينپين كەزدەسىپ, ەكى دەرجاۆا اراسىندا اسكەري بايلانىستى جانداندىرۋ, قارۋلى قاقتىعىستى بولدىرماۋ, ەسىرتكى ساۋداسىمەن كۇرەس ماسەلەلەرى جانە جاساندى ينتەللەكتىنى دامىتۋ جونىندە اڭگىمەلەستى.
تۇركياداعى ءزىلزالا
6 اقپانىندا تۇركيانىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى كاحرامانماراش ءۋالاياتىندا, سيريا شەكاراسىنا جاقىن جەردە جويقىن ءزىلزالا بولدى. ءدۇمپۋ كۇشى 7,8 بالعا دەيىن جەتكەن الاپات جەر سىلكىنىسىندە تۇركيادا 50 مىڭ, سيريا اۋماعىندا 5200 ادام وپات بولدى. 180 مىڭ ادام جارالاندى. بۇل – تۇرىك ەلىندەگى 100 جىلداعى ەڭ جويقىن جەر سىلكىنىسى. تابيعات اپاتىنداعى ەكونوميكالىق شىعىن 100 ملرد دوللاردان استى.
افريكاداعى ماروككو ەلى دە 8 قىركۇيەكتە تاريحتاعى ەڭ كۇشتى جەر سىلكىنىسىن باستان وتكەردى. 6,8 بالدىق جەر سىلكىنىسىنەن كەم دەگەندە 2 946 ادام قازا تاۋىپ, 5 674 ادام جارالاندى.
قازان ايىندا اۋعانستاننىڭ گەرات پروۆينتسياسىنداعى 6,3 بالدىق ءزىلزالا 1998 جىلدان بەرگى ەل تاريحىنداعى ەڭ اۋىر جەر سىلكىنىسى رەتىندە تىركەلدى. ونىڭ سالدارىنان مىڭداعان ادام قايتىس بولىپ, 10 مىڭ ادام جاراقات العان ەدى.
ناتو ىرگەسى كەڭەيدى
2023 جىلى 4 ساۋىرىندە فينليانديا تۋى بريۋسسەلدەگى ناتو-نىڭ شتاب پاتەرىندە كوتەرىلدى. فينليانديا ناتو-عا رەسمي كىرىپ, 31-مۇشەسى اتاندى. وسىلايشا, ۇزاق جىلدار بويى اسكەري بەيتاراپتىق ساقتاعان حەلسينكي رەسەيدىڭ ۋكرايناعا اگرەسسياسىنان كەيىن, ءوز قاۋىپسىزدىگىن ناتو-نىڭ قۇرامىنان كورەتىنىن اڭعارتتى. ال شۆەتسيا تۇركيا مەن ۆەنگريانىڭ قارسىلىعىنا بايلانىستى وداققا قوسىلا المادى.
ساراپشىلار «فينليانديانىڭ ناتو-عا قوسىلۋى – ءپۋتيننىڭ ەڭ ءىرى ساياسي قاتەلىگى» دەيدى. فينليانديا ناتو-عا قوسىلماعان ساتتە رەسەيدىڭ ناتو-مەن شەكاراسى 1215 شاقىرىمدى قۇراسا, قازىر ول 2,6 مىڭ شاقىرىمدى قۇرايدى.
وسى جىلى اقش كونگرەسسى بيلىككە قانداي پرەزيدەنت كەلسە دە سەنات نەمەسە كونگرەسس ماقۇلداۋىنسىز ناتو-دان شىعۋعا تىيىم سالاتىن زاڭدى قابىلدادى. بۇل ترامپتىڭ «پرەزيدەنت بولسام ناتو-دان شىعامىز» دەگەن ۇندەۋىنەن كەيىن جاسالعان ارەكەت.
ۆاگنەر بۇلىگى
ۆاگنەرلەر مەن رەسەي قورعانىس مينيسترلىگى اراسىنداعى بىرنەشە ايعا سوزىلعان تەكەتىرەستەن كەيىن 23 ماۋسىم كۇنى «ۆاگنەر» جەكە اسكەري كومپانياسىنىڭ قولباسشىسى ەۆگەني پريگوجين 7 مىڭ ۆاگنەرلىكپەن ساياسي بۇلىك جاساپ, روستوۆ وبلىسىنىڭ اسكەري نىساندارىن ءبىر كۇندە باسىپ الدى. ىلە-شالا ماسكەۋگە اتتانىپ, رەسەي استاناسىنا 200 شاقىرىم قالعان ساتتە جورىعىن توقتاتتى. كەيىن «ۆاگنەر-ءدىڭ» بۇلىگىن توقتاتۋعا بەلارۋس باسشىسى لۋكاشەنكونىڭ اتسالىسقانى بەلگىلى بولدى. پريگوجين رەسەي قورعانىس مينيسترلىگى «ۆاگنەر» جاساقتارىنا سنارياد بەرمەي, باحمۋتتا قىرىلۋىنا جول اشتى دەپ ايىپتاعان بولاتىن. ال ماۋسىمنىڭ 21 كۇنى «ۆاگنەر» لاگەرىنە رەسەي قورعانىس مينيسترلىگى تاراپىنان سوققى جاسالعانى ايتىلدى.
23 تامىزدا پريگوجين وتىرعان «Embraer Legacy 600» ۇشاعى ماسكەۋ ماڭىندا قۇلاپ, 10 ادام قازا تاپتى.
ايعا قونعان ءتورتىنشى ەل
ءۇندىستاننىڭ «چاندرايان-3» اي زوندى 23 تامىزدا ايعا ءساتتى قونىپ, ءۇندىستان رەسەي, اقش جانە قىتايدان كەيىنگى ايعا ءساتتى قونعان ءتورتىنشى ەل; ايدىڭ وڭتۇستىك ءپوليۋسىنىڭ جۇمباق ايماعىنا بارعان العاشقى ەل اتاندى.
ءساۋىر ايىندا بۇۇ ءۇندىستاننىڭ حالقى 1,429 ميلليارد ادامعا جەتكەنىن جاريالادى, وسىلايشا ءۇندىستان حالىق سانى بويىنشا الەمدەگى ەڭ ۇلكەن ەلگە اينالدى.
افريكاداعى اسكەري توڭكەرىس
26 شىلدەدە نيگەر پرەزيدەنتى مۇحاممەد بازۋمد پرەزيدەنت سارايىندا ءۇي قاماققا الىندى. نيگەر قارۋلى كۇشتەرىنىڭ گەنەرالدارى تەلەديداردان ەلدە اسكەري توڭكەرىس جاساعانىن, كونستيتۋتسيانى جويعانىن, بارلىق ۇكىمەتتىك ۆەدومستۆولاردىڭ جۇمىسىن توقتاتقانىن جانە ەلدىڭ شەكارالارىن جاۋىپ تاستاعانىن جاريالادى. بۇل – 2020 جىلدان بەرى ورتالىق جانە باتىس افريكاداعى جەتىنشى مەملەكەتتىك توڭكەرىس, سونداي-اق 2021 جىلى ميانماداعى اسكەري توڭكەرىستەن كەيىن دەموكراتيالىق جولمەن سايلانعان پرەزيدەنتتىڭ تۇتقىنداۋىنا بايلانىستى كۇشتى حالىقارالىق رەاكتسيا تۋدىرعان ەكىنشى مەملەكەتتىك توڭكەرىس.
24 قىركۇيەكتە فرانتسيا پرەزيدەنتى ماكرون نيگەردە ورنالاسقان 1500 فرانتسۋز ساربازى وسى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن باتىس افريكا ەلىنەن شىعارىلاتىنىن مالىمدەدى.
قايتا ورالعان قاراباق
19 قىركۇيەكتە ازەربايجان تاۋلى قاراباقتاعى ارميان سەپاراتيستەرىنە قارسى كەڭ كولەمدە شابۋىل باستادى. وپەراتسياعا سول كۇنى تاڭەرتەڭ حودجاۆەند قالاسىندا مينا جارىلىپ, التى ادامنىڭ ءومىرىن جالماعانى سىلتاۋ بولدى. نەبارى ءبىر-اق كۇنگە سوزىلعان بۇل سوعىستا ارميان قارۋلى توپتارىنىڭ تولىق تالقاندالۋىمەن اياقتالدى. ارمياندار ءالى كۇنگە دەيىن قانشا ارميان سەپاراتيسىنىڭ ولگەنىن جاريالاعان جوق. 1800-2000 قارۋلىنىڭ كوزى جويىلعان بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام بار. ال ازەربايجان وپەراتسيا بارىسىندا وپات بولعان 192 ساربازىنىڭ ءتىزىمىن جاريالادى. قاقتىعىستان كەيىن قاراباقتاعى 105 مىڭ ارميان ارمەنياعا كەتتى. قاراباق ازەربايجانعا تۇبەگەيلى قايتارىلدى.
حاماس – يزرايل سوعىسى
7 قازان كۇنى گازاداعى حاماس قارۋلىلارى يزرايل اۋماعىنداعى اسكەري نىساندار مەن ەلدى مەكەندەرگە شابۋىل جاسادى. حاماس وپەراتسياسىن «ءال-اقسا بورانى» دەپ اتادى. جاۋاپ رەتىندە يزرايل «تەمىر قىلىش» وپەراتسياسىن باستاپ, گازانىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ جاتقان سوعىستا 20 مىڭنان استام پالەستينالىق قازا تاۋىپ, 55 مىڭ ادام جارالاندى, 2 ملن ادام بوسقىنعا اينالدى. ال يزرايل 1400-گە جۋىق ادامىنان ايىرىلدى, ونىڭ 400-گە جۋىعى – اسكەر.
بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ستاتيستيكاسىنا سايكەس, شامامەن 2,3 ميلليون گازا حالقىنىڭ 85 پايىزى نەمەسە 1,9 ميلليونعا جۋىق ادام ۇيلەرىن تاستاپ كەتكەن.
حاماس پەن يزرايل قاقتىعىسى ايماقتاعى وزگە دە اسكەري ۇيىمداردىڭ يزرايل اۋماعىنا شابۋىل جاساۋىنا ۇلاستى. ءيزرايلدىڭ سولتۇستىگىندەگى ليۆان اۋماعىنان حەزبوللا جاساقتارى شابۋىل جاساسا, يەمەندەگى حۋسيتتەر قىزىل تەڭىزدە يزرايلگە بەت العان كەمەلەردى اتقىلادى. سونىمەن اقش-تىڭ باستاماسىمەن حۋسيتتەرگە قارسى كولونيا قۇرىلدى. وعان 10 ەل قوسىلدى.
ءساتسىز قارىمتا شابۋىل
ۋكراينا اسكەرى رەسەي باسىپ العان اۋماقتى ازات ەتۋ ءۇشىن ماۋسىم ايىندا قارىمتا شابۋىلعا شىقتى. الايدا شابۋىل كيەۆ ويلاعانداي, ناتو ساراپشىلارى جوسپارلاعانداي ناتيجەگە جەتە المادى. ازوۆ تەڭىزىنە جەتۋ جوسپارىن جاساعان ۋكراين اسكەرىنىڭ العا قويعان ماقساتى ورىندالمادى, ۋكراينا پرەزيدەنتى زەلەنسكي قارىمتا شابۋىلدىڭ كۇتكەن ناتيجەگە جەتە الماعانىن مويىنداپ, 2024 جىلى سوعىس تاكتيكاسىندا وزگەرىس بولادى دەپ مالىمدەدى.
قازىر ۋكراينانىڭ 20 پايىزعا جۋىق اۋماعى ءالى دە رەسەي قارۋلى كۇشتەرىنىڭ باقىلاۋىندا. جىل سوڭىندا اقش ۋكرايناعا 250 ميلليون دوللار كومەك بەرەتىنىن جاريالاسا, ەو ۋكرايناعا 1,5 ملرد ەۋرو ءبولدى. بۇل – 2023 جىلعى سوڭعى جاردەم. بيىل ەو ۋكرايناعا 18 ملرد ەۋرو بولگەن. الداعى ءتورت جىلعا ۋكرايناعا 50 ملرد ەۋرو ءبولۋدى جەلتوقسانداعى سامميتتە بەكىتۋ كەرەك بولعان. الايدا ۆەنگريا ۆەتو قويدى. ەندى كەلەر جىلى قاڭتاردا قايتا داۋىس بەرمەك, بۇل جولى ۆەنگريا پوزيتسياسى ەسكەرىلمەۋى مۇمكىن.
كورشى ەلدەر اراسىنداعى كەرىس
ۆەنەسۋەلا مەن گايانا اراسىنداعى ەسسەكيبو ايماعى ءۇشىن تالاسى كۇشەيدى. ۆەنەسۋەلادا جەلتوقسان ايىنىڭ باسىندا وتكەن رەفەرەندۋمدا ەل حالقىنىڭ 90 پايىزى گايانانىڭ 3/4 بولىگىن وزدەرىنە قوسىپ الۋدى جاقتاپ داۋىس بەردى. وسىدان كەيىن ۆەنەسۋەلا باسشىسى مادۋرو گايانانىڭ ەسسەكيبو ايماعىن 24-شتات دەپ جاريالاعان قۇجاتقا قول قويدى. سونىمەن قاتار ول ۆەنەسۋەلا اسكەرىن سوعىس جاعدايىنا كەلتىرىپ, گاياناعا باسىپ كىرەتىن سىڭاي تانىتتى. گايانا پرەزيدەنتى دە اسكەرىنىڭ ەلدى قورعاۋعا دايىن ەكەنىن ايتىپ, اقش, فرانتسيا, ۇلىبريتانيا جانە برازيليادان كومەك سۇرايتىنىن مالىمدەدى. دەگەنمەن اقش-تىڭ ۇيلەستىرۋىمەن ەكى ەل باسشىسى كەزدەسىپ, كەلىسسوز وتكىزدى. كەزدەسۋدە ەكى ەل پرەزيدەنتتەرى داۋدى بەيبىت جولمەن شەشۋگە كەلىستى.
بارلاۋ سپۋتنيگىن ءساتتى ۇشىردى
قاراشا ايىنىڭ سوڭىندا سولتۇستىك كورەيا العاش رەت بارلاۋ سپۋتنيگىن ءساتتى ۇشىرىلعانىن جاريالادى. سولتۇستىك كورەيا ءۇشىن قازىرگى ميسسيا 2016 جىلدان بەرگى العاشقى ءساتتى وربيتالىق ۇشىرۋ بولدى.
سولتۇستىك كورەيا مامىر جانە تامىز ايلارىنداعى ەكى ءساتسىز ارەكەتتەن كەيىن Malligyong-1 سپۋتنيگىن جاڭا تيپتەگى Chollima-1 زىمىران تاسىعىشىمەن ۇشىردى. وڭتۇستىك كورەيا بارلاۋ قىزمەتىنىڭ وكىلدەرى زىمىراننىڭ جاڭا نۇسقاسىندا رەسەيدەن العان تەحنولوگيالارعا نەگىزدەلگەن قوزعالتقىش قولدانىلعانىن مالىمدەدى. اقش كحدر-ءدىڭ عارىشقا سپۋتنيك ۇشىرۋىن بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى تاراپىنان ەنگىزىلگەن سانكتسيالاردى ورەسكەل بۇزۋ دەپ اتادى.
جەر بەتىندەگى ەڭ ىستىق جىل
كليماتتىڭ وزگەرۋىنەن تۋىنداعان جاھاندىق جىلىنۋ كۇشەيە تۇسۋدە. ەۋروپا وداعىنىڭ كليماتتى باقىلاۋ اگەنتتىگى جەلتوقسان ايىندا 2023 جىلعى ىستىق 2016 جىلدان اسىپ تۇسكەنىن جانە جەر تاريحىنداعى ەڭ ىستىق جىل بولعانىن رەسمي جاريالادى. بۇۇ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريش دۋبايدا وتكەن كليماتتىڭ وزگەرۋى جونىندەگى بۇۇ-نىڭ 28-كونفەرەنتسياسىندا «بيىلعى جىل 120 000 جىلدا بولماعان ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ىستىق جىل» دەپ مالىمدەگەن ەدى.
