ماعجان اقىننىڭ العاشقى ولەڭنەن قۇراستىرىلعان جيناعى 1912 جىلى «شولپان» دەگەن اتپەن, كولەمى 50 بەت بولىپ قازان قالاسىندا جارىق كوردى. قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, تەگى حاكاس نيكولاي كاتانوۆ باستاعان تسەنزورلار توبى قازاق تىلىندە شىققان ءاربىر كىتاپتى تەكسەرىپ, ورىس مەملەكەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى-اۋ دەگەن پىكىرلەردى پەتەربۋرگكە جىبەرىپ وتىرعان. ارينە, ىزدەگەن سوڭ, تاپقان. ولەڭدەردەن كەسەك-كەسەك ۇزىندىلەر الىپ, ولاردىڭ استارىنداعى ويلاردى اشىپ, ءتىپتى اسقىندىرىپ دەيىكشى, ورىسشاعا اۋدارعان. دالىرەك ايتساق, ناعىز ساياسي تىڭشىلىق. ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ءباسپاسوز باسقارماسى سول اۋدارمالاردى قازانداعى جاندارم ورىندارىنا جىبەرىپ, ءتيىستى كىتاپتاردى تاراتپاۋ جانە اۆتورلارىن قۋعىنداۋ تۋرالى نۇسقاۋ بەرەتىن.
ەندى ماعجاننىڭ «شولپانىنا» بايلانىستى نە تاپتى ەكەن؟ الدىن الا ايتىپ قويايىن, تسەنزور, شىعىستانۋشى, پروفەسسور ن.كاتانوۆ – قازاقشاعا جۇيرىك, ءسوز قادىرىن بىلەتىن, استارلى ويلاردى دا اڭعارىمپاز مامان. اقىندىقتان دا قۇر الاقان ەمەس. كۇدىكتى-اۋ دەگەن جولدار مەن شۋماقتاردى ۇعىنىقتى ەتىپ, جولما-جول ورىسشاعا اۋدارىپ بەرە العان. جاقشا ىشىنە كەيبىر سوزدەردىڭ استارلى ماعىناسىن دا اشىپ كورسەتكەن.
ماعجاننىڭ كۇرەسكەر رەتىندە تانىلۋى ول 1917 جىلعى اقپاندا ورىس پاتشاسى ءوز ەركىمەن تاعىن تاستاعاننان كەيىن ورنىنا جاڭا ۇكىمەت كەلۋىن قولدادى, قازاققا جاقسىلىق كەلەتىنىنە سەندى. الايدا مەملەكەت بيلىگىن زاڭسىز باسىپ العان لەنين باستاعان بولشەۆيكتەر دە ورىس ەمەس حالىقتارعا جايلى بولا قويمايتىنىن, قايران اقىن, تۇسىنگەن جوق ەدى…
مىسالى, ماعجاننىڭ 1912 جيناعىنداعى «جاتىر…» دەگەن ولەڭنەن:
كەڭ جەرى كۇننەن-كۇنگە
قۇرىپ جاتىر,
سۇر جىلان قانىن-ءسولىن
سورىپ جاتىر… دەگەن ەكى جول
ورىسشاعا بىلاي اۋدارىلعان:
شيروكايا زەمليا (كازاكا)
چتو ني دەن, گيبنەت
ا چەرنايا زمەيا ۆسيۋ كروۆ ەگو
(كازاكا) سوسەت.
نەمەسە,
كەشەگى شەشەك جارعان قازاق گۇلى
سارعايىپ, ءبىر سۋ تيمەي
سولىپ جاتىر.
مىنەكەي, قازاق سولاي ءبىتىپ
جاتىر.
كۇن سايىن ارتقا قاراي
كەتىپ جاتىر.
ورىسشاسى:
ۆچەرا بىل تسۆەتوك –
كازاك ۆو تسۆەتە,
ا تەپەر ون بەز ۆودى پوجەلتەل.
تاك, مالەنكي كازاك پوگيباەت:
ۆسە ۆرەميا نازاد, نازاد شاگاەت,
نە چۋۆستۆۋيا, چتو ون تاك
ۋميراەت.
«سورلى قازاق» دەپ اتالاتىن ەكىنشى ولەڭنەن ۇكىمەت ساياساتىنا قارسى ۇگىت سالقىنى بار-اۋ دەپ تسەنزوردىڭ ءۇزىپ الىنعان شۋماقتارى:
سورلى قازاق جانى القىمعا
تىعىلىپ,
قارا كۇن كەپ, تىككەن تۋى
جىعىلىپ,
العا باسپاي, بارلىق ءىسى كەرى كەتىپ,
ءنار تاتا الماي, كۇشسىز,
ءالسىز بۇگىلىپ,
وقۋ-ءبىلىم جاقىنداتپاي,
جولاتپاي,
قىرىن قاراپ, قازاق ءىسىن ۇناتپاي,
پىر-پىر ۇيىقتاپ سورلى قازاق
تەك جاتىر,
قاندى كوزبەن ەكى كوزىن
شىلاتپاي…
قوزعال, قازاق, ءبىلىم ىزدەر
كەز كەلدى!..
قىلىش الىپ, «ناداندىق» ساعان
كەز كەلدى…
بايعۇس قازاق باس كوتەرىپ
تۇرار ما؟
كوڭىلى ءتۇسىپ, بىلىمگە مويىن
بۇرار ما؟
كۇنى تۋىپ, وڭىنان – كۇن,
سولدان – اي,
وقۋمەنەن جايناتىپ دۇكەن
قۇرار ما؟
وسى شۋماقتار دا ورىسشاعا جولما-جول اۋدارىلىپ تىركەلىپتى. (ورىسشاسى قازىرگى قازاققا تانسىق ەمەس قوي, كەلتىرمەي-اق قويايىق. – ز.ت.) ال ەندى, ءبىر عاجابى, وسىناۋ ولەڭ جولدارىندا ازۋىن ايعا بىلەگەن رەسەي يمپەرياسىنا قاۋىپ توندىرەر قانداي قاتەر بار؟ اقىننىڭ بار جازىعى – تۋعان ەلىنىڭ جاڭا ەكونوميكالىق, قوعامدىق قاتىناستارعا بەيىمدەلۋىن تىلەگەنى, وقۋ-بىلىمگە ۇندەگەنى.
مىرجاقىپتىڭ «ويان, قازاعىن!» بەسىگىندە تۇنشىقتىرماق بولىپ, سان ءتۇرلى قيانات جولىن ىزدەگەن وتارشىل بيلىك مىنا ولەڭدەرى ءۇشىن دۋلاتوۆتىڭ شاكىرتى ماعجاندى دا نىساناعا العان. «شولپاننىڭ» تارالۋىنا تىيىم سالىنىپ, اۆتوردىڭ سوڭىنا جانسىز اكىمشىلىك باقىلاۋ قويىلعان. ءسابيت مۇقانوۆ:
«…ماعجاننىڭ اقىندىعىن قوزعاۋعا ەكىنشى سەبەپ – مىرجاقىپ بولۋى كەرەك» دەگەندى نە پيعىلمەن ايتسا دا, نەگىزسىز ەمەس
بىراق, «تىرناق استىنان كىر» ىزدەگەندەر, ايتەۋىر ساقتىق جاساپ: «قازاقتىڭ جانى القىمعا تىعىلدى», «قارا كۇن كەلدى», «تىككەن تۋى جىعىلدى», «بارلىق ءىسى كەرى كەتتى», «باسىن كوتەرە الار ما؟» دەگەن سوزدەردەن قايداعى ءبىر قاسكويلىك نيەت تانىعان. قازاق حالقىن اكىمشىلىك بيلەۋشى پاتشالىق جۇيەگە قارسى قارۋلى كوتەرىلىسكە شاقىرۋ دەپ تۇسىنگەن. «قورىققان بۇرىن جۇدىرىقتايدى» دەگەنگە سايىپ, كىمنىڭ دە اۋزىن اشىرماسقا بەت العان.
جەر كەتتى, جانىڭ كەتتى,
قام جەمەدىڭ,
قۇل بولدىڭ قارا تابان ەندى
مالسىز…
قاراعىم, ارىستانىم,
قايراتتى ەرىم,
تۇردىڭ با قارۋ قىلماي,
قۇر امالسىز؟ – دەپ شىرقىراعان جاس اقىننىڭ جان داۋىسى قالىڭ قازاقتى وياتىپ, تاريحتان وزىنە لايىق ورىن ىزدەۋگە باستاعاندىق ەدى. مۇنى تىڭشىلار, وبالى قانشا, جاقسى بايقاعان. اقىننىڭ ساياسي كوزقاراسى تەرىس دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن. ونىڭ قۇدىرەتتى جىرلارىنان سەسكەنگەن.
مىرجاقىپتىڭ «ويان, قازاعىن!» بەسىگىندە تۇنشىقتىرماق بولىپ, سان ءتۇرلى قيانات جولىن ىزدەگەن وتارشىل بيلىك مىنا ولەڭدەرى ءۇشىن دۋلاتوۆتىڭ شاكىرتى ماعجاندى دا نىساناعا العان. «شولپاننىڭ» تارالۋىنا تىيىم سالىنىپ, اۆتوردىڭ سوڭىنا جانسىز اكىمشىلىك باقىلاۋ قويىلعان. ءسابيت مۇقانوۆ: «…ماعجاننىڭ اقىندىعىن قوزعاۋعا ەكىنشى سەبەپ – مىرجاقىپ بولۋى كەرەك» دەگەندى نە پيعىلمەن ايتسا دا, نەگىزسىز ەمەس. جانە وسى پىكىردىڭ دالەلى رەتىندە ماعجان مىرجاقىپ اعاسىنىڭ تۇرمەگە قامالۋىنا, تۇرمەدەن بوسانىپ شىعۋىنا بايلانىستى بىرنەشە ولەڭدەر جازدى. ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاششىل زيالى قاۋىمنىڭ ازاتتىق كۇرەسىنە سانالى تۇردە قوسىلىپ, الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرىسىپ, ۋىعىن قاداستى. كەيىن, كەڭەس داۋىرىندە دە «ويان, قازاقتىڭ» اۆتورىنا جاعىلعان كۇيە, ونىڭ شاكىرتىنە دە كىنا بولىپ تاعىلعان.
مىنە, ماعجاننىڭ كۇرەسكەر رەتىندە تانىلۋى وسىدان باستالدى. ول 1917 جىلعى اقپاندا ورىس پاتشاسى ءوز ەركىمەن تاعىن تاستاعاننان كەيىن ورنىنا جاڭا ۇكىمەت كەلۋىن قولدادى, قازاققا جاقسىلىق كەلەتىنىنە سەندى. الايدا مەملەكەت بيلىگىن زاڭسىز باسىپ العان لەنين باستاعان بولشەۆيكتەر دە ورىس ەمەس حالىقتارعا جايلى بولا قويمايتىنىن, قايران اقىن, تۇسىنگەن جوق ەدى…
1919 جىلى كازرەۆكوم قۇرىلىپ, 1920 جىلعى 20 تامىزدا اۆتونوميا دارەجەسى بەرىلىپ, قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىنىڭ نىشانىن كورگەن ماعجاندار تاعى ءۇمىت كۇتتى. ومبىداعى سيبرەۆكوم جانىنداعى مۇسىلمان سەكتسياسىنان قازاق توبىن ءبولىپ الىپ, ءوز الدىنا قازاقشا «كەدەي ءسوزى» دەگەن اتپەن گازەت شىعارا باستادى. جاڭا تۇرپاتتى قازاق ءباسپاسوزىن قالىپتاستىرۋعا كىرىستى. 1921 جىلعى 12 قاڭتاردا گازەت بەتىندە «اۆتونوميا كىمدىكى؟» دەگەن اشىق سۇراقتى باس تاقىرىپقا شىعارىپ, ماقالا جازدى. جاڭا زاماننىڭ زاڭدى سۇراعىنا ءوزى جاۋاپ بەرىپ, الەۋمەتتىك-ساياسي بەتىن اشىپ كورسەتتى:
«وقىعان ازامات جۇمىلا اۆتونوميا ىسىنە كىرىسكەن جوق. وقىعاندار اراسىندا ۇعىنىسپاعاندىقتان, تۇسكەن كوڭىلسىز, ورىنسىز جىك ءالى جويىلا قويعان جوق. ۇعىسپاۋ ءالى بار. «بۇل اۆتونوميا سەنىكى ەمەس, مەنىكى!» دەگەن ۇنامسىز سوزدەردى ءالى ەستۋگە بولادى. كەشە, 17-18-19-جىلدارى «اۆتونوميا» دەپ اتقا قونعان ازاماتتاردىڭ ءبىرازى قازىر اۆتونومياعا ءۇمىتسىز, سالقىن قارايدى. كىرىسكىسى كەلمەيدى» دەپ قىنجىلادى دا ماعجان اقىن ءوزىنىڭ تۋعان حالقىنا دەگەن, قازاق باۋىرىنا دەگەن ادال نيەتىن وقىرماندارىنا بەينەلى سوزبەن جەتكىزە وتىرىپ, ماقالانىڭ باس تاقىرىبىنداعى «اۆتونوميا كىمدىكى؟» دەگەن سۇراققا مىناداي ايقىن جاۋاپ بەرەدى:
«ايلى, كۇندى, قاندى وتتى تاريحى بار; كەڭ, باي, تەرەڭ ءتىلى, ادەبيەتى بار; باسقالارعا ۇيلەسپەيتىن تورەسى, شارۋاسى بار – قازاقتىكى. ء…جۇز جىلدار ورىس اقسۇيەكتەرى مەن بايلارىنىڭ تەپكىسىندە ەلدىگىن ۇمىتپاعان الاشتىكى»… «ايازدى كۇنى اينالعان, بۇلتتى كۇنى تولعانعان, قۇرىعىن نايزاداي تايانعان, قۋ تولاعاي جاستانعان, ەر قازاقتىڭ اۆتونومياسى بۇل!»
قازاقستاننىڭ اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا بولىپ, رەسەيدەگى باسقا دا ۇلتتارمەن تەڭەلدى-اۋ دەپ, قولداعان ماعجاننىڭ سول كەزدەگى قالام تەربەۋى ەلىم دەپ سوققان پاك جۇرەكتىڭ دۇرسىلىندەي ادال, ءار ءسوزى كىرشىكسىز تازا ەدى. مۇنى ايتقاندا ءبىز جوبا-جوسىعى وسى-اۋ دەپ توتەلەپ وتىرعان جوقپىز, ناقتى دالەلدەر كەلتىرىپ, 1921 جىلعى اقپاندا رەسەيدە باستالعان باشىگەش-كۋلاكتار كوتەرىلىس ءورتى قىزىلجار مەن كوكشەتاۋ توڭىرەگىنە جايىلعاندا, كوممۋنيستەر مەن سوۆەتكە قارسى قاندى قىرعىن كوتەرىلىستىڭ سالدارى قازاقتىڭ سورىن بۇرىعىدان دا قايناتاتىنىن بولجاعان ماعجان: «قازاق باۋىرلار, جولداستار! سىزدەر ول جاۋلاردىڭ تىلىنە ەلىگىپ, سوڭىنان ەرمەڭىزدەر. اتى وشكىر ۇكىمەتتىڭ زامانىندا كوبىرەك تەپكى كورگەن, ەزىلگەن, قۇلدىقتا جۇرگەن حالىقتىڭ ءبىرى – ءبىزدىڭ قازاق حالقى بولاتىن. قازاق حالقىن وتكەن ۋاقىتتا ەشكىم قاتارعا الىپ, ادام سانىنا قوسپادى. تۋىپ-وسكەن جەرىنەن, سارىارقا سارى بەلىنەن ەڭىرەتىپ زارلاتىپ, قۋىپ شىعاتىن كىم ەدى؟ بۇلار سول قاراڭعى ۋاقىتتا سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسىلىق جاساپ جۇرگەندەر! ولار ءوتىپ كەتكەن قايعىلى قارا ءتۇندى قازاق حالقىنا قايتا ورناتپاقشى! ونداي قۋلاردىڭ سوۆەت ۇكىمەتى تۋرالى نەشە ءتۇرلى بولسا دا, قۇتىرتىپ, ەرتىپ تاراتقان حابارلارىنا نانباڭدار. ەشنارسەگە الاڭ بولماي, ىستەپ كەلە جاتقان شارۋالارىڭىزدى جۇرگىزە بەرىڭىزدەر! ەل اراسىنا بۇزاقىلاردى ۇستاۋعا شىققان قىزىل ارمياعا جاردەمدەرىڭىزدى اياماڭىزدار. جاساسىن, سوۆەت ۇكىمەتى! جاساسىن, قازاق جۇمقۇرياتى! جاساسىن, ءىستى قازاق ەڭبەكشىلەرى!»
گۋبەرنيالىق گازەت «بوستاندىق تۋىنىڭ» 1922 جىلعى 19 ناۋرىزداعى ءبىرىنشى سانىندا وسىلاي دەپ ۇران تاستاعان اقىن, گازەتتىڭ 3 ساۋىردەگى ەكىنشى سانىنداعى «ەكىدەن – ءبىر» دەگەن ماقالاسىن بىلاي اياقتايدى: «سوندىقتان, ءبىزدىڭ الدىمىزدا ەكى عانا جول بار. ازاتتىق, نە قۇلدىق. نە سوۆەت بوستاندىعى. نە نيكولاي-كولچاكتىڭ قۇلدىق قامىتى. مىنە, قازاققا وسىنى ۇعاتىن مەزگىل جەتتى. الدىمىزدا ەكى جيىن قارا تۇر. بىرەۋى – ەل بولام دەگەن قازاقتى شەتىنەن باۋىزداۋ كەرەك دەپ قىلىشىن دايارلاپ تۇرعان دۋتوۆ, يۆانتسوۆ, رينوۆ سىقىلدى قارا جۇزدەر. ەكىنشىسى – قۇلدىقتا ەزىلگەن سورلى ەلدى, قاتارعا كىر, ەل بول دەپ, قۇشاعىن جايىپ تۇرعان لەنين, ستالين جولى».
قازاق اۆتونومياسى قۇرىلىپ, اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ ورتالىعى بولعان قىزىلجارعا ومبىدان اتتانار الدىندا, «بوستاندىق تۋى» گازەتى بەتىندە (12 ءساۋىر, 1922) ماعجان قازاق وقىعاندارىنا حات جاريالادى. وندا: «جاس قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ بارلىق شارۋاشىلىعىن قولىنا الىپ… ەلگە قامقور وقىعاندار بيلىك تورىنە شىعۋى كەرەك… كوكسەگەنى – باق, كۇيتتەگەنى – دارەجە, ءسان-سالتانات, ماقتانۋ, ءوزىنىڭ وزگەدەن ۇستەم ەكەندىگىن كورسەتەتىن» وقىعاندار ەمەس. «وقىعان ادامداردا ەڭ ءبىرىنشى قاسيەتتى سيپات سول – ولاردا دۇنيەگە قاراعان بەلگىلى كوزقاراس بولادى, نىق بەكىگەن ماقساتى بولادى, اينىمايتىن ءبىر يدەيا مەنشىكتەيدى».
كۇرەسكەر, قايراتكەر اقىن سول كەزەڭنىڭ قازاق ءۇشىن اقيقات شىندىعىن بوياماسىز كورسەتىپ, ءتۇسىندىردى. «قازاق توڭكەرىستى ءوزى جاساعان جوق. توڭكەرىسكە دەيىن دە, توڭكەرىستەن كەيىنگى ءۇش جىلدا دا تەڭدىككە قولى جەتپەگەن… وتارشىلدىقتىڭ جاراسى ءالى جازىلماعان» جاعداي ەدى. مۇنداي جاعدايدا «قازان توڭكەرىسىنىڭ ناتيجەلەرىن قازاقتىڭ موينىنا قامىتشا كيگىزە سالۋعا بولمايدى» دەپ دۇرىس تۇجىرىم جاسادى.
قوش… ورىس پاتشاسى تاعىنان قۇلادى, اۋمال-توكپەلى زاماندار ءوتتى. كەڭەس وكىمەتى ورنادى, بولشەۆيكتەر بيلىك باسىنا كەلدى. بۇرىنعى ەسكى ءتارتىپتىڭ ءبارى تەرىسكە شىعارىلىپ, جاڭا زامان كەلگەن. سويتسەك… ءالى كەلگەن جوق ەكەن. وتارشىلدار قاشان دا كەكشىل بولادى. اتالارىنىڭ كەگىن كەيىنگى ۇرپاقتارى الادى. ونى كوپ جىل ارحيۆ اقتارعاندا تالاي كورىپ, كوزىمىز جەتكەن. سوناۋ ەكاتەرينانىڭ يمپەريالىق زامانىندا باستالعان تىڭشىلىق, قۋدالاۋ, جازىقسىز جازالاۋ ءتارتىبى سول كۇيىندە, كەڭەس زامانىندا ودان ءارى جالعاسقانىن كوردىك. پاتشا جاندارمەرياسىنىڭ قۇپيا قاعازدارىن كوممۋنيست-چەكيستەر تۇگەل باسىپ قالدى دا, سوتسياليستىك قوعام جاعدايىندا ءوز قاجەتىنە پايدالاندى. بۇرىن باقىلاۋدا بولعاندارعا كەڭەس زامانىندا دا كۇزەت قويىلدى. «نە شىقسا – سولاردان شىعادى» دەگەن بەلگىلى پيعىل…
1921 جىلى مامىر ايىندا ماعجان جۇمابايۇلى جاڭا قۇرىلعان اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ باسشىسى ءابدىراحمان ايتيەۆتىڭ شاقىرۋىمەن پەتروپاۆلعا (قىزىلجار) «بوستاندىق تۋىنىڭ» رەداكتسياسىن الا كەلىپ, گازەت شىعاردى. مامىر ايىنىڭ باسىندا «اش-ارىقتارعا كومەك كورسەتۋ جونىندەگى گۋبەرنيالىق توتەنشە كوميسسيا» توراعاسىنىڭ ورىنباسارى رەتىندە اشتان قىرىلىپ جاتقان جەرلەستەرىنە كومەكتەستى. سول كۇندەردەگى جاعدايدى تانىپ-ءبىلۋ ءۇشىن ءباسپاسوز دەرەگىنە جۇگىنەيىك. پەتروپاۆل قالاسىندا ورىس تىلىندە شىعىپ تۇرعان, گۋبەرنيالىق «مير ترۋدا» گازەتىنىڭ بەتىندە 1922 جىلدىڭ 11 ماۋسىمىندا ماعجان «سارىارقاداعى اشتىق» دەگەن تاقىرىپپەن كولەمدى ماقالا باستىردى. اۆتور قازاق دالاسىن جايلاعان اشتىق تۋرالى جانە قازاقتىڭ تابيعي ءبىتىم-بولمىسى ءتوزىمدى ەكەندىگى, اشتان قىرىلىپ جاتسا دا تۇياق سەرىپپەيتىن مومىندىعىن ايتتى.
زارقىن تايشىباي, م.قوزىباەۆ اتىنداعى سولتۇستىك قازاقستان
ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى
