بۇگىن – مادەنيەت جانە ونەر قىزمەتكەرلەرى كۇنى. ەل مادەنيەتىنىڭ ورداسىنا اينالعان استانادا ونەر وشاقتارىنىڭ ىشىنەن تەاتردىڭ ورنى ەرەك. قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى عابيت مۇسىرەپوۆ ايتقانداي, «تەاتر – حاس سۇلۋدىڭ كوز جاسىنداي ءمولدىر ونەر». باس قالاداعى تەاترلاردىڭ ىشىندە تامىرى تەرەڭگە جايىلعان, تاۋەلسىزدىكتىڭ ءتول قۇرداسى ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق مۋزىكالىق دراما تەاترىنىڭ ءباسى بارىنەن بيىك. ايتۋلى كۇنگە وراي اتالعان تەاتر اكتريساسى جانە قازاقستاننىڭ مادەنيەت قايراتكەرى باقىت جۇماعۇلوۆامەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
– باقىت بوتپايقىزى, ءسىزدىڭ ساحنادا جۇرگەنىڭىزگە 30 جىلدان اسا ۋاقىت بولعان ەكەن. تەاتر – كوپتى ويلاندىراتىن ورىن. سان عاسىر وتسە دە, وزەكتىلىگىن جوعالتپاي كەلە جاتقان ونەر ءتۇرى. ال, ءسىز ءۇشىن تەاتر نەسىمەن قۇندى؟
– ءبىرىنشى كەزەكتە, حالقىمىزدىڭ مادەني جانە رۋحاني الەۋەتىن ارتتىرۋعا سۇبەلى ۇلەس قوسىپ, سالانىڭ مەرەيىن كوتەرىپ جۇرگەن بارشا ونەر قىزمەتكەلەرىن مەرەكەمەن قۇتتىقتايمىن! قانداي دا ءبىر ونەردىڭ كيەسى بار. تەاتر – ءوز الدىنا كيەلى شاڭىراق. باسقا ونەر وشاقتارىنا قاراعاندا ادامداردىڭ كوپتەپ باراتىنى دا – تەاتر. الدىمەن 33 جىلدىق تاريحى بار كيەلى ونەر ساحناسىنا ماڭداي تەرى تامعان, «ونەرىم مەنىڭ – ءومىرىم» دەپ, بار عۇمىرىن ونەرگە ارناعان تەاتر قايراتكەرلەرىن اتاپ وتكەندى ءجون سانايمىن. ارينە, وسى سالاعا بايلانىستى اتاۋلى كۇندەر, مەيرام-مەرەكەلەردە ەسىمى ەلەنىپ جاتسا دا, وسىنداي مۇمكىندىكتى پايدالانىپ, تاعى دا ايتۋىم «ايتىلۋ كەرەك, ايتىلا دا بەرۋ كەرەك» دەگەن ۇعىمىمنان تۋىپ وتىر. زامان بارىسىمەن, ۋاقىت اعىسىمەن زىمىراپ, ورتا بۋىن ۇلكەن بۋىنعا اينالىپ, جاس بۋىن دا ءىزىمىزدى باسىپ كەلە جاتقاندا بىلمەگەندەرى ءبىلىپ, بىلگەندەرى تاعى ءبىلىپ جاتسا ارتىق بولماس دەيمىن.
1991 جىلى تسەلينوگرادتا العاش رەت قازاق تەاترىن اشىپ, قازاقتىڭ ابىز اكتەرى قاليبەك قۋانىشباەۆ اتامىزدىڭ اتىن بەرگەن, كورنەكتى رەجيسسەر, قوعام قايراتكەرى جاقىپ وماروۆ اعامىز جايىندا قازاق تەاترى تاريحىندا جاقسى جازىلدى. سونداعى «قايتا قۇرۋ» كەزەڭىمەن تۇسپا-تۇس كەلگەن بۇل جوسپار جاقىپ اعادان باستاپ, تەاتر نەگىزىن قالاۋعا اتسالىسىپ كەلگەن اكتەر, اكتريسالارعا وڭاي بولماسا دا, بار قاجىرلى ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا ەلدە اتى ايشىقتى اتالاتىن قاللەكي تەاترىنا اينالدى. اتاپ ايتساق, ءشامىل ءجۇنىسوۆ, ساكەن وماروۆ, بولات ىبىراەۆ, ماحفۋزا ىبىراەۆا, تۇيمەحان اتىمتاەۆا, قالىبەك جۇماشوۆ, باقىت يسابەكوۆا, گۇلبارشىن قىلىشباي, امانتاي جۇماشەۆ, ايمان ايماعانبەت پەن تەاتر قىزمەتكەرلەرى ءلاززات ءجۇنىسوۆا, ءاليا ءداۋىتوۆا, گۇلنار جۇمابەكوۆا, ءلاززات قىستىقباەۆا جانە ت.ب. كەيىن تەاتر ءوسىپ وركەندەۋىنە بايلانىستى, الماتىدان قازاقستانعا بەلگىلى تانىمال ساحنا شەبەرلەرى, ونەر اكادەمياسىن بىتىرگەن جاس تۇلەكتەرمەن قوسا جان-جاقتان تالانتتى اكتەر, اكتريسالارمەن ورتا تولىپ, بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قاسيەتتى ساحنا ونەرىنە قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان جايىمىز بار. ولار: گۇلجان اسپەتوۆا, تىلەكتەس مەيراموۆ, جۇماگۇل مەيراموۆا, مايرا ومار, اسىلبولات سماعۇلوۆ, اقىش ومار, لەيلو بەكنازار, كۇليا قوجاحمەتوۆا, جانات چايكينا, كەڭەس نۇرلانوۆ, زيباگۇل كارينا, رەجيسسەرلەر نۇرلان جۇمانيازوۆ, بولات ۇزاقوۆ سىندى ساحنا مايتالماندارىمەن تولىقتى. ونەر مەن ءۇشىن وسىنداي تۇلعالارىمەن قۇندى. «جاقسىسىن اسىرىپ, جامانىن جاسىرىپ» دەمەكشى, قىزىعى مەن شىجىعى مول, سوقپاقتى دا سوقپاقسىز ونەر جولىندا جۇرگەن ونەگەلى اعا بۋىن وكىلدەرىنە قۇرمەتىمىز ەسەلەنە بەرمەك.
– ءسىز ونەر جولىنا قالاي كەلدىڭىز؟
– تەاترداعى ونەر جولىمدى قازىرگى بيكەن ريموۆا اتىنداعى تالدىقورعان قالاسىنداعى دراما تەاترىنان باستادىم. وندا جاس تۇلەك بوپ وقۋ بىتىرگەن مەنى سول كەزدەگى تەاتردىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى, رەجيسسەر بايتەن وماروۆ الىپ كەلدى. مۇنداعى 9 جىل قىزمەت ەتكەن ۋاقىتتا ورازعالي ابدىلمانوۆ, الماحان كەنجەبەكوۆا, ءاليحان ىدىرىشەۆا سياقتى ونەر ساڭلاقتارىمەن ءبىر ساحنادا ءجۇرىپ تاجىريبە جيناپ, ءرول سومداۋدىڭ قىر-سىرىنا قانىعا باستادىم. رەجيسسەر ساۋلەبەك اسىلحانوۆ ساحنالاعان «اقىن ساراسىندا» سارا مەن رەجيسسەر حۇسەيىن ءامىر-تەمىردىڭ «ەڭلىك-كەبەك» قويىلىمىنداعى ەڭلىك رولدەرى مەن ءۇشىن ۇلكەن دە سالماقتى وبرازدارعا باستاما بولدى. 1997 جىلى تەاتر رەجيسسەرى قادىر جەتپىسباەۆ اعانىڭ شاقىرۋىمەن قاللەكي تەاترىنا اۋىستىم. ول كىسى مەنى اكتريسا رەتىندە ءوز ستسەناريى بويىنشا تۇسىرگەن «قاراكەرەي قابانباي» كوركەم فيلمىندەگى قابانباي باتىردىڭ قارىنداسى گاۋھار ءرولىن سومداعاننان بىلەتىن. 2002 جىلى حالىق قاھارمانى, اتاقتى تەاتر جانە كينو رەجيسسەرى ءازىربايجان مامبەتوۆتىڭ «تەاتر جانە كينو اكتەرى» شەبەرحاناسىنا ءتۇسىپ, ۇلكەن ساحناعا شىڭداعان ونەرى مەكتەبىنەن ءوتتىم. ەمتيحانعا دەيىنگى العاشقى دايىندىق كەزدەرىندە ۇنەمى كابينەتىندە جينالاتىنبىز. سوندا بىزگە: «وسى ماماندىقتى نە ءۇشىن تاڭدادىڭدار دەپ سۇراماي-اق قويايىن, ال تاڭدادىڭدار ما, ەڭ الدىمەن ماماندىقتارىڭا ادال بولىڭدار. قانداي ءرول سومداساڭ دا, مەيلى ول جاعىمدى كەيىپكەر بولا ما, جاعىمسىز كەيىپكەر بولا ما ءبارىبىر, كەيىپكەرىڭدى جاقسى كورمەسەڭ, ونى قانشا زەرتتەسەڭ دە ءرولىڭدى تولىققاندى شىعارامىن دەپ ويلاما» دەگەنى مەندە جازىلىپ قالىپتى.
– كورەرمەن ءسىزدى انا كەلبەتىندەگى وبرازدارىڭىزبەن جاقسى تانيدى. ونىڭ ىشىندە مونوسپەكتالدەردىڭ ورنى ايرىقشا. وسى تۇرعىدا تەاتردا ايەل بەينەسى تولىق اشىلدى ما؟
– ساحناداعى قانداي دا ايەل ادامىنىڭ بەينەسىن سومداعاندا, انانىڭ نە اجەنىڭ بەينەلەرى كەز كەلگەن اكتريساعا كۇردەلى دە جاۋاپكەرشىلىگى مول رولدەردىڭ ءبىرى بولىپ كەلەدى. ارينە پەساداعى بارلىق كەيىپكەر زەرتتەۋدى, ىزدەنىستى تالاپ ەتەدى, الايدا انالار بەينەسىنىڭ ورنى ەرەكشە. اسىرەسە تاريحي تۇلعالاردى سومداپ الىپ شىعۋ وتە قيىن. سول زاماننىڭ تۇرمىسىن, سالت-ءداستۇرىن, كيىم-كيىسىن, ءجۇرىس-تۇرىسىن, ءتىپتى سويلەۋ مانەرىن دە بويىنا قالىپتاستىرۋىڭ كەرەك. ال ەندى قازىرگى زامان انا بەينەسىن ساحنالاۋ, ءوزى سول ۋاقىتتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىقتان اكتريسالارعا وڭايىراق كورىنگەنمەن, وندا دا ول كەيىپكەر قانداي جاعدايدا, قاي جەردە, قانداي ورتادا ءجۇرىپ-تۇرعانىنا بايلانىستى جانە ساحناعا قانداي كوڭىل-كۇيدە شىعاتىنى دا اكتريسا ءۇشىن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەدى. وتكەن كەزبەن سالىستىرىپ قاراساق, ونشاقتى جىل بۇرىن اكتەرلەر رولدەرىنە ويناقىلىقتى قوساتىن. ال قازىردە مۇنداي ەمەس. تابيعي تۇردە سويلەۋ, قوزعالۋ, شىنايى بولمىس – بۇگىنگى رەجيسسەرلەردىڭ ىزدەيتىنى سول. كورەرمەن تەاتردان شىنايى ەنەرگەتيكانى العىسى كەلەدى. اكتەر كورەرمەنىمەن عانا جاسايدى, سوندىقتان مىقتى اكتەر اۋديتورياعا ءوزىن سىيلاتا ءبىلۋى كەرەك دەپ سانايمىن. مۇنداعى ءبىر جايت, قاي ەلدىڭ, قاي جەردىڭ دراماتۋرگتەرىنىڭ پەسالارىن الساڭ دا, ونداعى باستى كەيىپكەردەن باستاپ, قوسالقى رولدەردىڭ كوبى ەر ادامداردىكى بولىپ كەلەدى. ال ايەلدەر بەينەسى بولا قالعان جاعدايدا, ول ونىڭ ايەلى نە قىزى بولادى. تەك ماحاببات جايىنداعى پەسا بولسا, وندا دەنى – جاس قىزدار, كەيدە بار بولسا, ءبىر-ەكى رەت جىلت ەتىپ كورىنىپ قوياتىن انالار. مىنە, وسىندايدا ورتا جاستان اسقان اكتريسالارعا ءرول ويناپ, ساحناعا شىعۋ ماسەلەسى وزەكتى پروبلەماعا اينالىپ جاتادى.
بالكىم ايەل تۇلعالارعا ارنالعان دراماتۋرگتەردىڭ جازىلعان پەسالارى بار بولار, بولا تۇرا ءبىز ودان حابارسىز بولارمىز, ايتپەگەندە ءبىر رەجيسسەرعا قويار دا قويماي قولقا سالار ما ەدىك دەپ تە ويلاپ قويامىز.
– وسەر ونەرگە وسىرەر سىن كەرەك. قازىر تەاتر تۋرالى سىن قانداي؟
– قازاقستاندا قاتەلەسپەسەم 67 تەاتر بار, سونىڭ 54-ءى مەملەكەتتىك بولىپ سانالادى ەكەن. بۇل تەاترلاردىڭ بارلىعى دەرلىك وركەندەۋ كەزەڭىن دە, قۇلدىراۋ كەزەڭىن دە «باسىنان» وتكەرگەنى اقيقات. وسى تۇستا شىعارماشىلىق جاعدايىن سۇزگىدەن وتكىزىپ جەتىستىگى مەن كەمشىلىگىن قاتار سارالاپ وتىرعان قازاقستان تەاتر سىنشىلارى بىرلەستىگىنىڭ جۇمىسىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون. 2020 جىلدىڭ 13 اقپانىندا قازاقستان تەاتر سىنشىلار بىرلەستىگى رەسمي تۇردە ءوز جۇمىسىن باستادى. ءتورايىمى – ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ونەرتانۋ دوتسەنتى, سىنشى, تەاتر تانۋشى انار ەركەباي. بىرلەستىكتە وسى ۋاقىت ارالىعىندا تەاتر ونەرى سالاسىنا قاتىستى بىرنەشە ءىرى جوبالار قولعا الىندى. سونىڭ ءبىرى – قازاقستان تەاترلارىنىڭ جىلدىق قويىلىمدارىنا ساراپتاما جاساۋ ماقساتىندا تاعايىندالعان «سىنشىلار جۇلدەسى». وندا ەرەن ەڭبەكتەرىمەن كوزگە تۇسكەن تەاتر اكتەرلەرى, رەجيسسەرلەرى مەن تەاتر قىزمەتكەرلەرىن ماراپاتتاپ, قۇرمەت كورسەتىپ كەلە جاتىر. اتاپ ايتسام, وسى جىلدار ىشىندە قاللەكي تەاترى 5 رەت جۇلدەگەرلەر قاتارىنا ىلىككەن ەكەن. «سىنشىلار جۇلدەسىمەن» «ءلايلى-ءماجنۇن» سپەكتاكلى مەن تەاتر «ەڭ ۇزدىك سايت» نوميناتسياسىنىڭ يەگەرى بولدى. «دون كيحوت» تراگيكومەدياسى «جىل سپەكتاكلى» نوميناتسياسىن يەمدەندى. ال بىلتىر ۇيىمداستىرىلعان كەزەكتى «سىنشىلار جۇلدەسىندە» قاللەكي تەاترى «قىز جىبەك» درامالىق وپەراسىنداعى قامقا ءرولى ءۇشىن مەن «ەكىنشى پلانداعى جىل اكتريساسى» نوميناتسياسىمەن ماراپاتتالىپ, قۇرمەتكە بولەندىم. ال «جوشى حان» تاريحي دراماسى ءۇشىن «جىل كوستيۋم سۋرەتشىسى» نوميناتسياسىندا ەرلان تۇياقوۆ جەڭىمپاز اتاندى. مەن ءۇشىن بۇل ماراپاتتىڭ ورنى بولەك. بۇل جەردە رەجيسسەر جۇمىسىن اتاپ وتكەن ءجون. سەبەبى, ءوز قىزمەتىمدە تەاترىمىزدىڭ جاس رەجيسسەرى الىبەك ومىربەكۇلىنىڭ مامان رەتىندە قايسىبىر قويىلىمنىڭ تەوريالىق تۇرعىسىن ءتۇسىندىرىپ قانا قويماي, كورەرمەنگە ءار ءرولدى جەتكىزە الۋى وزگەشە ءبىر ونەر دەر ەدىم. اكتەردىڭ مىقتى بولىپ شىڭدالۋىنا رەجيسسەر رەتىندە كوپ كۇش سالاتىنى ەرەكشە ۇنايدى.
2023 جىلى قازاقستانداعى بار تەاترلاردا 220 پرەمەرا بولعان ەكەن. وعان دراما تەاترلار, مۋزىكالىق دراما تەاترلار, وپەرا جانە بالەت تەاترلارى, ۇلتتىق تەاترلار, قۋىرشاق تەاترلارى كىرەدى. سونىڭ 120 پرەمەراسىن «سىنشىلار بىرلەستىگى» قىزمەتكەرلەرى كورىپ, تۇجىرىم جاساپ, ناتيجەسىن شىعارعان. وسىنداي ۇلكەن ساراپقا تۇسكەن اكتريسالار ىشىندە ەڭبەگىمدى باعالاعان بىرلەستىككە العىسىمدى بىلدىرەمىن. وكىنىشكە قاراي, ەڭبەگى وراسان «سىنشىلار بىرلەستىگىنە» قانداي دا ءبىر دەمەۋشىلىك, نە بولماسا قارجىلاي قولداۋ كورسەتىپ جاتقان ەشكىم جوق ەكەنى بەلگىلى. بىرلەستىك مۇشەلەرىنىڭ ءوز ماماندىقتارى بويىنشا اتقاراتىن ۇستازدىق, تانىمدىق اعارتۋشىلىق قىزمەتتەرىن قوسا العاندا, ناعىز ونەرگە قىزمەت ەتەتىن ەرەن ەڭبەك يەلەرى دەۋگە بولادى. وسىنداي ەڭبەكتەرىنە ساي تەاترلار تاراپىنان قولداۋ بولسا كەرەمەت بولار ەدى. سەبەبى اكتەر, رەجيسسەر, كورەرمەن بولسا دا, ەشقانداي سىن بولماسا, ونەردە ءوسۋ بولمايدى.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت! مەرەكە قۇتتى بولسىن! شىعارماشىلىق تابىستار تىلەيمىز!
