الەمدەگى كىتاپتى ەڭ كوپ وقيتىن ۇلتتى بىلەسىز بە؟ بۇل ساۋالعا كەز كەلگەن ادام «ءيا, بىلەمىن» دەپ جاۋاپ بەرەدى. ويتكەنى, ينتەرنەتكە كىرىپ, «كىتاپتى ەڭ كوپ وقيتىن ەل» دەپ جازساڭىز, بىرنەشە رەيتينگتەر الدىڭىزدان شىعادى. ماسەلەن, 2023 جىلى NOP World كومپانياسىنىڭ ساراپشى-ماماندارى «الەمدەگى كىتاپتى ەڭ كوپ وقيتىن ەل – ءۇندىستان» دەگەن تۇجىرىم جاساعان.
ۇندىلەر اپتاسىنا 10 ساعات 42 مينۋت شۇقشيىپ كىتاپ وقيدى ەكەن. ودان كەيىنگى ورىندا ءبىر اپتادا 9 ساعات 24 مينۋت كىتاپ وقيتىن تايلاندتىقتار, ءۇشىنشى ورىندا – 8 ساعات رۋحاني جەتىلۋگە كوڭىل بولەتىن قىتايلار تۇر. بۇل رەيتينگتەگى وندىققا فيليپپيندەر (7,6 ساعات), مىسىرلىقتار (7,5 ساعات), چەحتار (7,4 ساعات), رەسەيلىكتەر (7,1 ساعات) جانە شۆەدتەر, فرانتسۋزدار, ارابتار, ۆەنگرلەر, گونكونگتىقتار كىرەدى. بىراق قازاقتار جوق. بۇدان بولەك رەيتينگتەر كوپ. ولاردىڭ بىرىندە الەمدەگى ەڭ كوپ كىتاپ وقيتىن ۇلت دەپ رەسەيدى, ەكىنشى بىرەۋىندە قىتايدى, ۇشىنشىسىندە جاپونيانى كورسەتەدى. سوندا قازاقتاردىڭ بۇل وندىقتاعى ۇلتتاردان قاي جەرى كەم؟ ءبىز قايتسەك كىتاپ وقيتىن ۇلتقا اينالامىز دەگەن ساۋالعا وزىمىزشە تالداۋ جاساپ كورەيىك.
وقۋ مادەنيەتىنىڭ ناسيحاتى كەم
جىل سايىن الەمدەگى 40-تان اسا مەملەكەت 14 اقپاندا حالىقارالىق كىتاپ سىيلاۋ كۇنى دەگەن مەرەكەنى اتاپ وتەدى. بۇل كۇنى ادامدار جاقىندارىنا, دوستارىنا, ءتىپتى كوشەدە كەزدەسكەن بوتەن ادامدارعا كىتاپ سىيلايدى. كىتاپحانا, مەكتەپ, مەشىت, بالالار ۇيىنە كىتاپ وتكىزىپ, كىتاپقۇمارلاردى قۋانتادى. 2012 جىلدان بەرى اتالىپ وتەتىن بۇل كۇن – تەحنولوگيا عاسىرىندا دا قاعاز كىتاپتىڭ قۇنى ەشقاشان جويىلمايتىنىنىڭ دالەلى.
ايتۋلى داتانىڭ قارساڭىندا ەلىمىزدەگى قوعامدىق ساياسات ينستيتۋتى كىتاپ وقۋعا قاتىستى ستاتيستيكالىق دەرەك جاريا ەتتى. كوڭىلگە قاياۋ تۇسىرەتىن جايت, وقىلعان كىتاپتاردىڭ سانى تۋرالى سۇراققا ءاربىر 4-ءشى رەسپوندەنت (26,5 پايىزى) سوڭعى 1 جىلدا كەمىندە 1 كىتاپ وقىعانىن ايتىپتى. مۇلدەم كىتاپ وقىمايمىن دەپ ساۋالناماعا جاۋاپ بەرگەندەردىڭ 52 پايىزى (!) وقۋعا ۋاقىتىم جوق دەپ اعىنان جارىلعان. رەسپوندەنتتەردىڭ 21,1 پايىزى كىتاپ وقۋ دەگەندى ۇناتپايتىنىن جاسىرماعان. قىزىقتى دەرەكتىڭ ءبىرى, سۇراققا جاۋاپ بەرگەن ادامداردىڭ 26,5 پايىزى سوڭعى ءبىر جىلدا ورتا ەسەپپەن 5 كىتاپ وقىعانىن ايتقان. ەڭ كوپ كىتاپ وقيتىن ايماقتاردىڭ قاتارىنا شىعىس قازاقستان (ورتاشا ەسەپپەن 10,6 كىتاپ), سولتۇستىك قازاقستان (6,95 كىتاپ) جانە اقمولا (6,34 كىتاپ) وبلىستارى كىرگەن. ەڭ از كىتاپ وقىعاندار شىمكەنت قالاسىنىڭ (3,8 كىتاپ), ۇلىتاۋ (3,7 كىتاپ) جانە جەتىسۋ (3,59) وبلىسىنىڭ تۇرعىندارى بولىپ شىققان.
زەرتتەۋ اۆتورلارى اتاپ كورسەتكەندەي, ەلىمىزدەگى اعا بۋىن وكىلدەرى كوبىرەك كىتاپ وقيدى (61 جاس جانە ودان جوعارى, جىلىنا ورتا ەسەپپەن 6,2 كىتاپ). ايەلدەر ەر-ازاماتتارعا قاراعاندا ءسال كوبىرەك وقيدى, قالا تۇرعىندارى اۋىل تۇرعىندارىنا قاراعاندا جيىرەك, بىراق جالپى توپتار اراسىنداعى ايىرماشىلىق شامالى. باسقا ەلدەرمەن سالىستىراتىن بولساق, مىسالى فرانتسۋزدار مەن كانادالىقتار جىلىنا 17 كىتاپ, امەريكالىقتار – 12 كىتاپ, كارىستەر 11 كىتاپ وقيدى ەكەن. فرانتسۋزدار مەن كانادالىقتار كورسەتكىشى قازاقستانمەن سالىستىرساق, ورتاشا ەسەپپەن 3,4 ەسەگە كوپ, ال امەريكالىقتاردىكى 2,4 ەسەگە, كارىستەردىكى 2,2 ەسەگە ارتىق.
قوعامدىق ساياسات ينستيتۋتىنىڭ ماماندارىنىڭ پىكىرىنشە, ەلىمىزدەگى وقۋ بەلسەندىلىگىنىڭ تومەندىگى كىتاپ وقۋ مادەنيەتىنىڭ ناسيحاتىنىڭ كەمدىگىنەن بولىپ وتىر. اتالعان قوعامدىق ۇيىمنىڭ ساراپشىسى ازامات اقاتاەۆ تەك تسيفرلىق تەحنولوگيالار عانا كىتاپ وقۋدىڭ بەلسەندىلىگىن تۇسىرۋگە سەبەپ بولماعانىن ايتادى.
«قازىر قازاقستاندا كىتاپحانالار تاپشىلىعى ماسەلەسى دە بار. 1995 جىلدان بەرى ولاردىڭ سانى 2 ەسەگە دەيىن ازايدى. وتاندىق كىتاپ باسىپ شىعارۋ ءىسى العا باسپاي تۇر, ءبىزدىڭ نارىقتاعى كىتاپ ونىمدەرىنىڭ 90 پايىزى – باسقا ەلدەردەن اكەلىنگەن تاۋارلار. وقۋ مادەنيەتىن دامىتپاي وتىرعان جاعدايدىڭ ءبىرى – 80 پايىزدان اسا باسىلاتىن كىتاپتاردىڭ بارلىعى وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرالدار. بۇعان قوسا, كىتاپتىڭ باسپادان شىعىپ, ساتىلاتىن جەرگە دەيىن قوسىلاتىن قۇنى 60 پايىزدان 100 پايىزعا دەيىن وسەدى» دەيدى ول.
دەمەك, كىتاپقا قاتىستى مەملەكەت ساياساتىن وزگەرتۋىمىز كەرەك. ەندى ءسال شەگىنىس جاسايىق.
جاڭا ەرەجەلەر ەنگىزىلەدى
بيىل اقپان ايىندا مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى ايدا بالاەۆا Facebook-تەگى پاراقشاسىندا مينيسترلىكتىڭ كىتاپ شىعارۋ ىسىنە قاتىستى جاڭا ەرەجەلەردى بەكىتكەنى جايلى بەينە-ۇندەۋ جاريالاعانى ءمالىم.
«بىرىنشىدەن, كىتاپ باسۋ ءىسى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان بۇل سالانى دامىتۋ ءۇشىن جاڭا ەرەجە قابىلدانادى. كىتاپتار بىرنەشە ساراپتامالىق ساتىدان ءوتىپ, تەك ۇزدىكتەرى عانا جارىق كورەدى. وتىنىمدەر جىلىنا 2 رەت قابىلدانادى. كەلىپ تۇسكەن قۇجاتتاردى تەكسەرۋگە – 10 كۇن, قوعامدىق تالقىلاۋعا – 15 كۇن, ارنايى قۇرىلاتىن تاۋەلسىز كوميسسيانىڭ تەكسەرۋىنە – 15 كۇن جانە ساراپشىلاردىڭ قورىتىندىسىن دايىنداۋعا 2 اي مەرزىم بەرىلەدى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا وقىرمانداردىڭ پىكىرىنەن بولەك, وتاندىق عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارىنىڭ الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەرى, كىتاپ دۇكەندەرىنىڭ ساتىلىمعا قاتىستى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرى, باسپالاردىڭ باسىلىم رەيتينگ تىزبەسى نازارعا الىنادى. مىنە, وسىدان كەيىن عانا وكىلەتتى ورگان ناقتى شەشىم قابىلدايدى. ەكىنشىدەن, بۇرىن قولجازبالارعا قالاماقى تولەنەتىن بولسا, بيىلدان باستاپ جاڭا ادەبي تۋىندىلارعا گرانت تاعايىندالماق, ياعني بيىلدان باستاپ, قالامگەرلەردىڭ ءبىر پاراق جاڭا تۋىندىسىنا 6 ەڭ تومەنگى جالاقى مولشەرىندە (اەك) گرانت تولەنەدى. ماسەلەن, ورتاشا ەسەپپەن العاندا, 160 بەتتىك كىتاپقا 4 ملن تەڭگەدەن استام قاراجات بەرىلەدى. گرانت مينيسترلىك جانىنان قۇرىلعان ساراپتامالىق كوميسسيانىڭ شەشىمىمەن تاعايىندالادى. ال كىتاپتى باسىپ شىعارۋ جانە ساتىلىمعا شىعارۋ قۇقىعى اۆتوردىڭ وزىندە قالادى. ەگەر ول كىتاپ ءبىر جىل كولەمىندە جارىققا شىعىپ, كىتاپ دۇكەندەرى ارقىلى جاقسى ساتىلىم كورسەتسە, ونىڭ كەلەسى باسىلىمى مەن تارالىمىن مەملەكەت ءوز موينىنا الادى. ۇشىنشىدەن, سونداي-اق, اۋدارما ادەبيەتى بويىنشا قر «مادەنيەت تۋرالى» زاڭىنا بىرقاتار وزگەرىستەر ەنگىزۋ كوزدەلىپ وتىر. مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن باسىلىپ شىعاتىن ادەبيەتتەردىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسى ۇلتتىق ەلەكتروندىق كىتاپحاناسىندا جاريالانادى. بۇل, ءوز كەزەگىندە ەلەكتروندىق نۇسقالارىن جاريالاۋداعى اۆتورلىق-قۇقىقتىق شەكتەۋلەرگە سايكەس, الەمدىك تانىمال تۋىندىلاردى باسىپ شىعارۋعا مۇمكىندىك بەرمەي وتىر. كىتاپ باسىپ شىعارۋعا بەرىلەتىن وتىنىمدەر اياسىن كەڭەيتۋ ماقساتىندا, بۇل تارماقشانى تولىعىمەن الىپ تاستاۋدى ۇسىنامىز. تورتىنشىدەن, بەستسەللەرگە اينالعان الەمدىك ادەبيەتتىڭ كلاسسيكالىق جانە زاماناۋي تۋىندىلارىن قازاق تىلىنە اۋدارۋ قازىرگى تاڭدا جەكە باسپالار ارقىلى رەتتەلۋدە. ەندى باسپاگەرلەر اۆتورلىق قۇقىعىن الىپ, قازاق تىلىنە اۋدارعان بەلگىلى شەتەلدىك تۋىندىلاردى مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن باسىپ شىعارا الادى. بەسىنشىدەن, جاڭا ەرەجەدە ساراپتاما كوميسسياسىنىڭ ادەبيەتتەردى وقىپ, قورىتىندى پىكىر جازۋ ۋاقىتى ەكى ايعا قىسقارتىلاتىن بولعاندىقتان, جۇمىستىڭ كۇردەلىلىگىنە قاراي وتەماقى كولەمىن ەكى ەسەگە ۇلعايتۋ قاراستىرىلاتىن بولادى. التىنشىدان, «مادەنيەت تۋرالى» زاڭدا جازۋشى مارتەبەسىن ايقىنداۋ ۇسىنىلادى. بۇل زاڭنىڭ تولىق جۇمىس ىستەۋىنە سەپتىگىن تيگىزەدى» دەپ ءتۇسىندىردى بۇل سالاداعى جاڭالىقتاردى مينيستر.
قوش دەلىك. قۇزىرلى مينيسترلىك باسشىسىنىڭ بۇل بەينە-ۇندەۋىنەن كەيىن كىتاپقا قاتىستى احۋال بىردەن وزگەرىپ كەتەدى دەگەنگە جاس بالا دا سەنبەيدى. ناقتى ءىس-ارەكەتكە كوشۋىمىز كەرەك.
كىتاپتى ناسيحاتتايتىن ارنالار كەرەك
ساياساتتانۋشى دانيار اشىمباەۆ ەلىمىزدەگى اۆتورلاردى قولداۋ مەن كىتاپ نارىعىن دامىتۋ سالاسىنداعى مەملەكەت ساياساتىن قايتا قاراۋ قاجەت دەپ سانايدى.
«بۇل ماسەلەنى وڭ شەشۋ ءۇشىن, جاڭادان شىعارما جازىپ جۇرگەن اۆتورلارعا كونكۋرستىق نەگىزدە گرانت بولگەن ابزال. بۇل جەردە رەسمي ورتالاردا كەڭىنەن تانىمال «ءادىل قازىلار» عانا ەمەس, قاراپايىم وقىرماندار شەشىم قابىلداسا عانا ادىلدىك ورنايدى. ول ءۇشىن جازىلعان شىعارمالاردى قاعاز جانە ەلەكتروندىق فورماتىندا وقىرمانعا تاراتۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن ىزدەسەك ۇتامىز. ياعني, جاڭا اۆتورلار ءوز شىعارمالارىن حالىققا ناسيحاتتاي الاتىن ارنالار اشۋ كەرەك. ءبىر عانا جازۋشىلار وداعىنىڭ ايتقانىمەن ءجۇرىپ, ايداعانىنا كونۋ – اقىماقتىق. ەكىنشىدەن, كىتاپ شىعاراتىن باسپالارعا سالىق جەڭىلدىگىن بەرۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن تاپساق, بۇل سالاداعى ءىس وڭعا باسادى» دەيدى ول.
باسپاگەرلەردى 10 جىلعا سالىقتان بوساتايىق
ءماجىلىس دەپۋتاتى ايدوس سارىم سالىق رەفورماسى اياسىندا باسپاگەرلەردى 10 جىل مەرزىمگە سالىقتان بوساتۋدى ۇسىندى. بۇل تۋرالى دەپۋتات پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى تامار دۇيسەنوۆاعا جولداعان دەپۋتاتتىق ساۋالىندا ءتۇسىندىرىپ جازدى.
«سالىق رەفورماسى اياسىندا كىتاپ شىعارۋشىلاردى 10 جىل مەرزىمگە سالىقتان بوساتۋ كەرەك. ماسەلەن, قوسىلعان قۇن سالىعىنىڭ نولدىك مولشەرلەمەسى ۇلتتىق كىتاپ شىعارۋدى قولداۋدىڭ پارمەندى شاراسى رەتىندە 39 ەلدە – ۇلىبريتانيادا, ءۇندىستاندا, برازيليادا, مەكسيكادا جانە باسقا دا ەلدەردە قولدانىلادى» دەپ ءتۇسىندىردى ا.سارىم.
دەپۋتات وتاندىق كىتاپ باسىپ شىعارۋ ءىسىن سۋبسيديالاۋ فورماتىن وزگەرتۋدى ۇسىندى. ونىڭ پايىمداۋىنشا, قولدانىستاعى فورماتتىڭ ءالسىز جاقتارى – سۋبەكتيۆتىلىك, فورمالدىلىق, ال كەيبىر تۇستارى سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ بار ەكەنىن كورسەتەدى. ول قاراپايىم قاعازدان باستاپ, پوليگرافيالىق جابدىققا دەيىن يمپورتقا ءجۇز پايىز تاۋەلدى كىتاپ يندۋسترياسى سالاسىنا ەكونوميكالىق تۇرعىدان ىنتالاندىرۋ جۇيەلەرى قاجەت ەكەندىگىن اتاپ ءوتتى.
ۇلتتىق كىتاپ كۇنىن قالاي تويلايمىز؟
23 ءساۋىر – ۇلتتىق كىتاپ كۇنى بولىپ بەكىتىلەدى. بۇل تۋرالى اشىق نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەر پورتالىندا تۋريزم جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ قاۋلىسىنىڭ جوباسى جاريالاندى. قۇجات 22 مامىرعا دەيىن كوپشىلىكتىڭ اشىق تالقىلاۋىندا بولىپ, جوبا قابىلداندى. 2025 جىلدان باستاپ ەلدە ۇلتتىق كىتاپ كۇنى اتاپ وتىلەدى. كوكتەمدە اتىراۋدا وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ بىرقاتار ازامات ۇسىنعان ۇلتتىق كىتاپ كۇنىن بەلگىلەۋ تۋرالى باستامانى قولداعانى ءمالىم.
«ءبىز, ەڭ الدىمەن, جاستاردى كىتاپ وقۋعا باۋلۋىمىز كەرەك. سوندا جاپپاي كىتاپ وقيتىن ۇلتقا اينالامىز. تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە ەلىمىزدە كىتاپحانا ءىسى كەنجەلەپ قالدى. توقسانىنشى جىلدارداعى الاساپىران ۋاقىتتا مىڭداعان كىتاپحانا جابىلدى. ميلليونداعان كىتاپ قورىنان ايىرىلدىق. سوڭعى جىلدارى جاعدايدى تۇزەۋ ءۇشىن ارەكەت جاسالىپ جاتىر. كىتاپقا قۇمار بولۋ – جاقسى قاسيەت. مىسالى, كوپتەگەن مەملەكەت ۇلتتىق كىتاپ كۇنىن اتاپ وتەدى. ءبورىحان نۇرمۇحامەدوۆ, ايدوس سارىم, دانيار اشىمباەۆ باستاعان قۇرىلتاي مۇشەلەرى وسىنداي باستاما كوتەردى. مەن ولاردىڭ ۇلتتىق كىتاپ كۇنىن بەلگىلەۋ تۋرالى ۇسىنىسىن قولدايمىن. بىراق ونى مازمۇندى ەتىپ وتكىزۋ قاجەت. مىسالى, ءتۇرلى ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىپ, ارنايى جارمەڭكەلەر وتكىزۋ قاجەت. شىن مانىندە, وزىق ويلى ۇلت بولۋدىڭ ەڭ توتە جولى – كىتاپ وقۋ. سوندىقتان كىتاپ وقۋ مادەنيەتىن قوعامدا بارىنشا ورنىقتىرۋىمىز كەرەك» دەدى مەملەكەت باسشىسى القالى جيىندا.
P.S: بىزگە حالىقارالىق كىتاپ سىيلاۋ كۇنى, ۇلتتىق كىتاپ كۇنى دەگەن مەرەكەلەر وقۋ مادەنيەتىن دامىتۋعا قاجەت. كىتاپ – ەڭ ادال دوسىمىز! ول ءبىزدى ەشقاشان ساتىپ كەتپەيدى. ءومىرىمىزدىڭ سوڭىنا دەيىن ەڭ ادال, سەنىمدى, جاقىن سەرىگىمىز بولىپ قالا بەرەدى. شىن مانىندەگى كىتاپ وقيتىن ۇلتقا اينالامىز دەسەك, ءار وتباسى, ءار ادام كۇندەلىكتى كىتاپ وقۋدى, بالالاردى كىتاپقا قىزىقتىرۋدى ءبىرىنشى ورىنعا قويعانى ابزال. قازىر جاستاردىڭ 31 پايىزى كوركەم ادەبيەتتى, 69 پايىزى سالالىق كىتاپتاردى وقيدى. ورتاشا ەسەپپەن الساق, قازاق جاستارى جىلىنا كەم دەگەندە 10-12 كىتاپ وقيدى. ال, بالالاردىڭ قانشا پايىزى كۇندەلىكتى كىتاپ وقيدى دەگەنگە ەشقانداي ستاتيستيكا دالمە-ءدال دەرەك ۇسىنبايدى. ويتكەنى, ەلىمىزدەگى بالالار ادەبيەتىنە دەگەن سۇرانىس بار-جوعى 8 پايىزدى قۇرايدى. مەملەكەت بۇل سالاداعى ساياساتتى اۋەلى بالالارعا ارنالعان ادەبي شىعارمالاردى كوبەيتۋدەن باستاسا, نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
