وتكەن 2023 جىل تۇركسوي حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ شەشىمىمەن تۇركى الەمىندەگى تەمىربەك جۇرگەنوۆ جىلى بولىپ جاريالاندى. سونىڭ اياسىندا جىل بويى قازاقستاندا دا, باۋىرلاس ەلدەردە دە كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرىن ۇلىقتاۋ باعىتىندا بىرقاتار ءىس-شارالار ءوتتى. وعان تۇركسوي ۇيىمىمەن بىرگە حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى اتسالىستى. سونىڭ ىشىندە جازۋشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ «كوميسسار جۇرگەنوۆ» كىتابى تۇرىك تىلىنە اۋدارىلىپ, الماجان وتەعاليەۆانىڭ «تەميربەك جۋرگەنوۆ: تريۋمف ي تراگەديا» كىتابى ورىس تىلىندە جارىق كوردى. كەشە استاناداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا اتالمىش ەڭبەكتەردىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى.
تۇركسوي باس حاتشىسىنىڭ قازاقستان بويىنشا كەڭەسشىسى, قازاقستان پرەزيدەنتى جانىنداعى ۇلتتىق قۇرىلتاي مەن استانا قالاسى قوعامدىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى, اكادەميك كارىمبەك قۇرمانالى جۇرگىزگەن جيىنعا تۇركسوي مەن تۇركى اكادەمياسىمەن قاتار بىرنەشە ۆەدومستۆو باسشىلارى, پارلامەنت دەپۋتاتتارى, مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى, بەلگىلى قالامگەرلەر مەن عالىمدار, زيالى قاۋىم وكىلدەرى, ەلورداداعى تەمىربەك جۇرگەنوۆ اتىنداعى №70 مەكتەپ-ليتسەي ۇجىمى قاتىستى.
بىلتىر بەيبىت قويشىباەۆتىڭ «كوميسسار جۇرگەنوۆ» كىتابىن مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن جارىققا شىعارىپ, ەلىمىزدىڭ كىتاپحانالارى مەن مەملەكەتتىك مەكەمەلەرىنە تاراتتى. تۇساۋكەسەردە مۇنى ءمينيستردىڭ ورىنباسارى ارمان جۇدەباەۆ اتاپ ءوتتى.
– تەمىربەك جۇرگەنوۆ ءيىسى قازاقتىڭ عانا ەمەس, تۇركى مادەنيەتى مەن رۋحانياتىنىڭ, ونەرى مەن وقۋ-اعارتۋ سالاسىنىڭ دامۋىنا تەر توككەن, وركەندەۋىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى, سىنشى, كوسەمسوزشى ەكەنى بارشامىزعا ايان. تەمىربەك جۇرگەنوۆ جىلى ەلىمىزدە, سونىمەن قاتار تۇركيا, وزبەكستان, قىرعىزستان, تۇركمەنستان, ازەربايجان مەملەكەتتەرىندە كەڭىنەن اتالىپ ءوتتى. سەبەبى ول – ءتۇبى ءبىر تۇركى ەلدەرىنە ورتاق نار تۇلعا. سان قىرلى تۇلعانىڭ ءار سالاداعى قولتاڭباسى تاڭعاجايىپ تاريحي شەشىمدەرگە تولى, – دەدى ارمان جۇدەباەۆ.
تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ ەڭبەكتەرىنە توقتالعان ءمينيستردىڭ ورىنباسارى تاشكەنتتىڭ قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بولعان كەزدەگى ماسكەۋدەن ءىرى عالىمداردى شاقىرتىپ, ىرگەلى پاندەردى قازاق تىلىنە اۋدارتقانىن, تەرمەلەر جيناعىن قۇراستىرۋعا اتسالىسقانىن اتاپ ءوتتى. تاجىكستاننىڭ قارجى كوميسسارى, وزبەكستاننىڭ جانە قازاقستاننىڭ حالىق اعارتۋ كوميسسارى قىزمەتتەرىندە اتقارعانىنا توقتالدى. قازاقتىڭ قابىرعالى قالامگەرلەرى مەن قايراتكەرلەرىنە قولداۋ كورسەتىپ, كەيىن دارياعا اينالعان بۇلاق كوزىن اشقانىن, قازاقستاندا العاشقى مۋزىكا تەاترىنىڭ اشىلۋىنا مۇرىندىق بولعانىن ايتتى. تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ قايراتكەرلىك قاسيەتىنەن بولەك قالامگەرلىگىنە توقتالىپ, 7 كىتاپ, 150-دەن استام ادەبي-پۋبليتسيستيكالىق ماقالالاردى جازىپ, تاۋسىلماس قازىنا, قۇندى مۇرا قالدىرعانىن, اسىرەسە تەاتر ونەرىن ءوز تۇعىرىنا قوندىرۋداعى ەرەن ەڭبەگىن اتاپ ءوتتى.
– ونىڭ قىزمەت ەتكەن جىلدارى قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە درامالىق, مۋزىكالىق ۇجىمدار قۇرىلا باستادى. ەل ىشىندەگى ونەر مايتالماندارى ءبىر ارناعا توعىسىپ, جىراۋلار مەن جىرشىلار, تەرمەشىلەر مەن بارشا ونەرپازدار قوسىلىپ, كاسىبي ونەر ورتالىقتارى بوي كوتەردى. مۇنىڭ ءبارى –تەمىربەك قاراۇلىنىڭ اسقان ۇيىمداستىرۋشىلىعىنىڭ ارقاسى. قازاق مادەنيەتىنىڭ تەمىرقازىعىنداي تۇلعانىڭ بولمىسى بارشامىزعا ۇلگى. ءسوزىمدى قازاقتىڭ كلاسسيك جازۋشىسى ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ مىنا ايتقانىمەن اياقتاعىم كەلەدى: «ءبىز قازاق مادەنيەتىنىڭ شىرقاۋ شىڭدارى ءۇشىن تەمىربەك جۇرگەنوۆ رۋحىنىڭ الدىندا قارىزدارمىز» دەدى ارمان جۇدەباەۆ.
تۇركسوي حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى سۇلتان راەۆ ءوز بايانداماسىندا تەمىربەك جۇرگەنوۆ قازاقستان مەن ورتا ازيا ەلدەرىندەگى وقۋ-اعارتۋ, مادەنيەت, ادەبيەت پەن ونەر سالالارىنىڭ وركەندەۋىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ, وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى-وتىزىنشى اۋىر جىلدارى حالىقتىڭ باعىنا تۋىپ, وزگەشە جارقىراپ وتكەن جارىق جۇلدىز ەكەنىن, نايزاعايداي جارق ەتىپ جىلدام سونسە دە, ارتىندا ولمەيتىن, وشپەيتىن ءىز قالدىرعانىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى.
– تەمىربەك جۇرگەنوۆ بۇكىل ءومىرىن قازاق ەلىنىڭ ازاتتىعىنا, ەركىندىگىنە, ەگەمەندىگىنە ارنادى. وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى-وتىزىنشى جىلدارىنداعى ۇركەردەي عانا قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ كورنەكتى وكىلى جۇرگەنوۆتىڭ ازاماتتىق ىستەرىنەن قازاق ۇلتى ويانىپ, سەرپىلدى, ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك جولىندا كۇرەسە باستادى. ول ءنازىر تورەقۇلوۆ, ءالىبي جانگەلدين سەكىلدى قايراتكەرلەرمەن يىق تىرەسىپ, قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىنە ايانباي قىزمەت ەتتى, – دەگەن سۇلتان راەۆ تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ اتقارعان قىزمەتتەرىنە توقتالدى. سونىڭ ىشىندە مۇحتار اۋەزوۆ, جۇمات شانين, ءابىلحان قاستەەۆ سىندى ونەر يەلەرىنىڭ شىعارماشىلىق جۇمىسپەن اينالىسۋىنا جاعداي جاساعانىن اتاپ ءوتتى. الەكساندر زاتاەۆيچكە قازاق مۋزىكاسى تۋرالى كوپتەگەن مالىمەت بەرگەنىن, قازاقستانداعى مەكتەپ جۇيەسىن رەتتەپ, قازاق مەكتەپتەرىن كوبەيتۋ تۋرالى قاۋلىنى قابىلداپ, 400 قازاق مەكتەبىنىڭ اشىلۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتكەنىن ايتتى.
«كوميسسار جۇرگەنوۆ» كىتابىنىڭ جازىلۋىنا تەمىربەك جۇرگەنوۆ قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى ءسابي اڭسات مۇرىندىق بولدى. جيىندا ءسوز سويلەگەن ول تەمىربەك جۇرگەنوۆكە قاتىستى ءىس-شارالاردى ۇنەمى قولداۋ كورسەتىپ كەلە جاتقان تۇركسوي ۇيىمىنىڭ باسشىلىعىنا العىسىن جەتكىزدى.
– ءىلياس وماروۆ 1967 جىلى مادەنيەت ءمينيسترى بولعاندا حالىق ءارتىسى قانابەك بايسەيىتوۆ كابينەتىنە كىرگەندە توردە ءىلىنىپ تۇرعان جۇرگەنوۆتىڭ پورترەتىن كورەدى. قانىبەك «مىنانى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ءسىز ۇستىڭىزدەن ارىز تۇسەدى دەپ قورىقپايسىز با؟» دەپ سۇراعان. سوندا ءىلياس «سەنىڭ حالىق ءارتىسى, مەنىڭ مينيستر بولىپ وتىرعانىمىز – وسى كىسىنىڭ ارقاسى. بۇل كىسىدەن كەيىن ءبىزدىڭ قازاق مادەنيەتىنە بەرگەنىمىز شامالى» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ماسكەۋدە وتكەن قازاق مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ ونكۇندىگى ارقىلى ستالين باستاعان بيلىك ءوزىنىڭ قازاق ۇلتىنا جاساعان قياناتىن ىشتەي سەزىندى. سول كەزدە ءبىز رەسەيدىڭ قۇرامىندا اۆتونوميا بولىپ تۇرعانىندا 1936 جىلدىڭ مامىر ايىندا ونكۇندىك ءوتتى. سول جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا كونستيتۋتسياعا قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى دەپ جازىلدى. سونىڭ ارقاسىندا 1991 جىلى كسرو قۇلاعاندا بىزگە مەملەكەتتىگىمىزدى جاريالاۋعا مۇمكىندىك تۋدى. ايتپەسە, باشقۇرتسان, تاتارستان سياقتى رەسەيدىڭ قۇرامىندا قالىپ قوياتىن ەدىك, – دەدى ءسابي اڭسات.
ونىڭ ايتۋىنشا, «كوميسسار جۇرگەنوۆ» كىتابىن ەندى وزبەك, باسقا دا تۇركى تىلدەرىنە اۋدارىپ, شىعارۋ جوسپارلانعان. جالپى وسى كۇنگە دەيىن تەمىربەك جۇرگەنوۆ تۋرالى پوەما, تەرمە-تولعاۋلار, رومان, اڭگىمە جازىلدى, تاريحي دراما دۇنيەگە كەلدى. بىلتىر ونىڭ 125 جىلدىعىنا وراي رەسپۋبليكالىق ءمۇشايرا ءوتتى. الايدا وسى كۇنگە دەيىن كوركەم فيلم, تەلەحيكايا تۇسىرىلمەي كەلە جاتىر.
جيىندا تۇساۋى كەسىلگەن كىتاپتاردىڭ اۆتورلارى ەڭبەكتەرىن تانىستىردى. جازۋشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ «كوميسسار جۇرگەنوۆ» رومانىندا اسا كورنەكتى مەملەكەت, قوعام جانە مادەنيەت قايراتكەرى, ۇلكەن تەررور قۇربانى تەمىربەك قاراۇلىنىڭ ءومىر جولى, وسكەن ورتاسى, ەل يگىلىگىن كوزدەگەن جانقيارلىق ەڭبەگى, قۋعىن-سۇرگىنگە تۇسكەن وتباسىنىڭ احۋالى سۋرەتتەلەدى. جارى دامەش امىرحانقىزىنىڭ جازىقسىز جازالانعان ەرىنىڭ ەسىمىن قوعام ومىرىنە قايتارۋ جولىندا ۇزاق جىلدار تىنىمسىز تەر توككەنى تۋرالى جازىلعان. ال الماجان وتەعاليەۆانىڭ «تەميربەك جۋرگەنوۆ: تريۋمف ي تراگەديا» اتتى كەڭ كولەمدەگى مۇراعات دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ جازىلعان مونوگرافيالىق ەڭبەگىندە قازاق اكسر-ءنىڭ حالىق اعارتۋ كوميسسارى تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى جان-جاقتى اشىلعان. ونىڭ قىزمەتىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى ساۋاتسىزدىقپەن كۇرەسۋ, ءالىپبيدى وزگەرتۋ جانە قازاق ءتىلىن دامىتۋ, مەكتەپ پەن ۋنيۆەرسيتەتتىك ءبىلىم بەرۋدىڭ ءبىرتۇتاس جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ, قازاق عىلىمىنىڭ, كاسىبي ونەر جانرلارىنىڭ نەگىزدەرىن جاساۋ, قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىن ساقتاۋ جانە دامىتۋ بولعاندىعى باياندالادى.
بەلگىلى عالىم, اكادەميك, «قازاق گازەتتەرى» جشس باس ديرەكتورى ديحان قامزابەكۇلى «قازاق» گازەتىنەن كەيىن جارىققا شىققان «قازاق مۇڭى» گازەتى زەرتتەلمەي جاتقانىن, بۇل باسىلىمنىڭ جارىق كورۋىنە تەمىربەك جۇرگەنوۆ اتسالىسقانىن ايتتى. قازىر تۇلعالاردى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋ بەلەڭ العانىن, وسى جاعى دۇرىس ەمەس ەكەنىن اتاپ ءوتتى. پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتتارى دارحان قىدىرالى مەن رۋسلان رۇستەموۆ, بەلگىلى عالىمدار امانتاي ءشارىپ, وراق اليەۆ, ابدىجالەل باكىر, عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ ءتىل ساياساتى كوميتەتىنىڭ توراعاسى ەربول تىلەشوۆ, قر پرەزيدەنتى جانىنداعى ۇلتتىق قۇرىلتاي مۇشەسى, قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى رەسپۋبليكالىق مەدياتسيا كەڭەسىنىڭ توراعاسى, استانا قالاسى وزبەك ەتنومادەني ورتالىعىنىڭ توراعاسى شەرزود پۋلاتوۆ ءسوز سويلەپ, ۇسىنىستارىن جەتكىزدى. ءىس-شارا سوڭىندا تۇركسوي ۇيىمىنىڭ اتىنان ەستەلىك سىيلىقتار تاپسىرىلدى.
