«جاميعات, ءبىزدىڭ تاريح – التىن شىنجىر, ءار جەردەن ءجيى ءۇزىلىپ, كوپ جالعانعان» دەپ اقىن ەسەنعالي راۋشانوۆ ايتقانداي, قازاق ءوزىنىڭ كوك تۋىن كوتەرىپ, كوسەگەسى كوگەرگەنگە دەيىن قانشاما رەت قىلىشتىڭ جۇزىنەن, اجالدىڭ ىزىنەن ءوتتى دەسەڭىزشى؟ مىنە, سونداي اتتىڭ جالى, تۇيەنىڭ قومىنداعى زامانداردى ارتقا تاستاعان ەلىمىز, 1991 جىلى ءوز ەگەمەندىگىن الىپ, 1992 جىلدىڭ 4 ماۋسىمىندا ازات ەل رەتىندە تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كوك تۋىن كوككە جەلبىرەتكەن بولاتىن. ال ەندى بابالار كوتەرگەن بايراقتان باستاپ, كوك تۇرىكتىڭ كوتەرگەن تۋىنان كوك تۋعا دەيىنگى ۇستاعان تۋلارىمىزدى سانامىزدىڭ ساحناسىندا جەلبىرەتىپ كورسەك.
جالپى تۋدىڭ ءتۇبىن تۇركىدەن تاراتۋعا بولادى. بىراق سول تۋدىڭ ءوزىن ءارتۇرلى اتاۋلارمەن ءارتۇرلى ماعىنادا تۇسىندىرەتىندەر از ەمەس. قازاق ساناسىنداعى بايراق, جالاۋ, تۋ دەگەن ءۇش ءتۇرلى ۇعىم بۇل كۇندە ءبىر ماعىنادا سياقتى بولىپ كەتكەنى دە سوندىقتان. شىن مانىندە بۇل ۇشەۋى ءۇش ءتۇرلى مانگە يە. ويتكەنى «بايراق ول اسكەري دارەجەنىڭ, لاۋازىمنىڭ بەلگىسى رەتىندە جەكە ادامدارعا نەمەسە تايپالارعا ءتان. ال جالاۋ دەگەن نايزاعا نەمەسە دۋلىعاعا تاعىلاتىن جاۋگەرشىلىك بەلگى. تۋ بولسا مەملەكەتتىڭ, تۇتاس ەلدىڭ بەلگىسى» دەپ تۇسىندىرەتىندەر دە بار. دەگەنمەن قايسىسى قاي ماعىنا بىلدىرسە دە, ءبارىنىڭ تۇپكىلىكتى ءمانى وزگەرمەيتىنى انىق. مىسالى, جەڭىسكە جەتكەن جاق ءوزىنىڭ جەڭىس بەلگىسى رەتىندە سول اۋماققا تۋىن ورناتىپ, وتىراتىن بولعان. سونداي-اق قان مايدان شايقاستا جاۋ اسكەرىنەن ءوز ساربازدارىن ايىرىپ الۋ ءۇشىن دە سونداي ءبىر بەلگى رەتىندە جالاۋ قولدانعان. ول كەيىننەن ءار تايپانىڭ ءوزىنىڭ جالاۋى نەمەسە تۋىنا اينالسا كەرەك.
سونىمەن قاتار ەجەلگى قازاقتا «تۋ قانداۋ» دەگەن اسكەري عۇرىپ بولعان. بۇل ءراسىم ەل تاعدىرى مەن جەر تاعدىرى سىنعا تۇسكەن شەشۋشى شايقاستارعا شىعاردان بۇرىن جاسالىپ وتىرعان. بۇل تۋرالى عالىم سەرىكبول قوندىباەۆ ءوزىنىڭ «جاۋىنگەرلىك رۋح» كىتابىندا دەرەكتەر كەلتىرىپ, «تۋدى قانعا سۋارۋ, بىرىنشىدەن, ونىڭ كەيىپكەرلىگىن بىلدىرسە, ەكىنشى جاعىنان, رۋحقا بەرىلەتىن ساداقا قۇرباندىقتىڭ جولىن تانىتادى» دەپ تۇسىندىرەدى. ياعني سول ءبىر زاماندار دا ارنايى اق بوز اتتى قۇرباندىققا شالىپ, اق تۋعا ونىڭ قانىن جاعاتىن بولعان. مىنە سونى «تۋ قانداۋ» دەپ اتاعان.
جالاۋ مەن تۋدىڭ بەتىندەگى سۋرەتتەر مەن بەلگىلەر ءبىر تايپانىڭ نەمەسە ءبىر ەلدىڭ سيمۆولدىق بەلگىسى رەتىندە سوناۋ ەرتە زاماننان-اق كەلە جاتقانىن وسىدان بىلۋگە بولادى. ال ءبىزدىڭ كوك تۋعا دەيىنگى بابالارىمىزدىڭ ۇستاعان تۋلارىنىڭ بەينەسى دە ءارتۇرلى بولعانىن كەيىنگى ءداۋىر جوققا شىعارمايدى. مىسالى سونىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە التىن وردانىڭ اق جالاۋىن ايتۋعا بولادى. ءتىپتى بابالارىمىزدىڭ ءبورىلى بايراق ۇستاعان تۇسىن دا تىلگە تيەك ەتۋگە بولادى.
ويتكەنى «ءبورىلى مەنىڭ بايراعىم, ءبورىلى بايراق كوتەرسە, قوزىپ كەتەر قايداعىم» دەپ جىرلاعان ءسۇيىنباي اقىننىڭ سوزىنە سۇيەنسەك, وندا كوك ءبورى ءبىزدىڭ توتەمدىك ۇعىمىمىزعا اينالعاننان باستاپ, تۋىمىزدىڭ بەلگىسى رەتىندە پايدالانىلىپ كەلگەن دەۋگە بولادى. نەگىزىنەن تاريحتا قازاقتىڭ تۋلارىنا سالىنعان ءۇش بەلگى بار. ولار: ايداھار, كوكبورى بولسا, كەيىن كەلە بۇل بەلگىلەر اي-جۇلدىز بولىپ وزگەرگەن. كەي دەرەكتەردە سارماتتار مەن عۇنداردىڭ تۋىندا ايداھار بەينەلەنگەنى جونىندە مالىمەت كەزدەسەدى. سول سياقتى ساقتاردىڭ دا تۋىندا جانۋارلاردىڭ بەينەسى بولعانى بولجانادى. ال كۇلتەگىن زامانىندا كوك ءبورى بەينەلەنگەن. سوندىقتان دا, تۇركى جۇرتى ءوزىن كوكبورىدەن جاراتىلعانبىز دەپ بورىگە تابىنادى. ءارى تاريحتا تۇركىلەردىڭ ءبورىنىڭ باسى بەينەلەنگەن كوك بايراق ۇستاعانى ايتىلادى. سول سياقتى كەي تاريحشىلار ءبىزدىڭ التىن وردا, اق وردا داۋىرىندەگى تۋىمىز اق جالاۋ بولىپتى, وعان شىڭعىس اۋلەتىنىڭ تاڭباسى تاراق پەن جارتى ايدىڭ بەينەسى بەينەلەنگەن دەپ ايتىپ ءجۇر. وعان دالەل رەتىندە Aنجەلينو دۋلتسەرت دەگەن يتاليان كارتوگرافىنىڭ 1339 جىلعى قۇراستىرعان كارتاسىنداعى التىن وردانىڭ تۋى دەپ كورسەتكەن ۇلگىنى ايتادى نەمەسە 1375 جىلى ابراام كرەسكەس قۇراستىرعان كاتالوندىق اتلاستا دا وسى بايراقتىڭ سۋرەتى بار ەكەنى كورسەتىلەدى.
كەي دەرەكتەردە كۇللى الاشتىڭ اتاسى سانالاتىن الاشاحاننىڭ تۋى الاشۇبار بولعان دەيدى. الايدا ناقتى الاشاحاننىڭ كىم ەكەنى تۋرالى دەرەك جوق. شوقان ۋاليحانوۆتىڭ دەرەككوزىنە سۇيەنسەك, ول – ءحىV عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا ءومىر سۇرگەن ادام. جالپى, الاشۇبار تۋ تۋرالى كەيىنگى كەزدە كوپ ايتىلعان. وعان مىسال – احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «مۇسىلماننىڭ ۇرانى – شۇبار الا تۋ الدىڭ» دەپ جىرلاعانى. شاكارىم قۇدايبەردىنىڭ دە جازباسىندا شۇبارالا تۋ تۋرالى دەرەك بار. مىنە, مۇنىڭ ءبارى قازاق تاريحىندا شۇبارالا تۋدىڭ دا ءبىر مەزەت كوتەرىلگەنىن راستاسا كەرەك. ءتىپتى كەيىن بۇل تۋدى امانگەلدى باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ كوسەمدەرى دە كوتەرگەن. سونىمەن قاتار تاريحتا ءامىر تەمىردىڭ دە اسپان تۇستەس كوك جالاۋ ۇستاعانى ايتىلادى. ال قازاق حاندىعىنىڭ تۋىن دا تاريحشىلار ءارتۇرلى بولعانىن ايتىپ, پىكىر تالاستىرىپ ءجۇر. بىراق بەلگىلى عالىم الكەي مارعۇلاننىڭ جازباسىندا قازاق حاندارىنىڭ شاشاقتاپ توعىز قۇيرىق بايلاپ, ورتاسىنا تورە تاڭباسى كەستەلەنگەن قىزىل ءتۇستى جالاۋ كوتەرگەنى ايتىلادى. سونداي-اق شىڭعىس اۋلەتىنىڭ كوتەرگەن تۋلارى دا ءارتۇرلى بولعان سياقتى. مىسالى, كەي دەرەكتەردە ساراي حاندارىنىڭ قىزىل تۋ, شاعاتاي ۇرپاقتارىنىڭ اق تۋ, ۇگەدەي ۇرپاقتارى كوك تۋ كوتەرىپ دارالانعانى دا كەزدەسەدى. ءتىپتى ورىس جازبالارىندا ءبىزدىڭ ورىس حانىمىزدىڭ قىزىل تۋ كوتەرگەنىن, ونى كەيىن قازاقتىڭ ەسىم, تاۋكە, بولات, ابىلمامبەت سياقتى حاندارى جالعاستىرعان. بىراق ابىلاي حان جاسىل تۋدى جەلبىرەتكەن دەيدى. ونى كەيىن نەمەرەسى كەنەسارى دا ۇستاعان دەگەن دە دەرەكتەر بار. دەيتۇرعانمەن, قالاي بولماسىن وسىنىڭ ىشىندە اق تۋ كوتەرگەن دەگەن مالىمەت تاريحتا ءجيى كەزدەسەدى. ويتكەنى قازاق ۇعىمىندا اق – پاكتىكتىڭ, ادىلدىكتىڭ نىشانى. سونداي-اق اق كيىزگە وتىرعىزىپ, اق تۋ كوتەرىپ, حان سايلايتىن ءداستۇر دە بار. ءتىپتى دەشتى قىپشاقتىڭ جالاۋىنىڭ دا اق ءتۇستى بولعانىن تاريحتان بىلەمىز. ءتىپتى ءبىر دەرەكتەردە قاراحان داۋىرىندە قىزعىش قوڭىر رەڭدەگى تۋدى ۇستاعانى ايتىلادى. ونىڭ بەتىنە جەبە مەن تاراقتىڭ سۋرەتىن سالعان. ال ەندى جاڭاعى جاسىل تۋ دەگەنگە كەلسەك, بابالارىمىز يسلام ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن تۋىنىڭ ءتۇسىن جاسىلعا وزگەرتكەن كورىنەدى. نەگىزىنەن ءبىزدىڭ يسلام دىنىنە دەيىنگى زاماندا ۇستاعان تۋلارىمىزدىڭ بەتىنە «ايداھار» مەن «كوك ءبورى» بەينەلەنىپ كەلگەن. كەيىن يسلام ءدىنىنىڭ اسەرىنەن ول بەينەلەردىڭ ورنىن «اي», «جۇلدىز» سەكىلدى بەلگىلەر باسقان. الايدا قازاق ەلى ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن تۇركىدەن كەلە جاتقان تۇپكى ساناسىن قايتا جاڭعىرتىپ, ونى ءوز تۋىنا بەينەلەدى دەۋگە بولادى.
شىن مانىندە مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ بەتىنە سالىنعان ءاربىر بەينە ول – كيە, قاسيەت, بەلگى.
كىشكەنە كۇنىمىزدە اجەلەرىمىز اياق استى بىردەڭە بولا قالسا نەمەسە وڭ قاباعىمىز تارتا قالسا, «جاقسىلىقتىڭ نىشانى عوي» دەپ ىرىمداپ وتىراتىن. ءدال سول سياقتى ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىز ەكەندىگىنىڭ ءبىر نىشانى – ەلتاڭبا, تۋ, ءانۇران. مىنە وسى ۇشەۋى – ءۇش ءجۇزدىڭ بىرلىگى مەن تاۋەلسىزدىگىنىڭ ايعاعى.
ال تىك بۇرىشتى كەزدەمەدەن كوگىلدىر تۇسپەن بەتىنە كۇن قوندىرعان قىران بەينەسى سالىنىپ, جيەگى ويۋلارمەن ناقىشتالعان ءبىزدىڭ تۋىمىزدىڭ اۆتورى – سۋرەتشi شاكەن نيازبەكوۆ. تۋدا بەينەلەنگەن ناقىشتاردىڭ ماعىناسىنا كەلسەك, زەڭگىر كوك كەڭدىكتى, اشىقتىقتى, بيىكتىكتى بىلدىرسە, كۇن ماڭگىلىكتى, قوزعالۋدى, ۇزدىكسىز دامۋدى, نۇر بەيبىتشىلىكتى, جىلۋدى, قىران ەركىندىكتى, بيلىكتى كورسەتەدى. تۋ تۇراتىن اعاشتىڭ سابىنداعى ۇلتتىق ويۋدىڭ ماعىناسى ءبىر-بىرىنە جالعاسقان ۇرپاقتار ساباقتاستىعى مەن كەشە مەن بۇگىننىڭ قوسىندىسىن بولاشاققا جەتكىزۋ دەگەن ماعىنادا.
قازاق باتىرىنا باتا بەرگەندە, «تۋىڭ جىعىلماسىن» دەپ ايتادى. مۇنىسى – جەڭىلمەي قايت دەگەنى. ءدال سول سياقتى, بىرەۋگە جاقتاسا قالساڭ, ەل اراسىندا «ونىڭ جالاۋىن كوتەرىپ» دەگەن ءسوز تىركەستەرى بار. مىنە, مۇنىڭ ءبارى دە تۋدىڭ قاشاندا جەڭىمپاز جاققا تاۋەلدى ەكەنىن بىلدىرسە كەرەك.
ال ەندى تۋ كوتەرىپ, استىنداعى تۇلپارىن تۋلاتقان ەلدىڭ تۋى ماڭگى جەلبىرەۋى ءۇشىن ءبىز تاۋەلسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتىڭ بەيبىت ءومىردىڭ قادىرىنە جەتە ءبىلۋىمىز كەرەك. قارالى ەلدىڭ قايعىسىن قارا تۋمەن ءبولىسىپ, قارالى ۇيدە قارا قوي سويىپ, قاسىرەتتەنەتىن كۇن بىزدەن اۋلاق بولىپ, كەرىسىنشە كوك بيە سويىپ, كوگىندە كوك تۋ جەلبىرەيتىن كۇن كوبەيسىن قاشاندا.
شاپاعات ءابدىر
