قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ: ءبىز وزىق ويلى ۇلت رەتىندە تەك قانا العا قاراۋىمىز كەرەك

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ «Egemen Qazaqstan» گازەتىنە سۇحبات بەردى. پرەزيدەنت وتكەن جىلى ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدى بولعان وقيعالاردى, ساياسي رەفورمالاردىڭ قالاي جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقانى, ءادىل جانە باسەكەلى ەكونوميكا جۇيەسىنىڭ قۇرىلۋ ءۇردىسى جونىندە ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ بەردى. قاڭتار وقيعاسىنا قاتىستى ۋاقىت تەگەرشىگىن كەرى اينالدىرىپ, بۇرىنعى كۇنگە ورالۋ ءۇشىن جانتالاسقانداردىڭ ارەكەتىنەن ەش ناتيجە شىقپاعانىن اتاپ ءوتتى. سونىمەن قاتار تابالدىرىقتان جاڭا اتتاعان 2024 جىلدىڭ دا ەلىمىز ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزدى بولاتىنىن, بۇل رەتتە تياناقتى دا جوسپارلى ارەكەتتەر جالعاسا بەرەتىنىن باياندادى.

– قاسىم-جومارت كەمەلۇلى, ۋاقىتىڭىزدىڭ تىعىزدىعىنا قاراماستان «Egemen Qazaqstan» گازەتىنە سۇحبات بەرۋگە كەلىسكەنىڭىز ءۇشىن ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرەمىز. ءسىزدىڭ قوعامدى تولعاندىراتىن ماسەلەلەر تۋرالى پىكىرىڭىز قازاق ءباسپاسوزى ءۇشىن وتە ماڭىزدى. سوندىقتان ءتۇرلى تاقىرىپتا وزىڭىزبەن اشىق اڭگىمە وربىتكىمىز كەلەدى. وتكەن جىل نەسىمەن ەسىڭىزدە قالدى؟

– وسى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ, بارشا وتانداسىمدى تاعى دا جاڭا جىل مەيرامىمەن قۇتتىقتايمىن!

2023 جىل ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدى وقيعالارعا تولى جىل بولدى. ءبىز نەگىزگى ساياسي رەفورمالاردى اياقتاپ قالدىق. كونستيتۋتسيالىق سوت جۇمىسىن باستادى. ءماجىلىس جانە بارلىق دەڭگەيدەگى ءماسليحات دەپۋتاتتارى جاڭا ەرەجە بويىنشا سايلاندى. العاش رەت اۋدان جانە وبلىستىق ماڭىزى بار قالا اكىمدەرىن سايلادىق. اۋىل جانە اۋداندىق ماڭىزى بار قالا اكىمدەرىن سايلاۋ جالعاستى. بىلتىر 700-گە جۋىق اۋىل اكىمى سايلاندى.

ءبىز ءادىل جانە باسەكەلى ەكونوميكا جۇيەسىن قۇرۋعا كىرىستىك. ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ جانە مونوپوليادان ارىلتۋ, ينفراقۇرىلىمدى جاڭعىرتۋ, بيزنەستى قولداۋ, ينۆەستيتسيا تارتۋ جۇمىستارىمەن مىقتاپ اينالىستىق. الەۋمەتتىك سالادا قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەر بىرتىندەپ شەشىلە باستادى. ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ءبىلىم وشاقتارى, ونىڭ ىشىندە, «جايلى مەكتەپتەر» بوي كوتەرۋدە. اۋىلداردا دەنساۋلىق ساقتاۋ نىساندارى سالىنىپ جاتىر. الەۋمەتتىك تۇرعىدان وسال توپتاعى ازاماتتارعا كەشەندى تۇردە قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن الەۋمەتتىك كودەكس قابىلداندى. زياندى ەڭبەك جاعدايىندا جۇمىس ىستەيتىن ازاماتتار ءۇشىن ارنايى تولەماقى ەنگىزىلدى. تابيعاتتى قورعاۋعا جاۋاپتى مەكەمەلەردىڭ قىزمەتكەرلەرىنە ولاردىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا تونەتىن قاۋىپ-قاتەرگە قاتىستى ۇستەمەاقى تولەنەتىن بولدى. مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىنىڭ, مەكتەپتە, كوللەدجدە جانە بالاباقشادا جۇمىس ىستەيتىن پەداگوگتاردىڭ جالاقىسى ءوستى. ۇلتتىق قوردان بالالارعا قارجى بەرۋ ماسەلەسىن رەتتەيتىن زاڭ كۇشىنە ەندى. نەگىزگى ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەردى, ونىڭ ىشىندە ينفلياتسيا دەڭگەيىن ەسكەرە وتىرىپ ەڭ تومەنگى جالاقىنى انىقتايتىن ادىستەمە قابىلداندى.

وسى جۇمىستىڭ ءبارى 2024 جىلى دا جالعاسادى. ءبىز تياناقتى جانە جوسپارلى ارەكەت جاسايمىز, ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ۇزدىكسىز العا ۇمتىلامىز. بۇل – ايرىقشا ماڭىزدى جىل بولماق. ويتكەنى وسى كەزەڭ ەلىمىزدىڭ الداعى بەس جىلداعى دامۋىنا نەگىز بولادى.

– ال جاڭا جىلدان نە كۇتەسىز؟ ەلىمىزدىڭ الدىندا قانداي مىندەتتەر تۇر؟

– مەن وتكەن قىركۇيەكتەگى جولداۋىمدا جاڭا ەكونوميكالىق ۇلگىگە كوشەتىنىمىزدى ايتتىم, 2029 جىلعا قاراي جالپى ىشكى ءونىمدى قازىرگىدەن ەكى ەسەگە ارتتىرۋ ماسەلەسىن باستى ستراتەگيالىق ماقسات رەتىندە بەلگىلەدىم. كوپ ۇزاماي ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسى وتەدى. وندا ەلىمىزدىڭ بىلتىرعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ قورىتىندىسى شىعارىلىپ, الداعى جۇمىستىڭ امال-تاسىلدەرى ايقىندالادى.

ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ وتىرىستارى يدەولوگيا سالاسىنداعى ماسەلەلەردى, ۇلتتىڭ جاڭا ساپاسىن قالىپتاستىرۋ ءىسىن, قوعامنىڭ قۇندىلىقتار جۇيەسىن جاڭعىرتۋ جايىن تالقىلايتىن ءتيىمدى پىكىرتالاس ورنىنا اينالدى. بۇعان دەيىن جازدىگۇنى شاقىرىلىپ كەلە جاتقان قۇرىلتايدىڭ وتىرىسىن بيىل ءسال ەرتەرەك, كوكتەمدە وتكىزەتىن شىعارمىز.

وسىلايشا, بيىل ەكونوميكالىق, قوعامدىق-ساياسي جانە گۋمانيتارلىق سالالاردا اتقارىلاتىن جۇمىستىڭ نەگىزگى باعىت-باعدارى ءبىرىنشى توقساندا-اق ايقىندالادى.

ءبىز ۇلت مۇددەسىن ەسكەرە وتىرىپ, سىندارلى ءارى ساليقالى سىرتقى ساياساتتى جالعاستىرامىز. 2024 جىلى ەلىمىزدە بىرقاتار اۋقىمدى سامميت, فورۋمدار وتەدى. قازاقستان بىرنەشە بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمعا, اتاپ ايت­ساق, شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا, ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمىنا, ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەسكە, تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنا, ارالدى قۇتقارۋ حالىقارالىق قورىنا, ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى جونىندەگى يسلام ۇيىمىنا توراعالىق ەتەدى.

دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىنىن وتكىزۋ دە ەلىمىز ءۇشىن ايتۋلى وقيعا بولماق. بايراقتى باسەكە ۇلتتىق سپورت پەن سالاماتتى ءومىر سالتىن دارىپتەۋ جاعىنان دا, ۇلى دالاداعى كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ مۇراگەرى سانالاتىن باۋىرلاس حالىقتاردىڭ مادەني-گۋمانيتارلىق بايلانىسىن ارتتىرۋ تۇرعىسىنان دا ماڭىزدى ەكەنى ءسوزسىز.

ەل تاريحىندا ەرەكشە ورنى بار تۇلعالارعا قۇرمەت كورسەتۋ ءداستۇرى ەلىمىزدىڭ جالپىۇلتتىق بىرەگەيلىگىن نىعايتا تۇسۋگە زور سەپتىگىن تيگىزەدى. بيىل ايگىلى عالىم قانىش ساتباەۆتىڭ تۋعانىنا 125, داڭقتى باتىرلار ساعادات نۇرماعامبەتوۆ پەن راقىمجان قوشقارباەۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولادى. سونىمەن قاتار تاريحشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا, جوشى ۇلىسىنىڭ ىرگەسى قالانعانىنا – 800 جىل. مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە جاتقانىن ايگىلەيتىن وسى ايتۋلى داتاعا وراي كەڭ اۋقىمدى زەرتتەۋلەر قولعا الىنادى. بيىل قازاقستان تاريحىنىڭ كوپتومدىعىن ازىرلەۋ جۇمىستارىن دا اياقتايمىز. بۇل – وزىمىزدەن 200-دەن استام, شەتەلدەن 60-قا جۋىق مامان جۇمىلدىرىلىپ, تىڭعىلىقتى جاسالىپ جاتقان ۇلكەن شارۋا.

وسىنداي ماڭىزدى وقيعالاردان بولەك, كۇندەلىكتى اتقارىلۋعا ءتيىس جۇمىستار دا از ەمەس. بۇل جىلدىڭ ەل تاريحىندا قانداي ورىن الاتىنى بارشا ازاماتىمىزدىڭ ەرىك-جىگەرىنە دە بايلانىستى. مەن جاڭاجىلدىق قۇتتىقتاۋىمدا بيىل ءبارىمىز تۇتاس ۇلتتىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە كۋا بولاتىنىمىزدى ايتتىم. بىراق وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ءبىز ءبىر ەل بولىپ, بىلەك سىبانا جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك.

– قاسىرەتتى قاڭتار وقيعاسىنان بەرى تۋرا ەكى جىل ءوتتى. قاڭتار قازاقستان تاريحىنداعى جاڭا داۋىرگە جول اشقان بەتبۇرىستىڭ بەلەسى بولدى. ءسىز بۇعان دەيىنگى سوزدەرىڭىزدە, سۇحباتتارىڭىزدا سول قايعىلى وقيعاعا ناقتى باعا بەردىڭىز. دەگەنمەن, ءالى دە بىرقاتار سۇراق بار. قاڭتار وقيعاسىنا ءارتۇرلى تۇسىنىكتەمە بەرەتىندەر دە كەزدەسەدى. الماعايىپ كۇندەردەن بەرى ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى. قازىر ءسىز سول وقيعانى قالاي سيپاتتار ەدىڭىز؟ ونىڭ باستى سەبەبى نەدە جانە وعان نە تۇرتكى بولدى دەپ ويلايسىز؟

– مەن بۇل تۋرالى كوپ ويلاندىم, ءالى دە ءجيى ويلانامىن. مەنىڭشە, قاسىرەتتى قاڭتار وقيعاسىنا جىلدار بويى قوردالانعان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پروبلەمالار, جالپى توقىراۋدىڭ بيلىك پەن قوعامدى ازدىرىپ-توزدىرۋى سەبەپ بولدى. بۇل – ايتپاسا دا تۇسىنىكتى جايت.

مەن 2019 جىلى پرەزيدەنت بولىپ سايلانعاننان كەيىن مەملەكەتىمىز ساياسي جۇيەنى دەموكراتيالاندىرۋعا, قوعامدىق ومىرگە ەركىندىك سيپات بەرۋگە, ەكونوميكانى مونوپوليادان ارىلتۋعا بەت بۇردى. رەفورمالاردى ازىرلەۋگە جانە ونى جۇزەگە اسىرۋعا قوعام وكىلدەرى, بەلسەندى ازاماتتار, ساراپشىلار قاتىستى. ءتۇرلى ديالوگ الاڭدارىندا, سونىڭ ىشىندە, مەنىڭ ۇسىنىسىممەن ارنايى قۇرىلعان ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ وتىرىستارىندا كوپتەگەن باستاما كوتەرىلىپ, جان-جاقتى پىسىقتالدى.

اشىعىن ايتسام, وسى جاڭا باعدارىمىز كەيبىر ىقپالدى ادامدارعا مۇلدە ۇناعان جوق. ولار بۇل وزگەرىستى ەلىمىزدە ابدەن تامىر جايعان جۇيەگە جانە بيلىك قۇرىلىمىنداعى وزدەرىنىڭ «ەرەكشە مارتەبەسىنە» تونگەن قاتەر دەپ قابىلدادى. مۇنداي ادامدار ەلدەگى وزگەرىسكە استىرتىن, كەيدە ءتىپتى اشىق قارسىلىق بىلدىرە باستادى. اقىر سوڭىندا رەفورمانىڭ بەتىن قايتارىپ, وزدەرىنە ىڭعايلى بۇرىنعى قالىپقا ورالۋ ءۇشىن ءبارىن تاس-تالقان ەتۋگە شەشىم قابىلدادى.

جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالاردان تۇراتىن بۇل توپتىڭ كۇشتىك قۇرىلىمدارعا دا, قىلمىس الەمىنە دە وراسان زور ىقپالى بولدى. سوندىقتان بيلىكتى كۇشپەن باسىپ الۋعا بەل بۋدى. تەرگەۋ مالىمەتتەرىنە جۇگىنسەك, ولار 2021 جىلدىڭ ورتاسىنا تامان دايىندىققا كىرىسكەن. سوسىن ۇكىمەت سۇيىتىلعان گازدىڭ باعاسىن كۇرت ءوسىرۋ تۋرالى جان-جاقتى ويلاستىرىلماعان, قۇقىقتىق نەگىزى جوق شەشىم قابىلدادى. ماڭعىستاۋ وبلىسىندا ارانداتۋشىلاردىڭ ايتاعىنا ىلەسكەن جۇرت شەرۋگە شىقتى.

سول كەزدە ۇكىمەت مەنىڭ تاپسىر­ماممەن ارناۋلى كوميسسيا قۇردى. ونىڭ مۇشەلەرى قوعام وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ, ورتاق مامىلەگە كەلۋ ءۇشىن بىردەن ايماققا باردى. بىراق نارازىلىق شەرۋلەرى ەكسترەميستىك سيپات الدى. ونى قاسكويلەر دەرەۋ ءوز مۇددەسىنە پايدالاندى.

باس پروكۋراتۋرانىڭ تەرگەۋىنەن قاڭتار وقيعاسىنىڭ بىرنەشە تولقىنمەن وربىگەنىن كورۋگە بولادى.

شەرۋلەر الدىمەن ماڭعىس­تاۋ وبلىسىندا باستالدى. كوپ ۇزاماي باسقا دا وڭىرلەرگە جايىلدى. ورتالىق بيلىك جانە اكىمدىكتەر جاعدايدى رەتتەۋگە تىرىسقانىمەن, ەل ىشىندەگى احۋال شيەلەنىسىپ كەتتى. ورتاق مامىلەگە كەلۋ ءۇشىن جۇرگىزىلگەن كەلىسسوزدەر مەن ديالوگكە تولقۋدى ۇيىمداستىرۋشىلار ەش مويىن بۇرمادى.

كوپتەگەن ايماقتا العاشقى قاقتىعىستار باستالدى. مۇنىڭ ءبارى ارنايى دايىندالعان جانسىز­دارى ارقىلى جاعدايدى ودان ءارى ۋشىقتىرۋعا تىرىسقان قاسكويلەر ءۇشىن «ىزدەگەنگە سۇراعان» بولىپ شىقتى. وسىنداي اسا كۇردەلى جاعدايدىڭ وزىندە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى كۇش قولدانباي, سابىر ساقتادى. بۇل – ەكىنشى تولقىن.

جەتەكشىلەرى ىمىرالاسقان توپتىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەيتىن جانە لاڭكەستەرمەن, ونىڭ ىشىندە سىرتتان كەلگەن لاڭكەستەرمەن بايلانىسى بار قىلمىستىق توپتار ورشەلەنە ىسكە كىرىسكەندە ءۇشىنشى تولقىن باستالدى. ولار ارناۋلى تەحنولوگيانى, ارانداتۋشىلار مەن قاراقشىلاردى پايدالانىپ, بەيبىت شەرۋلەردى جاپپاي تارتىپسىزدىككە ۇلاستىردى. ۇرىپ-سوعۋ, قيراتۋ, ورتەۋ, وزگەنىڭ مۇلكىن قاساقانا جويۋ بەلەڭ الدى. دۇربەلەڭ كەزىندە قارۋلى راديكالدار مەن لاڭكەستەر ءبىر مەزەتتە, ءبىر عانا بۇيرىقپەن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جانە كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ عيماراتتارىنا, قارۋ-جاراق دۇكەندەرىنە, قۇقىق قورعاۋ مەكەمەلەرى مەن اسكەري بولىمدەردىڭ قويمالارىنا شابۋىل جاسادى. مۇنداي وقيعا الماتىدا عانا ەمەس, بىرقاتار وبلىس ورتالىعىندا دا بولدى. قاڭتار وقيعاسى كەزىندە ءۇش مىڭنان استام قارۋ قولدى بولعانىن ايتا كەتكەن ءجون. ونىڭ ىشىندە اۆتومات, پۋلەمەت, ءتىپتى گراناتومەت جانە باسقا دا اتىس قۇرالدارى بار. وعان قوسا, كولىك ينفراقۇرىلىمى جانە تەلەكوممۋنيكاتسيا نىساندارى شابۋىلعا ۇشىرادى. قاراقشىلار مەن لاڭكەستەر ءوزارا ۇيىمداسىپ, ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا ارەكەت جاساعانىن تاعى دا قايتالاپ ايتقىم كەلەدى.

قاسكويلەردىڭ مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساماق بولعان جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ەكسترەميستەر, قىلمىستىق توپتار جانە اسىرە دىنشىلدەر بىرگە قيمىلدادى. ولاردىڭ ماقساتى ەل ىشىنە ۇرەي تۋعىزۋ, مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ قىزمەتىن تۇرالاتۋ, كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىمنىڭ ىرگەسىن شايقاۋ, اقىر سوڭىندا بيلىكتى باسىپ الۋ ەدى.

سول كەزدەگى احۋال وتە كۇردەلى بولدى, ەلىمىز قۇردىمعا كەتۋگە شاق قالدى. بۇعان جول بەرمەۋ ءۇشىن بارلىق ءىس-ارەكەتتى كۇندىز-ءتۇنى جانە ساعات سايىن تىكەلەي ءوزىم باقىلاپ وتىردىم. ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ارقىلى اقوردا رەزيدەنتسياسىنا ءتۇرلى شابۋىل جاسالعالى جاتىر, سوعان جۇك كولىكتەرى پايدالانىلادى دەگەن اقپارات جەتتى. ماعان باس ساۋعالاپ, رەزيدەنتسيادان كەتۋ, ءتىپتى شەتەل اسۋ تۋرالى ۇسىنىس بىرنەشە رەت ايتىلدى. بىراق مەن بۇعان ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدىم. تەلەديدار ارقىلى جاساعان مالىمدەمەلەرىمنىڭ بىرىندە قانداي جاعداي بولسا دا جۇمىس ورنىمدا قالاتىنىمدى اشىق ايتتىم. ەكى اپتا بويى تاپجىلماي, اقوردادا بولدىم, كۇن-ءتۇن دەمەي, شۇعىل جينالىستار وتكىزدىم. سول الاساپىران كۇندەردە مەملەكەتىمىزدى ساقتاپ قالۋ, ەلدەگى زاڭ مەن ءتارتىپ ۇستەمدىگىن قالپىنا كەلتىرۋ ەڭ باستى مىندەت ەدى.

– قازاقستانعا رەسەيدىڭ اسكەري قىزمەتشىلەرىن شاقىرۋ قانشالىقتى دۇرىس شەشىم بولدى؟ ءبىزدىڭ مەملەكەتتى سول كەزدە رەسەي قۇتقارىپ قالدى دەگەن پىكىر كورشى ەلدە ءجيى ايتىلادى.

– ايماقتاردا جاپپاي ءتار­تىپسىزدىك بەلەڭ الىپ, جەرگىلىكتى بيلىك دارمەنسىزدىك تانىتقاندا, قاۋىپسىزدىك كەڭەسى ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمىنا جۇگىنۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. قازاقستان ونىڭ بىتىمگەرلىك كۇشتەرىن تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن عانا قىسقا مەرزىمگە ەنگىزۋدى سۇرادى. بۇل جەردە مىنا جايتقا باسا ءمان بەرۋ كەرەك. ءبىز بۇل قۇرىلىمنىڭ مۇشەسى رەتىندە رەسەيگە ەمەس, ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمىنا جۇگىندىك.

سول كەزدە وسى ۇيىمنىڭ توراعاسى ارمەنيا ەدى. بيىل ۇقشۇ-عا قازاقستان توراعالىق ەتەدى. قۇرىلىم جاساعى, شىن مانىندە, بىتىمگەرلىك ءرول اتقارىپ, قاسىرەتتى كۇندەردە ەلدى جايلاعان جۇگەنسىزدىكتى توقتاتۋعا سەپتىگىن تيگىزدى. ۇيىمعا مۇشە-مەملەكەتتەرمەن كەلىسىلگەندەي, بۇل بىتىمگەرلىك كۇشتەر الدىن الا ەشقانداي تالاپ قويماستان, ونىڭ ۇستىنە مەرزىمىنەن بۇرىن قازاقستاننان سىرتقا شىعارىلدى.

ۇقشۇ بىتىمگەرلىك كۇشتەرى لاڭكەستىككە قارسى وپەراتسيالارعا قاتىسقان جوق, بىردە-ءبىر وق اتقان جوق. ارمەنيا جاساعى «اقساي» نان زاۋىتىن جانە «الماتى سۋ» مەكەمەسىن, بەلارۋس جاساعى جەتىگەندەگى اەرودرومدى, تاجىكستان مەن قىر­عىز رەسپۋبليكاسىنىڭ اسكەري قىزمەتشىلەرى الماتى قالاسىنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى جىلۋ ەلەكتر ورتالىقتارىن, رەسەي جاساعى ءۇشىنشى جىلۋ ەلەكتر ورتالىعى مەن تەلەكوممۋنيكاتسيا نىساندارىن كۇزەتتى. وسى ماڭىزدى نىساندارعا لاڭكەستىك شابۋىلدار جاسالۋى مۇمكىن دەگەن قاۋىپ بولدى. سوندىقتان بىتىمگەرلىك كۇشتەر سولاردى كۇزەتۋگە جىبەرىلدى. ەڭ باستىسى, سول ارقىلى ءوز كۇشتەرىمىزدى لاڭكەستىككە قارسى وپەراتسياعا جۇمىلدىرۋعا مۇمكىندىك تۋدى.

– دەمەك بۇل جۇزەگە اسپاي قالعان مەملەكەتتىك توڭكەرىس قوي. ەندەشە قاڭتار وقيعاسىن حالىق كوتەرىلىسى, ءتىپتى رەۆوليۋتسيا دەپ اتاپ جۇرگەندەرگە نە ايتار ەدىڭىز؟

– باستاپقىداعى بەيبىت شەرۋلەر جاپپاي تارتىپسىزدىككە, ورتەۋ مەن قيراتۋعا ۇلاسقان قايعىلى وقيعالارعا بۇكىل الەم كۋا بولدى. كىم بەيبىت شەرۋگە اۆتومات, تاپانشا جانە سۋىق قارۋ ۇستاپ بارادى؟! نيەتى دۇرىس ادام اسكەري قىزمەتشىلەردى ۇرىپ-سوعىپ, ولتىرە مە, ولاردى ءتىرى قالقان ەتىپ, اكىمشىلىك عيماراتقا شابۋىل جاساي ما؟! بەيبىت شەرۋدە دۇكەندەر مەن بانكتەر قيراتىلىپ, تونالىپ, كولىكتەر ورتەلە مە؟! بيلىك ورگاندارىنىڭ عيماراتتارى مەن پوليتسيا بولىمدەرىنە جاسالعان شابۋىلدى ايتپاي-اق قويايىن. وسىنداي جاپپاي تارتىپسىزدىكتىڭ سالدارىنان ءۇش ميلليارد دوللارعا جۋىق شىعىن كەلدى.

قاڭتار وقيعاسىنىڭ سەبەپ-سالدارىن بۇرمالاپ كورسەتۋدىڭ قاجەتى جوق. تۋراسىنا كوشسەم, بۇل حالىق كوتەرىلىسى بولدى دەگەن پىكىرلەر قىلمىستىق ارەكەتتەردى اقتاۋ ءۇشىن ايتىلۋدا. بارىپ تۇرعان بۇزاقىلاردى باتىرعا بالاپ, جۇرتتى ارانداتاتىن ءارى جاۋاپكەرشىلىكتەن جۇرداي سىڭارجاق پايىمدار قىلمىستىق پسيحولوگيانىڭ قوعام ساناسىنا سىڭۋىنە اكەپ سوقتىرادى. مۇنداي اڭگىمەلەر – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە جانە حالىقتىڭ جايماشۋاق ومىرىنە قاتەر توندىرەتىن جاپپاي تارتىپسىزدىككە شاقىرۋمەن پارا-پار. بۇل – وتە قاتەرلى ءۇردىس. سوندىقتان وسىنداي جۇگەنسىزدىكتى سىنعا الۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە مەملەكەت پەن قوعامنىڭ ۇستانىمى ورتاق بولۋى كەرەك. مەن بۇعان سەنىمدىمىن.

– وندا ازاماتتار بيلىكتىڭ ءىس-ارەكەتى ۇنامايتىنىن قالاي بىلدىرە الادى؟

– ەلىمىزدە بيلىكتىڭ ءىس-ارەكەتىنە جاريا تۇردە كەلىسپەۋشىلىك بىلدىرۋگە تولىق مۇمكىندىك بار. ازاماتتار ءوزىن تولعاندىراتىن ماسەلە تۋرالى اشىق ايتا الادى. مەن مەملەكەتتىك ورگانداردان «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىنا سايكەس, قوعامنىڭ پىكىرىمەن ساناسۋدى تالاپ ەتىپ كەلەمىن. ەلىمىزدە بەيبىت جينالىستاردى رەتتەيتىن دەموكراتيالىق سيپاتتاعى زاڭ بار. جاقىندا پەتيتسيالاردى تاپسىرۋ جانە قاراۋ ءتارتىبىن رەتتەيتىن زاڭ قابىلداندى.

سوندىقتان ءبىر نارسەنى انىق بىلۋگە ءتيىسپىز. بەيبىت شەرۋگە تىيىم سالىنبايدى, ال جاپپاي تارتىپسىزدىكتىڭ كەز كەلگەن تۇرىنە قاتاڭ توسقاۋىل قويىلادى. ەلىمىزدە زاڭ مەن ءتارتىپ قانا ۇستەمدىك قۇرۋعا ءتيىس. بۇل – مەن ءۇشىن مىزعىماس قاعيدا. دەموكراتيانىڭ بەسىگى سانالاتىن باتىس ەلدەرىنە قاراڭىزدار, ەشكىم دە كوشەدە جاپپاي تارتىپسىزدىك جاساعان, مەملەكەتتىك ورگاندارعا شابۋىلداعان ادامنىڭ ماڭدايىنان سيپاپ, وبەكتەپ وتىرمايدى.

پوليتسيا جاپپاي تارتىپسىزدىكتى ۇيىمداستىرۋشىلاردى, ياعني بيلىكتىڭ زاڭدى تالاپتارىنا قارسى شىعۋعا ۇندەگەن, قارۋ-جاراق اكەلىپ تاراتقان, جاعدايدى ۋشىقتىرىپ, ادامداردى كۇش قولدانۋعا, ماڭايداعىنىڭ ءبارىن قيراتۋعا, ورتەپ-تالقانداۋعا ازعىرعان ادامداردى انىقتاپ, اشكەرەلەدى. ال تارتىپسىزدىككە كەزدەيسوق قاتىسقان, بىلمەستىكپەن ارانداپ قالعان ادامداردىڭ بۇزاقىلارعا قاتىسى جوق. ولارعا مەنىڭ باستاماممەن راقىمشىلىق جاسالدى. بۇعان دەيىن سوتتالعان 1205 ادامنىڭ 1095-ءى وسى راقىمشىلىققا ىلىكتى. ال جاپپاي تارتىپسىزدىكتى ۇيىمداستىرعاندار مەن لاڭكەستىك ارەكەتى, مەملەكەتكە ساتقىندىعى, بيلىكتى كۇشپەن باسىپ الۋعا تىرىسقانى جانە باسقا دا اۋىر قىلمىس جاساعانى ءۇشىن سوتتالعاندار جازاسىن تولىعىمەن وتەيتىن بولادى.

– كەلەسى سۇراق سىزگە ۇناماۋى مۇمكىن. بىراق بۇل ساۋالدى قويماسقا تاعى بولمايدى. ءسىز 2019 جىلى پرەزيدەنت لاۋازىمىنا سايلانعاننان كەيىن ەلىمىزدە قوسارلانعان بيلىك جۇيەسى قالىپتاستى-مىس دەگەن ءسوز تارادى. كەيبىرەۋلەر ءبىزدىڭ ساياسي جۇيەمىزدى يراننىڭ, سينگاپۋردىڭ جۇيەسىمەن سالىستىردى. شىنىمەن دە, سول كەزدە ەلىمىزدە ەكى بيلىك ورتالىعى ورناعانداي كورىندى. راسىمەن سولاي بولدى ما؟

– توتەسىنەن قويعان سۇراعىڭىز­عا تۋرا جاۋاپ بەرەيىن. كونس­تيتۋتسياعا سايكەس, پرەزيدەنت ەلىمىزدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىن ايقىندايدى, مەملەكەتىمىزدىڭ جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالارىن, قارۋلى كۇشتەرىمىزدىڭ جوعارى باسشىلىعىن تاعايىندايدى جانە ولاردى قىزمەتىنەن بوساتادى. سونداي-اق مەملەكەت باسشىسى ەلىمىزدىڭ جوعارعى باس قولباسشىسى سانالادى.

الايدا بازبىرەۋلەر قوسارلانعان بيلىك جۇيەسىن ورناتۋعا تالپىنعانى, ءتىپتى, مۇنداي ارەكەتتەردى ادەيى ءارى مۇقيات ۇيىمداستىرعانى راس. «بيلىك ءترانزيتى» كەزىندەگى احۋالدى ساياساتتاعى ايلاكەرلەر ءوز مۇددەسىنە پايدالانىپ, قوسامجارلانعان بيلىك ورتالىعىن قۇرۋعا تىرىستى. ەلىمىزدە پرەزيدەنت ءارى جوعارعى باس قولباسشى لاۋازىمى ءبىر بولەك, بۇرىنعى پرەزيدەنت يەلەنگەن قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ توراعاسى لاۋازىمى ءبىر بولەك بولدى. وسى ەكى لاۋازىمنىڭ يەلەرى ءبىر مەزەتتە قاتار قىزمەت اتقاردى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە بۇل جاعدايدىڭ بيلىكتە قاتاڭ تەكەتىرەس تۋعىزباي قويماسى انىق ەدى.

مۇنى از دەسەڭىز, ءدال وسى جاعداي قاڭتار داعدارىسىنا اكەپ سوقتىرعان العىشارتتىڭ ءبىرى بولدى. ويتكەنى ىمىرالاسقان قاسكويلەر وزدەرى ويلاپ تاپقان قوسارلانعان بيلىك, ياعني «تاندەم» يدەياسىن دارىپتەپ, ونى ءوز مۇددەسىنە پايدالانعىسى كەلدى. كەيبىر لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ, ونىڭ ىشىندە بۇرىنعى ادىلەت ءمينيسترىنىڭ مارتەبە جاعىنان ەلباسى پرەزيدەنتتەن جوعارى تۇراتىنىن ايتقانى ەستەرىڭىزدە شىعار. كەيبىر شەنەۋنىكتەر بىرەسە انا, بىرەسە مىنا كابينەتتى جاعالاپ ءجۇردى. ولار ويناقتاپ ءجۇرىپ, اقىرى وت باستى. مەن كەيىنىرەك نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆقا ونىڭ جاقىن سەرىكتەرىنىڭ ساياسي قيتۇرقىلىعى ەلىمىزدىڭ تاس-تالقانىن شىعارا جازداعانىن اشىق ايتتىم.

قالاي دەسەك تە, مەملەكەتتە ۇلكەن جانە كىشى پرەزيدەنت دەگەن بولماۋى كەرەك دەپ سانايمىن. «كەتتىڭ بە – قايىرىلما!» بولاشاقتا ەل تىزگىنىن ۇستايتىن ازاماتتار وسى جاعدايدان ساباق الىپ, مۇنداي نارسەدەن قاشىق بولۋعا جانە تەك قانا مەملەكەتتىڭ مۇددەسى مەن قوعامنىڭ بەرەكە-بىرلىگىن ويلاۋعا ءتيىس.

وكىنىشكە قاراي, ىشكى ساياسي داعدارىسقا بايلانىستى تۋىنداعان سىن ساعاتتا نەگىزگى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى باسشىلارىنىڭ بەتپەردەسى سىپىرىلىپ, ولاردىڭ كاسىبي بىلىكسىزدىگى, قالا بەردى ساتقىندىعى اشكەرە بولدى.

اتا زاڭعا سايكەس جۇمىس ىستەيتىن ورنىقتى ءارى ءتيىمدى مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار جۇيەسىن قۇرۋ اۋاداي قاجەت ەكەنى قاڭتار وقيعاسىنان ايقىن كورىندى. ءبىز ءبىر ەل بولىپ, بۇل داعدارىستى ەڭسەردىك, قيىندىققا قاسقايا قارسى تۇرىپ, ودان ءتىپتى شىڭدالىپ شىقتىق. ازاماتتارىمىزدىڭ بەكەم بىرلىگىنىڭ جانە بارلىق دەڭگەيدەگى بيلىك وكىلدەرىنىڭ باتىل ءىس-ارەكەتىنىڭ ارقاسىندا الاپات اپاتتىڭ بەتىن قايتارىپ, ەلدەگى احۋالدى تۇراقتاندىرا الدىق. كەيىن كەيبىر قاسكويلەر تەرگەۋ كەزىندە حالىق جاۋاپتى ساتتە جۇدىرىقتاي جۇمىلا بىلەدى, بيلىك قانداي قاتەرگە دە قايمىقپاي توتەپ بەرە الادى دەپ ەش كۇتپەگەنىن مويىندادى.

– قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن ءسىز تۇبەگەيلى ساياسي رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستىڭىز. ونى باتىس تا مويىنداپ وتىر. ەندى كەشەگى كۇنگە ورالمايتىنىمىزدى اڭعارتاتىن «اسۋدان» استىق دەۋگە بولا ما؟ قايتادان كەرى كەتپەيتىنىمىزگە قانداي كەپىل­دىك بار؟

– مەن ساياسي رەفورمالاردىڭ 2019 جىلى باستالعانىن ايتىپ ءوتتىم. سول كەزدە ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى قۇرىلدى. كەڭەستە ماڭىزدى زاڭنامالىق باستامالار ازىرلەنىپ, جۇزەگە اسىرىلدى. سايلاۋ, ساياسي پارتيالار, پارلامەنت تۋرالى زاڭدارعا ەلەۋلى وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. ەلىمىزدە وليگوپوليانىڭ ديكتاتۋراسى تۋرالى العاش رەت اشىق ايتىلا باستادى.

بۇل وزگەرىستەر ساياسي جانە ەكونوميكالىق مونوپوليا ۇستەمدىك قۇرىپ تۇرعان كەزدە جالعاندى جالپاعىنان باسىپ جۇرگەندەرگە قاۋىپ ءتوندىردى. سوندىقتان ولار ۋاقىت تەگەرشىگىن كەرى اينالدىرىپ, بۇرىنعى كۇنىنە ورالۋ ءۇشىن جانتالاسىپ باقتى. بۇدان ەش ناتيجە شىققان جوق.

قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن بازبىرەۋلەر «ەندى بيلىك قىلبۇراۋ­دى قاتايتىپ, رەجىمدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بارىن سالادى» دەپ قاۋىپتەندى. بىراق ءبىز كەرىسىنشە جاسادىق. كۇردەلى بولسا دا, دۇرىس جولدى تاڭدادىق.

ساياسي جاڭعىرۋ ۇدەرىسى 2022 جىلى تىڭ قارقىنمەن جالعاستى. رەفورمانىڭ باستى مىندەتىنىڭ ءبىرى بارىنشا ءادىل ءارى تەڭگەرىمدى ساياسي جۇيە قۇرۋ بولدى. وعان قوسا, ات باسىن ارتقا بۇرۋ, ياعني ساياسي وزگەرىستەردى كەرى قايتارۋ مۇمكىن بولمايتىنداي, سونىمەن بىرگە رەفورمالار قوعامدىق ومىردەگى قالىپتى قۇبىلىسقا اينالاتىنداي احۋال قالىپتاس­تىرۋ ماڭىزدى ەدى. سول ءۇشىن كونستيتۋتسيالىق رەفورما اياسىندا كەرتارتپالىققا بىرقاتار توسقاۋىل قويىلدى.

بىرىنشىدەن, ءبىز اتا زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن, كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋدى جۇزەگە اسىراتىن جوعارى ورگان – كونستيتۋتسيالىق سوتتى قايتا قالپىنا كەلتىردىك. بىرەۋلەرگە كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ اتى عانا وزگەرگەندەي كورىنۋى مۇمكىن. شىن مانىندە, ونىڭ زاتى تۇبەگەيلى وزگەردى.

كونستيتۋتسيالىق سوت شەشىمدەرىنىڭ كۇشىن ەشكىم جويا المايدى. ونىڭ شەشىمدەرىنە, سونىڭ ىشىندە ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىنا قاتىستى بايلامدارىنا كۇمان كەلتىرۋگە, پرەزيدەنتتىڭ دە ەش قاقى جوق.

اتا زاڭعا ەنگىزىلۋى مۇمكىن كەز كەلگەن وزگەرىس پەن تولىقتىرۋ كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ وڭ قورىتىندىسى بولسا عانا رەس­پۋبليكالىق رەفەرەندۋمعا نەمەسە پارلامەنتتىڭ قاراۋىنا شىعارىلادى.

كونستيتۋتسيالىق سوتتا ون ءبىر قازى بار ەكەنى بەلگىلى. سونىڭ التاۋىن, ياعني كوپشىلىگىن, پارلامەنت پالاتالارى تاعايىندايدى. ال توراعاسىن پرەزيدەنت تاعايىنداعانىمەن, مىندەتتى تۇردە سەناتتىڭ كەلىسىمى قاجەت.

ەكىنشىدەن, نەگىزگى ۇستانىمدار كونستيتۋتسيادا ناقتى ايقىندالىپ, ءبىرجولا بەكىتىلگەن. مىسالى, اتا زاڭنىڭ 91-بابىنا سايكەس, كونستيتۋتسيادا بەلگىلەنگەن مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگى, بىرتۇتاستىعى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعى, ونى باسقارۋ نىسانى, رەسپۋبليكا قىزمەتىنىڭ تۇبەگەيلى پرينتسيپتەرى جانە وسى جەردە ايرىقشا اتاپ وتەيىن, پرەزيدەنت جەتى جىل مەرزىمگە ءبىر رەت قانا سايلانادى دەگەن ەرەجە ەش وزگەرمەيدى.

ۇشىنشىدەن, رەفورمالاردىڭ ناتيجەسىندە ءماجىلىس جاڭا سايلاۋ جۇيەسىمەن, ياعني پارتيالاردىڭ ءتىزىمى جانە ءبىرمانداتتى وكرۋگتەر ارقىلى جاساقتالاتىن بولدى. ءماجىلىستىڭ وكىلەتتىگى دە ايتارلىقتاي كەڭەيدى.

ءبىر سوزبەن ايتساق, ەسكى جۇيە كەلمەسكە كەتتى. قازاقستانداعى ساياسي رەفورمالار جۇيەلى عانا ەمەس, ەشقاشان كەرى قايتپايتىن تۇبەگەيلى سيپاتقا يە بولدى دەپ سەنىممەن ايتا الامىز. مۇنىڭ ەلىمىز ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزى بار. سەبەبى ۇلتتىڭ ساياسي سانا-سەزىمى تۇبەگەيلى وزگەردى. جۇرتتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعى مەن بەلسەندىلىگى دەموكراتيالىق جاڭعىرۋدىڭ باستى كەپىلىنە اينالدى. توقەتەرىن ايتساق, كەرى كەتۋگە حالىقتىڭ ءوزى جول بەرمەيدى جانە ەلگە جاڭا لەپ اكەلگەن وسى وزگەرىستەردى تاباندىلىقپەن قورعايدى. مەن بۇعان بەك سەنىمدىمىن.

– دەگەنمەن, بيلىكتى سىناپ جۇرگەندەر, ونىڭ ىشىندە باتىس­تىڭ وكىلدەرى دە, قازاقستاندا ءالى كۇنگە دەيىن ساياسي تۇتقىندار بار دەپ جاتادى. بۇعان نە دەيسىز؟

– ساياسي قۋدالاۋ بار دەپ ايتۋ ءۇشىن تسەنزۋرا, ارناۋلى زاڭدار مەن جازالاۋشى ورگاندار بولۋى كەرەك. قازىرگى قازاقستاندا مۇنىڭ ەشقايسىسى جوق. ءبىزدىڭ زاڭنامامىزدا ازاماتتاردى ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن قۋدالاۋعا نەگىز بولاتىن بىردە-ءبىر جارلىق, بىردە-ءبىر زاڭ, بىردە-ءبىر نورماتيۆتىك قۇجات جوق.

كەرىسىنشە, رەفورمالاردىڭ ناتيجەسىندە ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ جۇيەسى نىعايا ءتۇستى. زاڭدارعا قازىلاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن كۇشەيتەتىن تۇزەتۋلەر ەنگىزىلدى. القا بيلەردىڭ قاراۋىنا جاتاتىن ىستەردىڭ اياسى كەڭەيدى. ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل ينستيتۋتى تولىق جۇمىس ىستەپ تۇر. وعان كونستيتۋتسيالىق مارتەبە بەرىلدى. مەن بىلتىر جەلتوقسان ايىندا ادام قۇقىقتارىنا قاتىستى ەكىنشى جارلىققا قول قويدىم. مۇنىڭ ءبارى وسى سالادا دايەكتى ءارى تۇبەگەيلى وزگەرىس جاسالىپ جاتقانىن كورسەتەدى.

مەملەكەتتىڭ باستى مىندەتىنىڭ ءبىرى – زاڭنىڭ مۇلتىكسىز ورىندالۋىن, ءتارتىپتىڭ قاتاڭ ساقتالۋىن تولىق قامتاماسىز ەتۋ. سوندىقتان زاڭ بۇزعان كەز كەلگەن ادام جاۋاپقا تارتىلادى. ال زاڭ مەن ءتارتىپتى ساقتاۋ ماسەلەسىنە ازاماتتاردىڭ يدەولوگيالىق ۇستانىمى مەن ساياسي كوزقاراسىنىڭ ەش قاتىسى جوق. زاڭ بارىنە ورتاق.

كەيبىرەۋلەر پروكۋراتۋرا ورگاندارىنىڭ ەسكەرتۋىنە قاراماستان, ادام ءتۇسىنىپ بولمايتىن كەسىرلىك كورسەتىپ, زاڭ بۇزادى. ونداي ادامدار ءوزىن زاڭنان جوعارى قويىپ, «اتىڭ شىقپاسا, جەر ورتە» دەگەن ۇستانىممەن ەلگە تانىمال بولعىسى كەلەتىن سياقتى.

كوپتەگەن تاۋەلسىز بۇقارالىق اقپارات قۇرالى جۇمىس ىستەپ تۇرعان, ساياسي تسەنزۋرا اتىمەن جوق ەلدە ساياسي قۋدالاۋ بار دەۋ قانشالىقتى ورىندى؟

ول از دەسەڭىز, جاڭا زاڭ قابىلدانىپ, بەيبىت جينالىس وتكىزۋ ءۇشىن رۇقسات الۋدىڭ ورنىنا حابارلاۋ ءتارتىبى ەنگىزىلگەن سوڭ, قازاقستانداعى بەيبىت جيىنداردىڭ سانى ەسەلەپ ارتتى.

مەن تۇيتكىلدەردىڭ ءتۇيىنىن ايقاي-شۋمەن الاڭدا ەمەس, ديالوگ ءۇشىن ارنايى قۇرىلعان ورىنداردا, ەڭ الدىمەن, پارلامەنتتە وركەنيەتتى جولمەن, ساليقالى تۇردە تارقاتۋ كەرەك دەپ ۇنەمى ايتامىن.

قازىر پارلامەنتتە ءتۇرلى كوزقاراستاعى قوعام وكىلدەرىنىڭ مۇددەسىن بىلدىرەتىن سان الۋان ساياسي كۇشتەر بار. پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا ينستيتۋتى زاڭ جۇزىندە بەكىتىلدى.

سوڭعى سايلاۋدا ماجىلىسكە التى پارتيا ءوتتى. ونىڭ ۇشەۋى العاش رەت دەپۋتاتتىق مانداتقا يە بولدى. ءتىپتى قازىر پارلامەنتتە وتىرعان پارتيانىڭ ءبىرى – اۋەل باستان وپپوزيتسيالىق ۇستانىمداعى ۇيىم.

كوپتەگەن شەتەلدىك ساراپشىلار مەن ارىپتەستەر, سونىڭ ىشىندە باتىس ەلدەرىنىڭ ماماندارى, قازاقستانداعى دەموكراتيالىق رەفورمالاردىڭ وزىق ۇلگىدە ەكەنىن ايتىپ, وعان قولداۋ ءبىلدىرىپ وتىر. شىنىمەن دە, ءبىز گەوساياسي توڭىرەگىمىزدە اۋقىمدى دەموكراتيالىق وزگەرىس جاساپ, ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ ىسىندە زور تابىسقا جەتكەن بىردەن-ءبىر ەلمىز.

– الەۋمەتتىك جەلىدە پرەزيدەنت كونستيتۋتسياعا قاتىستى رەفەرەندۋم وتكىزىپ, 2026 جىلى تاعى دا سايلاۋعا ءتۇسۋدى جوسپارلاپ وتىر دەگەن قاۋەسەت تاراپ جاتىر. بۇل راس پا؟

– بۇل – جالعان اقپارات. بۇدان بىلاي اركىم ويىنا كەلگەنىن ىستەپ, اتا زاڭعا وڭدى-سولدى وزگەرىس ەنگىزە المايدى. ال وسىنداي ماڭىزدى ماسەلەگە كەلگەندە, ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. مەن بۇعان نىق سەنىمدىمىن. كونستيتۋتسيالىق رەفورما اتا زاڭعا قالاي بولسا سولاي وزگەرىس ەنگىزە بەرۋ ءۇشىن جاسالعان جوق.

پرەزيدەنت لاۋازىمىنا ءبىر-اق رەت سايلانۋ تۋرالى ەرەجە ەندى ەشقاشان وزگەرمەيدى. بۇل تالاپ مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى, بىرتۇتاستىعى, اۋماقتىق تۇتاس­تىعى جانە باسقارۋ نىسانى تۋرالى نورمالار سياقتى مىزعىماستاي ەتىپ بەكىتىلگەن.

اقىرى وسى تاقىرىپ قوزعالعان ەكەن, بۇعان قاتىستى كەيبىر جايت­قا كەڭىرەك توقتالىپ, ءمان-جايىن اشا كەتەيىن. مەن جەتىجىلدىق ءبىر عانا مەرزىم تۋرالى يدەيانى وسىدان 15 جىل بۇرىن جابىق پىكىرتالاستاردا ايتىپ ءجۇردىم. سول كەزدە ۇسىنىس اسا قولداۋ تابا قويمادى. ءوزىم پرەزيدەنت بولىپ سايلانعاننان كەيىن, وسى باستامامنىڭ ارتىقشىلىعى مەن كەمشىلىگىن ابدەن سالماقتاپ, ونى قالاي جۇزەگە اسىرۋعا بولاتىنى جونىندە كوپ ويلادىم.

سۋپەرپرەزيدەنتكە ءتان وكىلەتتىكتەردى جويۋ ءۇشىن 2022 جىلى كونستيتۋتسياعا بىرقاتار ماڭىزدى وزگەرىس ەنگىزىلدى. مەن سول كەزدە جەتىجىلدىق ءبىر مەرزىم يدەياسىن قايتا ۇسىندىم. باستاماما بۇكىل حالىق قولداۋ ءبىلدىردى. وسىمەن بۇل اڭگىمە ءتامام.

– ەكونوميكا تاقىرىبىنا ويىسساق. ءسىز بىلتىرعى جولداۋىڭىزدا ادىلەتتى قازاقستاننىڭ جاڭا ەكونوميكالىق باعدارىن جاريالادىڭىز. وندا 2029 جىلعا قاراي ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ كولەمىن ەكى ەسە ارتتىرىپ, 450 ميلليارد دوللارعا جەتكىزۋ كوزدەلگەن. الايدا حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى مەن دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ بولجامدارىنا سەنسەك, 2023-2024 جىلدارى ەل ەكونوميكاسىنىڭ ءوسىمى 3-4 پايىزدان اسپايدى. مۇنداي قارقىنمەن ماقساتقا جەتە الامىز با؟

– ارينە, بۇل – جەتۋگە بولاتىن مەجە. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ ساراپشىلارى 2023 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستاننىڭ ىشكى جالپى ءونىمى قازىرگى باعامەن ەسەپتەگەندە 259 ميلليارد دوللاردان اسادى, ياعني 2022 جىلمەن سالىستىر­عاندا 15 پايىزعا ارتادى دەپ باعالاپ وتىر. بۇل – ورتالىق ازياداعى ەڭ جوعارى اقشالاي ءوسىم. جان باسىنا شاققانداعى ىشكى جالپى ءونىم دە ءوسىپ كەلەدى. بۇعان قاتىستى بولجامدى كورسەتكىش بىلتىر 13 مىڭ دوللارعا جۋىقتادى.

ونىڭ جىل سايىنعى ءوسىمى 1,6 مىڭ دوللار بولادى دەپ باعالانۋدا. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ بولجامىنا سايكەس, 2028 جىلعا قاراي بۇل كورسەتكىش وتىز پايىزدان دا كوبىرەك ارتىپ, 16,8 مىڭ دوللارعا جەتەدى.

شىن مانىندە, مەن ءۇشىن ماكرو­ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەر سونشالىقتى ماڭىزدى ەمەس, ازاماتتاردىڭ تۇرمىس ساپاسىنىڭ ءىس جۇزىندە جاقسارۋى ودان الدەقايدا ماڭىزدىراق.

حالقىمىز «جاقسى ءسوز – جارىم ىرىس» دەيدى. ۇكىمەت ەكونوميكانى باسقارۋدىڭ تىڭ تاسىلدەرىن قولدانا السا, جاڭا ايتىلعان جاقسى بولجامدار اقيقاتقا اينالادى. وسى ورايدا نەگىزگى ەكى باعىتقا توقتالايىن.

بىرىنشىدەن, ەلىمىزدىڭ وركەندەۋىنە جول اشاتىن بىرقاتار ناقتى مىندەتتى شەشۋ قاجەت. سونداي مىندەتتىڭ ءبىرى – اۋقىمدى ونەركاسىپ جوبالارىن جۇزەگە اسىرۋ. قىركۇيەكتەگى جولداۋدا ۇكىمەتكە مۇنداي جوبالاردى انىقتاۋ جانە ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ جوسپارىن ازىرلەۋ تۋرالى تاپسىرما بەرىلدى. بۇل جوبالار ءىرى بيزنەس وكىلدەرىمەن, ينستيتۋتسيونالدى ينۆەستورلارمەن جانە ساراپشىلارمەن بىرگە پىسىقتالىپ, ناقتى جۇمىس جاسالىپ جاتىر.

تاعى ءبىر ماڭىزدى مىندەت – ينۆەستيتسيا تارتۋ. بۇل مىندەتتى ورىنداۋعا جەكەشەلەندىرۋ جانە اكتيۆتەردى قايتارۋ ناۋقاندارى دا سەپتىگىن تيگىزەدى. قوماقتى ينۆەستيتسيا بولسا, ەكونوميكا قارقىنى ۇدەيە تۇسەدى جانە جاڭا مۇمكىندىكتەر پايدا بولادى. وسى ورايدا مەن جاقىندا ينۆەستيتسيا شتابىن قۇرۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدىم. بۇل شتابقا ەلىمىزدەگى ينۆەستيتسيالىق احۋالدى جاقسارتۋ جانە ينۆەستيتسيالىق جوبالاردى ساپالى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن اۋقىمدى وكىلەتتىك بەرىلگەن.

ەكىنشى باعىتتاعى جۇمىس ەكونوميكانىڭ بارلىق سالاسىنا قاتىستى «ويىن ءتارتىبىن» بەلگىلەيتىن جۇيەلى رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ شارالارىن قامتيدى.

مەنىڭ تاپسىرماممەن ۇكىمەت مەملەكەت پەن بيزنەستىڭ قارىم-­قاتىناسىن قايتا قاراۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جاڭا سالىق كودەكسىن ازىرلەپ جاتىر. سالىق جۇيەسىن جەتىلدىرگەندە تەك تولەم جيناۋ تاسىلىمەن شەكتەلىپ قالماۋ وتە ماڭىزدى. ءبىر جاعىنان, ينۆەس­تورلارعا قولايلى جاعداي جاساۋ كەرەك. ەكىنشى جاعىنان, بيۋدجەت كىرىسىنىڭ ازايىپ كەتپەۋىنە ءمان بەرگەن ءجون. ياعني تارازى باسىن تەڭ ۇستاۋ قاجەت.

جاڭا بيۋدجەت كودەكسى دە – وتە ماڭىزدى قۇجاتتىڭ ءبىرى. ءبىز «قازىنا قاراجاتىنا» دەگەن كوزقاراسىمىزدى وزگەرتىپ, ونى ءتيىمدى, جونىمەن ءارى ۇنەمدەپ جۇمساۋعا ءتيىسپىز.

بۇل رەتتە مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ ءىسىن جانە مەملەكەت پەن جەكە سەكتوردىڭ سەرىكتەستىگىن رەتتەيتىن جاڭا زاڭدار ەلەۋلى ءرول اتقارادى. وسى قۇجاتتار مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ ءىسىنىڭ اشىق بولۋىن دا قامتاماسىز ەتەدى. سونداي-اق ەكونوميكانى دامىتۋعا قاجەتتى قاراجات قورىن قالىپتاستىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.

كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا كوپ كوڭىل ءبولۋ قاجەت. قازىر بۇل سەكتوردى جاڭعىرتۋ شارالارى ايقىندالىپ, ىسكە اسىرىلىپ جاتىر.

ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزعا جاۋاپ بەرە وتىرىپ, مىنا ماسەلەگە نازار اۋدارعىم كەلەدى. الەمدەگى ەكونوميكالىق احۋال ءبىزدىڭ ەلگە دە سالقىنىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز. الايدا كەز كەلگەن قيىندىق جاڭا مۇمكىندىككە جول اشادى. ۇكىمەتتىڭ جەل قايدان سوقسا دا جەلكەندى وزىنە وڭتايلى بۇرا الاتىنداي, جان-جاقتى ويلاستىرعان جوسپارى بولۋعا ءتيىس. ەكونوميكانىڭ ءوسىمىن ىنتالاندىرۋ شارالارى مەن قۇرىلىمدىق رەفورمالار قاتار ءجۇرۋى كەرەك. ناقتىراق ايتساق, كاسىپكەرلىك پەن باسەكەنى دامىتۋ, جەكەمەنشىكتى قورعاۋ, ءادىل سوت تورەلىگى بولۋى وتە ماڭىزدى. سوندا عانا كوزدەگەن ماقساتتارىمىزدىڭ بارىنە قول جەتكىزىپ, بەلگىلەنگەن مەرزىمدە ۇلتتىق ەكونوميكا كولەمىن ەكى ەسە ۇلعايتا الامىز.

– نەسيەسىن وتەي الماي جۇرگەن ادامدار ءبىزدىڭ گازەتىمىزگە ءجيى حات جازىپ, قوڭىراۋ شالادى. جالپى, حالىقتىڭ قارىزعا باتۋى كۇردەلى ماسەلە بولىپ تۇر. وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن نە ىستەلىپ جاتىر؟

– مەن ازاماتتارىمىزدىڭ قارىزعا بەلشەدەن باتقانىنا قاتتى الاڭدايمىن. سەبەبى بۇل ماسەلە جۇرتتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا جانە ەلىمىزدەگى قارجى جۇيەسىنىڭ تۇراقتىلىعىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. مەن 2019 جىلى مەملەكەت باسشىسى رەتىندە قول قويعان العاشقى قۇجاتتىڭ ءبىرى قيىن جاعدايعا تاپ بولعان ازاماتتاردىڭ بورىشىن ازايتۋ تۋرالى جارلىق ەدى. سول ۋاقىتتا 500 مىڭ ادامنىڭ كەپىلسىز العان نەسيەسى كەشىرىلدى. بۇل بىررەتتىك شارا بولاتىن. ال 2023 جىلى جەكە تۇلعالاردىڭ بانكروتتىعى تۋرالى زاڭ كۇشىنە ەندى. مۇنىڭ ءبارى ماسەلەنىڭ ۋشىعىپ كەتپەۋىنە ىقپال ەتتى. وسى جاعدايدى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ ءۇشىن بىلتىرعى جولداۋىمدا ۇكىمەتكە تىڭ شارالاردى قولعا الۋدى تاپسىردىم.

نەگىزىنەن, بۇل جاعدايعا جۇرتتىڭ قارجىلىق ساۋاتتىلىعىنىڭ تومەندىگى سەبەپ بولىپ وتىر. ەكىنشى جاعىنان, تۇتىنۋ نەسيەسىن بەرۋ ءتارتىبىن جانە كوللەكتور ۇيىمدارىنىڭ قىزمەتىن قاتاڭ رەتتەۋ كەرەك.

سول ءۇشىن ناقتى شارالار قولعا الىنىپ جاتىر. مىسالى, سوڭعى جىلدارى بانكتەر مەن ميكروكرەديت ۇيىمدارىنا قويىلاتىن تۇتىنۋ نەسيەسى كاپيتالىنىڭ كولەمىنە قاتىستى تالاپتار بەس ەسە كۇشەيتىلدى. تولەۋ مەرزىمى ءوتىپ كەتكەن بەرەشەگى بار ادامدارعا نەسيە بەرۋگە تىيىم سالىندى. سونداي-اق قارىزىن ۋاقتىلى وتەي الماعان بورىشكەرگە 90 كۇننەن ءارى ايىپپۇل سالۋعا بولمايدى. كوللەكتور اگەنتتىكتەرىنە تۇراقتى تەكسەرۋ جۇرگىزىلەدى.

بورىشكەرلەر قۇقىعىن قورعاۋ ءۇشىن نەسيە بەرۋ تۋرالى زاڭناماعا ەنگىزىلەتىن تۇزەتۋلەر ازىرلەندى. بۇل وزگەرىستەر بانكتەرگە, ميكروكرەديت ۇيىمدارىنا جانە كوللەكتور اگەنتتىكتەرىنە تالاپتى ودان دا كۇشەيتە تۇسەدى. نەسيەلەردى كوللەكتور كومپانيالارىنا ساتۋدى شەكتەۋ ۇسىنىلادى. كوللەكتور كومپانيالارى قارىزدى وزىنە العان سوڭ ماسەلەنى رەتتەپ كورۋگە مىندەتتى بولادى. بانك ومبۋدسمەنىنىڭ وكىلەتتىگى دە كەڭەيتىلەدى. قازىر بۇل قۇجاتتى ءماجىلىس دەپۋتاتتارى قاراپ جاتىر. مەن بۇل باستامانى قولداۋعا دايىنمىن.

– قازىر كوپتەگەن وتانداسىمىز قىمباتشىلىق بەلەڭ العانىنا, تاريفتەردىڭ ءوسىپ جاتقانىنا, جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىنىڭ شيەلەنىسكەنىنە جانە ايماقتارداعى جالپى احۋالعا الاڭداپ وتىر. كۇندەلىكتى كۇيبەڭنەن جانە اياق استىنان تۋىندايتىن تۇيتكىلدەردەن باس كوتەرە الماي جاتقان قازىرگى ۇكىمەتتىڭ ستراتەگيالىق مىندەتتەردى ىسكە اسىرۋعا قاۋقارى بار ما؟ ءسىز ۇكىمەت جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگىنە قانداي باعا بەرەسىز؟

– كەز كەلگەن ەلدىڭ ۇكىمەتى ستراتەگيالىق مىندەتتەرى مەن كۇندەلىكتى جۇمىسىن قوسا اتقارادى. بىزدە دە سولاي. ەڭ باستىسى, ءتيىمدى جوسپارلاۋ جانە رەسۋرس­تاردى ورىندى پايدالانۋ كەرەك.

ۇكىمەتتىڭ قازىرگى قۇرامى بىلتىر كوكتەمدە عانا جاساقتالدى. كونستيتۋتسيالىق رەفورما جاسالىپ, پارلامەنت سايلاۋى وتكەن سوڭ الدىڭعى پارلامەنتتىڭ دە, ۇكىمەتتىڭ دە مانداتى كۇشىن جويدى. كونستيتۋتسياعا سايكەس بۇرىنعى ۇكىمەت جاڭادان سايلانعان ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ الدىندا ءوز وكىلەتتىگىن توقتاتتى. سايلاۋدا ەڭ كوپ داۋىس العان Amanat پارتياسى پرەمەر-ءمينيستردىڭ كانديداتۋراسىن ۇسىندى. ارينە, پارتيا مۇنى پرەزيدەنتپەن اقىلداسا وتىرىپ جۇزەگە اسىرعانىن جاسىرمايمىن. Amanat پارتياسىنىڭ سايلاۋ الدىنداعى تۇعىرناماسىنىڭ ەكونوميكاعا قاتىستى بولىگى قازىرگى ۇكىمەتتىڭ باعدارلاماسى نەگىزىندە جاسالدى.

بۇگىندە ۇكىمەتتىڭ وكىلەتتىگى ايتارلىقتاي كەڭەيدى. قىركۇيەك ايىندا قۇرىلىمى وزگەرگەن پرەزيدەنت اكىمشىلىگى ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا قاتىستى ستراتەگيالىق باعىتتارعا باسا نازار اۋداراتىن بولدى. ەندى اكىمشىلىك بۇرىنعىداي ۇكىمەتتى, كەيبىر مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولاردى جەتەلەپ جۇرمەيدى. پرەزيدەنت اكىمشىلىگى اتقارۋشى بيلىكتىڭ قىزمەتىنە ارالاسپاي, باستى ساياسي شتاب رەتىندە عانا جۇمىس ىستەيدى. وسىعان دەيىن ەكى ورگاننىڭ دا قۇزىرىندا بولعان بىرقاتار وكىلەتتىك ۇكىمەتكە بەرىلدى. ءتۇرلى سالاعا قاتىستى شەشىم قابىلداۋ قۇقىعى ۇكىمەتكە جانە باسقا دا جاۋاپتى ورگاندارعا ءوتتى. ايماقتاردىڭ بيۋدجەتكە قاتىستى دەربەستىگى ارتا ءتۇستى.

ءبىر سوزبەن ايتساق, قازىر ۇكىمەتتىڭ ءونىمدى جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن مۇمكىندىكتەرى جەتكىلىكتى. اتقارۋشى بيلىككە جان-جاقتى ويلاستىرىلعان ءىس-قيمىل ستراتەگياسى جانە ءوز مىندەتىن ءتيىمدى جۇزەگە اسىرۋعا دەگەن ىنتا-جىگەر عانا قاجەت. دەربەستىككە جانە قوسىمشا وكىلەتتىككە يە بولۋعا ۇمتىلعان ۇكىمەت قالاعانىن الدى. بىراق «الماقتىڭ دا سالماعى بار», ولارعا قويىلاتىن تالاپ تا كۇشەيدى. ۇكىمەت مۇنى تۇسىنۋگە ءتيىس.

– ەلىمىزدىڭ وتىن-ەنەرگەتيكا كەشەنى مەن كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعىنىڭ ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتۋ – ۇكىمەتتىڭ مىندەتى. قازىرگى ۇكىمەت بۇل مىندەتىن اۋپىرىمدەپ, ارەڭ اتقارىپ وتىر دەۋگە بولادى. اپاتتاردىڭ سالدارىمەن كۇرەسىپ, قىستىڭ كوزى قىراۋدا ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى ەلدى مەكەندەردى جىلۋمەن, جارىقپەن, سۋمەن شۇعىل قامتاماسىز ەتۋگە تۋرا كەلەدى. قالايشا وسىنداي جاعداي قالىپتاسىپ وتىر؟

– جىلۋ ەلەكتر ورتالىقتارىنداعى جانە تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعىنداعى مۇشكىل احۋال – كوپ جىلعى سالعىرتتىقتىڭ سالدارى. وسى سالاداعى تۇيتكىلدەر ءبىر كۇندە اياق استىنان پايدا بولا قالعان جوق. ونىڭ ءبارى جىلدار بويى قوردالانعان ماسەلەلەر ەكەنى بارشاعا ءمالىم. وڭىرلەردەگى جىلۋ ورتالىقتارى مەن باسقا دا قۇرال-جابدىقتاردىڭ 80 پايىزى ابدەن توزعان. وتكەن جىلداردا كوممۋنالدىق شارۋاشىلىققا سالىنعان ينۆەستيتسيا بۇل سالانىڭ قاجەتىن وتەۋگە جەتكىلىكسىز بولدى.

ەلەكتر ەنەرگەتيكاسى نىساندارىندا بولىپ جاتاتىن كىشىگىرىم وقيعالاردى دارداي قىلىپ كورسەتىپ, جىلۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ىسىندەگى بولماشى ولقىلىقتى «قاسىرەتكە اينالدىرۋعا» ۇمتىلاتىن الەۋمەتتىك جەلىدەگى بەلسەندىلەر وتقا ماي قۇيىپ, ەلدى دۇربەلەڭگە سالىپ ءجۇر.

بۇكىل قازاقستانداعى ينجەنەرلىك ينفراقۇرىلىمدى تولىق جاڭعىرتۋ – وتە اۋقىمدى ءارى كۇردەلى مىندەت. بۇل ماسەلە بىرتىندەپ شەشىلىپ جاتىر. كوكتەم-جاز ايلارىندا ۇكىمەت پەن اكىمدىكتەر جىلۋ ماۋسىمىنا دايىن بولۋ ءۇشىن ءبىراز جۇمىس جاسادى. جاعدايى سىن كوتەرمەيتىن بىرقاتار نىساندى جوندەدى.

ەڭ الدىمەن, كۇردەلى اپاتتاردىڭ الدىن الىپ, ۇيلەرگە جىلۋدىڭ ۇزدىكسىز بەرىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. بىراق جاڭا قۋات كوزدەرىن اشۋ, جەلىلەردى بىرتىندەپ جاڭارتۋ جانە كوممۋنالدىق سالانى تۇگەل جاڭعىرتۋ باستى مىندەت ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون.

قازىر جىلۋ جەلىلەرى ارەڭ جۇمىس ىستەپ تۇر. ۇكىمەت پەن اكىمدىكتەر باتىل قيمىلداپ, قاجەتتى شارالاردى دەرەۋ قولعا الۋى كەرەك. ونسىز بولمايدى.

– مۇنىڭ ءبارى ەلىمىزدەگى ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك نىساندارىنىڭ جاي-كۇيى كوڭىل كونشىتپەيتىنىن بىلدىرەدى. ءسىز جولداۋىڭىزدا اەس سالۋ-سالماۋ ماسەلەسى جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم ارقىلى شەشىلەدى دەپ مالىمدەدىڭىز. اەس «جاسىل» ەنەرگيا سانالعانىمەن, قوعامدا بۇعان قاتىستى ءارتۇرلى پىكىر ايتىلىپ ءجۇر. مۇنداي نىسان سالۋ تۋرالى جوسپاردىڭ گەوساياسي استارى دا جوق ەمەس. ءسىزدىڭ ۇستانىمىڭىز قانداي؟

– قازاقستان ءۇشىن تازا اتوم ەنەرگياسىنىڭ ءمانى زور. بۇل – ەل ەكونوميكاسىنىڭ بولاشاعىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن ايرىقشا ماڭىزدى ماسەلە. ءبىز تابيعي ۋران ءوندىرۋ كولەمى جاعىنان الەمدە ءبىرىنشى ورىن الامىز. يادرولىق وتىن كومپونەنتتەرىن دە ءوزىمىز وندىرەمىز. سول سەبەپتى مەن ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا اەس سالۋ جايىنا ايرىقشا ءمان بەرەمىن. تۇپتەپ كەلگەندە, ەنەرگەتيكا قاۋىپسىزدىگى ماسەلەسىن گەوساياسي مۇددە ەمەس, ناقتى قاجەتتىلىك پەن مۇمكىندىكتەر تۇرعىسىنان قاراستىرىپ, عىلىمي زەرتتەۋلەر نەگىزىندە شەشكەن ءجون.

ەل ىشىندە اەس قۇرىلىسىنا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىق ءبىلدىرىپ جاتقاندار دا بار. بۇل – تۇسىنىكتى جايت. كوپشىلىك سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ قاسىرەتىن ۇمىتا قويعان جوق. مۇقيات نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەتىن باسقا دا كۇردەلى جايتتار بار. مىسالى, جوبانىڭ قۇنى مەن ەكولوگيا­عا اسەرىن قاپەردەن شىعارۋعا بولمايدى.

سوندىقتان بۇل باستامانىڭ ءمان-ماڭىزىن ەسكەرە وتىرىپ, اەس قۇرىلىسىنا قاتىستى ماسەلەنى جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمعا شىعارۋدى ۇسىندىم. حالقىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى وسىنداي شەشىمدەردىڭ رەفەرەندۋم ارقىلى عانا قابىلداناتىنى 2019 جىلعى سايلاۋ الدىنداعى باعدارلامامدا ناقتى كورسەتىلدى. «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسى مەن ادىلەتتى قازاقستان قاعيداتتارىنىڭ ءىس جۇزىندە ورىندالۋى دەگەنىمىز – وسى.

بولاشاقتا ءالى تالاي قوعامدىق تالقىلاۋ وتكىزىلەدى. ازاماتتار رەفەرەندۋمدا داۋىس بەرگەن كەزدە اەس سالۋدى جاقتاعان نەمەسە قارسى بولعان ساراپشىلاردىڭ دايەكتى پىكىرلەرىن بارىنشا تارازىلاپ, وي ەلەگىنەن وتكىزىپ بارىپ شەشىم قابىلداۋعا ءتيىس. اەس سالامىز با, سالمايمىز با – مۇنى حالىق شەشەدى.

– بىلتىر سىرتقى ساياسات سالاسىندا اۋقىمدى جۇمىس اتقارىلدى. قازاقستان ءتۇرلى سامميتتەر مەن فورۋمداردا ءوز ۇستانىمىن بارىنشا سالماقتى جەتكىزە ءبىلدى. ءسىز الەمدىك دەڭگەيدەگى كوشباسشىلارمەن كوپتەگەن كەزدەسۋ وتكىزدىڭىز. اسىرەسە, وڭىرلىك «س5+» ۇلگىسىندەگى باسقوسۋلاردىڭ ماڭىزى ارتا ءتۇستى. مۇنىڭ بارىنە ءسىزدىڭ الەمدىك ديپلوماتياداعى ابىروي-بەدەلىڭىز دە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ىقپال ەتكەنى انىق. الداعى ۋاقىتتا سىرتقى ساياساتىمىزدا قانداي ايتۋلى وقيعالار بولماق؟

– قازاقستان ءتيىمدى ءارى ساليقالى سىرتقى ساياسات جۇرگىزۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاپ, ستراتەگيالىق مىندەتتەرىن ورىنداپ كەلەدى. ءبىزدىڭ وزگەرمەيتىن ماقسات-مۇراتىمىز بار. بۇل – ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن ساقتاۋ, قازاقستان ازاماتتارىنىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قورعاۋ, ەكونوميكامىزدىڭ ورنىقتى دامۋىنا بارىنشا قولايلى جاعداي جاساۋ. مەن ون جىل سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولعاندا وسى باسىمدىقتاردى ايقىنداۋعا تىكەلەي اتسالىستىم. قازىرگىدەي اۋمالى-توكپەلى گەوساياسي جاعدايدا بىزگە شەتەلدىك سەرىكتەستەرىمىزدىڭ بارىمەن, اسىرەسە, كورشىلەرىمىزبەن ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ ماڭىزدى.

ءسىز «س5+» ۇلگىسىندەگى ىقپالداستىقتىڭ وزەكتىلىگى ارتىپ كەلە جاتقانىن دۇرىس اڭعاردىڭىز. ورتالىق ازيا – گەوساياسي احۋالعا قاتىستى ءوز پايىمى بار ءارى قارقىندى دامىپ جاتقان ايماق. بۇگىندە بۇل ءوڭىر ساۋدا, ينۆەستيتسيا, بيزنەس, يننوۆاتسيا ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەر ورنى بولىپ وتىر. سول سەبەپتى الەم ەلدەرى ورتالىق ازياعا ايرىقشا نازار اۋدارۋدا. «س5+» ۇلگىسى ماڭىزدى ديالوگ الاڭىنا اينالدى.

تۇراقتى ءارى ءوزارا سەنىمگە نەگىزدەلگەن جوعارى دەڭگەيدەگى ديالوگتەر بولماسا, ايماقتاعى مەملەكەتتەردىڭ باسقا دا ىقپالدى ەلدەرمەن قارىم-قاتىناسىن قارقىندى دامىتۋى نەعايبىل ەدى. سوڭعى جىلدارى بۇل باعىتتا ءبىرشاما ىلگەرىلەۋ بار. اسىرەسە, ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ جىل سايىنعى كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋلەرى ناتيجەلى ءوتىپ كەلەدى. ايتپاقشى, قازاقستان توراعا رەتىندە بيىل دا وسىنداي ۇلگىدەگى كەزدەسۋ ۇيىمداستىرادى. 2024 جىلى ەلىمىز وڭىرلىك جانە حالىقارالىق دەڭگەيدەگى بىرقاتار ىقپالدى ۇيىمدار مەن بىرلەستىكتەرگە توراعالىق ەتەتىنىن جاڭا عانا ايتىپ ءوتتىم.

تاعى ءبىر ماڭىزدى شارا – استانا حالىقارالىق فورۋمى. بيىلعى ماۋسىم ايىندا وتەتىن القالى جيىنعا الەمنىڭ كوپتەگەن كوشباسشىسى مەن جاھاندىق دەڭگەيدەگى كومپانيا­لاردىڭ جەتەكشىلەرى قاتىسادى. جيىندا كليماتتىڭ وزگەرۋى, ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى جانە ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك سياقتى بارشا ەلدەرگە ورتاق ماسەلەلەر تالقىلانادى.

بۇۇ باس اسسامبلەياسى اياسىندا فرانتسيامەن بىرلەسىپ «One Water Summit» حالىق­ارالىق فورۋمىن وتكىزۋ تۋرالى ۋاعدالاستىقتىڭ ءمان-ماڭىزى زور. بۇل باسقوسۋ كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قاتىستى جاھاندىق قوزعالىسقا سۇبەلى ۇلەس قوساتىن جيىن بولماق.

– 2024 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا رەسەيدە پرەزيدەنت سايلاۋى وتەدى. بۇل وقيعا جاھانداعى جانە ايماقتاعى احۋالعا قالاي اسەر ەتەدى دەپ ويلايسىز؟

– بيىل رەسەيدە عانا ەمەس, اقش-تا, ۇلىبريتانيادا, ءۇندىستاندا, ازەربايجاندا جانە باسقا دا مەملەكەتتەردە سايلاۋ وتەدى. سونداي-اق ەۋروپارلامەنت دەپۋتاتتارى سايلانادى. ارينە, ءبىز وسى سايلاۋ ناۋقاندارىن ءجىتى باقىلاپ وتىرامىز.

رەسەيدە وتەتىن پرەزيدەنت سايلاۋىنىڭ ءبىز ءۇشىن ءمانى زور ەكەنى ءسوزسىز. ويتكەنى استانا مەن ماسكەۋ اراسىندا وتە جوعارى دەڭگەيدە قارىم-قاتىناس ورناعان. رەسەي قازاقستاننىڭ نەگىزگى سەرىكتەسى ءارى وداقتاسى ەكەنى بارشاعا ايان. وتكەن وتىز جىلدا مەملەكەتارالىق بايلانىستاردىڭ ىرگەسى بەكي ءتۇستى. ەكى ەل اراسىندا 300-دەن استام شارت پەن كەلىسىم جاسالعان. بارلىق سالاداعى ەكىجاقتى ىنتىماقتاس­تىق تەتىكتەرى جۇمىس ىستەپ تۇر. جوعارى دەڭگەيدەگى ساياسي ديالوگ قارقىندى دامىپ كەلەدى. ءبىز كوپجاقتى قۇرىلىمدار اياسىندا, سونداي-اق وڭىرلىك تۇراقتىلىق پەن حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ بارىسىندا ىقپالداسا ارەكەت ەتەمىز.

بىلتىر ۆلاديمير پۋتين قازاقستانعا رەسمي ساپارمەن كەلدى. بۇل ەكىجاقتى قاتىناستى جانداندىرا تۇسكەن نەگىزگى وقيعالاردىڭ ءبىرى بولعانى انىق. ءبىز كەلىسسوز بارىسىندا مەملەكەتتەرىمىزدىڭ ستراتەگيالىق سەرىكتەستىگى مەن قارىم-قاتىناسى شىنايى دوستىق سيپاتىنان اينىمايتىنىن تاعى دا ناقتىلادىق.

رەسەي – قازاقستاننىڭ نەگىزگى ساۋدا-ەكونوميكالىق سەرىكتەسى. ەكى ەلدىڭ تاۋار اينالىمى 2023 جىلدىڭ باستاپقى 10 ايىندا 21,4 ميلليارد دوللار بولدى. ويتەتىن ءجونى دە بار, ءبىزدىڭ شەكارامىز قۇرلىقتاعى ەڭ ۇزىن شەكارا سانالادى.

عىلىم-ءبىلىم جانە مادەني-گۋمانيتارلىق سالاداعى قارىم-قاتىناستى نىعايتۋعا ءاردايىم ايرىقشا ءمان بەرىلەدى. بيىل ورىستىڭ ۇلى اقىنى الەكساندر پۋشكيننىڭ تۋعانىنا 225 جىل تولادى. بۇل – رەسەي عانا ەمەس, قازاقستان ءۇشىن دە ماڭىزدى وقيعا. ويتكەنى پۋشكين – حاكىم اباي سياقتى, قوس حالىقتىڭ دوستىعى مەن مادەني بايلانىستارىنىڭ باستى سيمۆولىنىڭ ءبىرى.

رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ الەمدىك ساياساتتا اسا ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنىن جانە بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون. رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين – سوزىمەن دە, ىسىمەن دە جاھاندىق احۋالعا ىقپال ەتەتىن تۇلعا. رەسەيدىڭ ۇستانىمىمەن بۇكىل الەم ساناساتىنى جاسىرىن ەمەس. بۇل مەملەكەتتىڭ قاتىسۋىنسىز دۇنيە جۇزىندە بىردە-ءبىر پروبلەما شەشىلمەيدى. ول ايدان انىق.

سوندىقتان رەسەي سەكىلدى الپاۋىت ەلدەگى پرەزيدەنت سايلاۋىنىڭ حالىقارالىق ءمان-ماڭىزى قاشاندا جوعارى جانە وعان الەمنىڭ كوپتەگەن ەلى نازار اۋدارادى.

– ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتىندا قىتايمەن قارىم-قاتىناس ماڭىزدى ءرول اتقارادى. سوڭعى جىلدارى قازاقستان قوعامىنىڭ شىعىستاعى كورشىگە دەگەن كوزقاراسى جاقسارا باستاعانى بايقالادى. بولاشاقتا قحر-مەن ىنتىماقتاس­تىق قالاي ءوربيدى؟

– بۇگىندە قازاقستان مەن قىتايدىڭ قارىم-قاتىناسى دوستىق, تاتۋ كورشىلىك جانە ماڭگىلىك ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك رۋحىندا قارقىندى دامىپ كەلەدى. ءبىز توراعا سي تسزينپينمەن بىرگە قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا «التىن وتىز جىلدىعىنا» قادام باستىق. مەن بىلتىر قىتايعا ءبىر ەمەس, ەكى مارتە ساپارمەن باردىم. بۇل – ەلدەرىمىز اراسىنداعى تىعىز ىقپالداستىقتىڭ ايقىن دالەلى.

قىتاي كوشباسشىسىمەن سياندا جانە بەيجىڭدە مازمۇندى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ, ماڭىز­دى ۋاعدالاستىقتارعا قول جەتكىزدىك. ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ناقتى جولدارىن بەلگىلەدىك. وسىنداي جەكە جۇزدەسۋلەر استانا مەن بەيجىڭنىڭ بايلانىستارى جوعارى دەڭگەيدە ەكەنىن كورسەتەدى. بۇگىندە قازاق-قىتاي قاتىناستارى كوپكە ۇلگى بولىپ وتىر دەپ سەنىممەن ايتا الامىن.

ەكى ەلدىڭ ءوزارا تاۋار اينالىمى جىل ساناپ ارتىپ كەلەدى. ونىڭ كولەمى 2023 جىلدىڭ 10 ايداعى قورىتىندىسى بويىنشا 24,3 ميلليارد دوللارعا جەتتى. بۇل – جاڭا رەكورد! قازىر ەكسپورتقا شىعارىلاتىن وتاندىق تاۋار تۇرلەرىن كوبەيتىپ, قحر-عا جۇك تاسىمالىن ارتتىرۋ ءۇشىن بەلسەنە جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. قىتاي بۇرىننان قازاقستان ەكونوميكاسىنا مول قارجى قۇيعان ءىرى ينۆەستورلاردىڭ قاتارىنا كىرەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن قحر ەلىمىزگە 24 ميلليارد دوللار ينۆەستيتسيا سالدى.

قىتايمەن ورتاق شەكارامىزدىڭ بولۋى, شىعىس پەن باتىستىڭ اراسىنداعى ۇتىمدى جەردە تۇرعانىمىز قىتاي تاۋارلارىن ءتۇرلى باعىتقا قازاقستان اۋماعى ارقىلى تاسىمالداۋعا زور مۇمكىندىك بەرەدى. ويتكەنى بەيجىڭدە جوعارى دەڭگەيدە وتكەن «ءبىر بەلدەۋ, ءبىر جول» اتتى ءۇشىنشى فورۋم اياسىندا بىرقاتار ماڭىزدى قۇجاتقا قول قويىلدى. سونىڭ ىشىنەن ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك ءدالىزىن بىرلەسە دامىتۋ جونىندەگى كەلىسىمدى جانە «اياگوز – تاچەن» باعىتىنداعى تەمىرجول قۇرىلىسى تۋرالى مەموراندۋمدى اتاپ وتۋگە بولادى. بۇل كەلىسىمدەر ەلىمىزدىڭ كولىك-لوگيستيكا سالاسىنا تىڭ سەرپىن بەرەتىنىنە سەنىمدىمىن. قازاقستان قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ, ءبىر جول» مەگاجوباسىن تولىعىمەن قولدايدى. بىلتىر قازان ايىندا بەيجىڭدە وتكەن فورۋمدا سويلەگەن ءسوزىم – وسىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى.

قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا ۆيزاسىز ءجۇرۋ رەجىمى كۇشىنە ەندى. مۇنىڭ ءمانى زور. ەندى وتانداستارىمىز كورشى ەلگە ەمىن-ەركىن بارىپ, كەلە الادى. ازاماتتارىمىز وسى مۇمكىندىكتى وڭتايلى پايدالانادى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

ەلىمىزدە قىتايعا قاتىستى باياعى قاساڭ تۇسىنىكتەرگە نەگىزدەلگەن نەمەسە بىزگە سىرتتان تاڭىلعان ءجونسىز ۇرەي بولماۋ­عا ءتيىس. قازىرگى قىتاي – وتە جوعارى دامىعان, سونىڭ ىشىندە وزىق تەحنولوگيا سالاسىندا زور تابىسقا جەتكەن مەملەكەت. مۇنى بۇكىل الەم مويىنداپ وتىر. سوندىقتان شىعىستاعى كورشىمىزبەن ىنتىماقتا بولۋ, دوستىق قارىم-قاتىناس پەن ءوزارا سەنىمنىڭ ارتىقشىلىقتارىن ءتيىمدى پايدالانۋ قازاقستان ءۇشىن اسا ماڭىزدى.

– ءسىز جاقىندا وتكەن «پارىز» جانە «التىن ساپا» سىيلىقتارىنىڭ لاۋرەاتتارىن ماراپاتتاۋ راسىمىندە وتانداستارىمىزدى تەك قانا العا قاراپ, الىستى كوزدەيتىن ماقساتقا ۇمتىلۋعا شاقىر­دىڭىز. ەسكىلىككە تىم بوي ۇرماۋ, ءوسىپ-وركەندەۋ جولىنان اينىماۋ كەرەكتىگىن اتاپ ءوتتىڭىز. وسى ارقىلى نەنى مەڭزەدىڭىز؟ قوعام نە نارسەگە ءمان بەرۋى قاجەت دەپ ويلايسىز؟

– كۇندەلىكتى مىندەتتەردەن بولەك, ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان ماقساتتارعا دەن قويۋدىڭ ءمانى زور. ءبىز بولماشى نارسەلەرگە باسا نازار اۋدارىپ, ۇساق-تۇيەك­تى تالقىلاۋعا بۇكىل كۇش-قۋاتىمىزدى سارپ ەتەمىز. ودان دا سوراقىسى, الدەكىمدەردىڭ جالعان سوزىنە ەرىپ, ارامتەر بولامىز. مۇنداي پايداسىز ىستەرگە الاڭداپ, ۇلتتىڭ ستراتەگيالىق باعدارىنان جاڭىلماۋعا ءتيىسپىز.

باياعىدا ۇلى حالىق بولعانبىز دەپ ماساتتانىپ نەمەسە بۇرىنعى وكپە-رەنىشتەردى قوزداتىپ, قىزىلكەڭىردەك بولىپ ايتىسۋدىڭ قاجەتى قانشا؟! بۇلاي ەسكىلىككە بوي ۇرۋعا استە بولمايدى. البەتتە, تاريح – ءبىزدىڭ جالپىۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدىڭ ماڭىزدى بولىگى. سوندىقتان مەملەكەت ءدال قازىر بۇل باعىتتا جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزىپ وتىر. اتاپ ايتساق, ءتۇرلى تاقىرىپتاعى كىتاپتار كوپتەپ شىعارىلۋدا. جاڭا عىلىمي مەكەمەلەر قۇرىلىپ, بۇرىنعى ينستيتۋتتار جاڭعىرتىلىپ جاتىر. جاقىندا ستاليندىك رەپرەسسيا قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندە اۋقىمدى زەرتتەۋ جۇمىسى اياقتالدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, سان عاسىرلىق تاريحىمىزدى زەرتتەۋ, تاريحي ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋ ءبىزدىڭ نەگىزگى مىندەتىمىزدىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەدى.

الايدا ءبىزدىڭ بۇرىن كىم بولعانىمىزدان قازىر كىم ەكەنىمىز, ەڭ باستىسى, بولاشاقتا كىم بولاتىنىمىز الدەقايدا ماڭىزدى. سوندىقتان قانداي قيىندىقتان وتكەنىمىزدى باعامدايتىن كەزدە عانا اۋىز­بىرشىلىك تانىتپاي, باياندى بولاشاققا دا بىرگە قادام باسۋىمىز قاجەت. ءبىز وتكەندى اڭساۋمەن ءومىر سۇرمەۋىمىز كەرەك. كەرىسىنشە, كەلەشەگىمىزدى كەمەل ەتۋگە ۇمتىلىپ, ۇلتتىڭ ۇلىلىعىن ناقتى ىسپەن دالەلدەۋگە ءتيىسپىز.  دۇنيەتانىمىمىزعا جات مادەنيەتتەرگە كوزسىز ەلىكتەۋدەن, جالعان پاتريوتيزمنەن, داڭ­عويلىق پەن داراقىلىقتان ساقتانۋىمىز كەرەك. حالقىمىزدىڭ بويىنداعى كەمشىلىكتەرگە كوز جۇما قاراماي, ودان ارىلۋىمىز قاجەت. مۇنىڭ ءبارى كۇن سايىن قۇبىلعان تۇرلاۋسىز زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقستاننىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزدى.

سوندىقتان ۇلتىمىز ءوسىپ-­وركەندەسىن دەسەك, ءبىز جاقسىدان ۇيرەنىپ, جاماننان جيرەنە ءبىلۋىمىز كەرەك. قوعامدا ەڭبەكقورلىق پەن جاسامپازدىق جوعارى باعالانۋعا, بىلىمپازدىق پەن جاڭاشىلدىق سالتانات قۇرۋعا ءتيىس. سونداي-اق ومىرگە دەگەن بايسالدى جانە بايىپتى كوزقاراس باسىم بولعانى ءجون. اشىعىن ايتايىن, ءوزىن «ۇلتتىڭ قايماعىمىز» دەپ سانايتىن كەيبىر زيالى قاۋىم وكىلدەرى وسى ميسسياسىن ءوز دەڭگەيىندە اتقارىپ جۇرگەن جوق. ولار ۇلتقا ۇلگى-ونەگە كورسەتۋدىڭ ورنىنا, ۇساق-تۇيەك اڭگىمەلەردى قوزداتۋدان, ادەتتەگىدەي «ءبىزدىڭ حالىق اسا دانىشپان» دەپ قايتالاي بەرۋدەن نەمەسە قارا باسىنىڭ قامىن كۇيتتەپ, بيلىككە «جاعدايىمدى جاسامادى» دەپ وكپە ارتۋدان اسا الماي وتىر. وسىلايشا, ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ دامۋ جولىندا جالعاندىققا جول بەرىلەدى.

ءبىز وزىق ويلى ۇلت رەتىندە حالقىمىزدى ىدىراتاتىن ەمەس, بىرىكتىرەتىن جولدى تاڭداپ, تەك قانا العا قاراۋىمىز كەرەك. جالپىۇلتتىق قۇندىلىقتار بارىنەن جوعارى تۇرۋعا ءتيىس. بۇل تۋرالى ۇنەمى ايتىپ ءجۇرمىن. تاعى دا قايتالايمىن, ەڭبەكقورلىق, بىلىمپازدىق, كاسىبيلىك, بىرلىك, ىنتىماق, جاناشىرلىق, ىسكەرلىك, باستاماشىلدىق, ادالدىق, قاراپايىمدىلىق جانە ۇنەمشىلدىك – ناعىز وتانشىل, ادال ازاماتقا ءتان قاسيەتتەر مەن قۇندىلىقتار. حالقىمىزدىڭ قۋاتىن ارتتىرىپ, تابىسقا جەتەلەيتىن وسىنداي قاسيەتتەر مەن قۇندىلىقتاردى جان-جاقتى دارىپتەپ, ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ ارقىلى عانا ساپالى ۇلتقا اينالا الامىز.

– تاعى ءبىر ماسەلەنى ايتپاي كەتۋگە بولماس. كەيىنگى كەزدە قوعامدا زورلىق-زومبىلىق پەن قاتىگەزدىك بەلەڭ الىپ بارادى. ايەلدەر مەن بالالاردىڭ الىمجەتتىك كورگەنى, سوققىعا جىعىلعانى تۋرالى اقپارات كۇن سايىن شىعادى. وسىنداي قىلمىستاردىڭ تامىرىنا بالتا شاۋىپ, ءبىرجولا توسقاۋىل قويۋ ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان نە ىستەلىپ جاتىر؟

– مۇنداي قىلمىستاردىڭ الدىن الىپ, جولىن كەسۋ ءۇشىن مەنىڭ تاپسىرماممەن ناقتى شارالار قابىلدانۋدا. ايەلدەر مەن بالالارعا جاسالعان زورلىق-زومبىلىققا قاتىس­تى قىلمىستاردى تەرگەۋمەن ايەل تەرگەۋشىلەر اينالىساتىن بولدى. سونداي-اق ىشكى ىستەر ورگاندارىندا ايەلدەردى زورلىق-زومبىلىقتان قورعاۋمەن شۇعىلداناتىن مامانداردىڭ شتاتى قالپىنا كەلتىرىلىپ, ولاردىڭ قۇزىرەتى كۇشەيتىلدى.

ءبىز مۇنىمەن شەكتەلگەن جوقپىز. بىلتىر وتباسىنداعى تۇرمىستىق قۇقىق بۇ­زۋشىلىقپەن كۇرەس تاسىلدەرىن قايتا قارادىق. 1 شىلدەدەن باستاپ پوليتسيا جابىرلەنۋشىنىڭ شاعىمىن ەمەس, قىلمىستىڭ انىقتالۋىن نەگىزگە الىپ, قىلمىستىق ءىستى تىركەۋگە كوشتى. ياعني مۇنداي قىلمىس­تارعا قاتىستى ءىس قوزعاۋ ءۇشىن زورلىق-زومبىلىقتان جاپا شەككەن ادامنىڭ ارىزى قاجەت ەمەس. تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق جاساعاندارعا اكىمشىلىك جانە قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك ەداۋىر كۇشەيتىلدى. جابىرلەنۋشى قايتا-قايتا قىسىمعا ۇشىراماۋى ءۇشىن بۇدان بىلاي مۇنداي ىسكە قاتىستى تاراپتارعا ەكىنشى رەت تاتۋلاسۋ مۇمكىندىگى بەرىلمەيتىن بولدى.

سونداي-اق ءماجىلىستىڭ ءبىر توپ دەپۋتاتى حالىققا جولداۋىمنىڭ اياسىندا تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا قارسى كۇرەستىڭ جاڭا ءارى ءتيىمدى شارالارىن قاراستىراتىن زاڭ جوباسىن ازىرلەپ جاتىر.

– وتكەن جىلدىڭ قاراشا ايىندا ەر ادامنىڭ ايەلىن ءولتىرۋى قوعامدا ۇلكەن دۇربەلەڭ تۋعىزدى. وسى وقيعادان كەيىن الەۋمەتتىك جەلىدە ايەلدەر مەن بالالارعا تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق جاساعاندارعا جازانى قاتايتۋ تۋرالى بەيرەسمي پەتيتسيا جاريالانىپ, وعان وتە كوپ قول جينالدى. الايدا «پەتيتسيالار تۋرالى» زاڭ بيىل ءساۋىر ايىندا عانا كۇشىنە ەنەدى. سوندىقتان بۇل پەتيتسيا زاڭسىز دەگەن ءسوز شىقتى. كوپشىلىك «جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە قالادى» دەپ الاڭداپ وتىر. تۋراسىن ايتىڭىزشى, ءسىز تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق ءۇشىن جازانى قاتايتۋدى قولدايسىز با؟

– مەن ەلىمىزدە «زاڭ مەن ءتارتىپ» قاعيداتىنىڭ ورنىعا تۇسكەنىن قالايمىن. سوندىقتان ناقتى جاۋاپ بەرەيىن, تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا قاتىستى جازانى قاتايتۋدى تولىق قولدايمىن. ءسىز ايتقان پەتيتسيا زاڭ تالابىنا ساي كەلسە دە, كەلمەسە دە, ازاماتتاردىڭ پىكىرى مىندەتتى تۇردە ەسكەرىلەدى. وعان كۇمان بولماسىن.

سونىمەن قاتار قوعامدا وزبىر­لىق پەن زورلىق-زومبىلىقتىڭ كەز كەلگەن تۇرىنە مۇلدەم توزبەيتىن تۇسىنىك قالىپتاسپاسا, زاڭعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەردەن اسا قايىر بولمايدى. جۇرت زورلىق-زومبىلىق جاساعاندارعا جازانى قاتايتۋدى تالاپ ەتە تۇرا, قىلمىس الەمىندەگى شىتىرمان وقيعالارعا تاڭداي قاعىپ, فيلمدەردىڭ زاڭدى بەلدەن باساتىن كەيىپكەرلەرىن عانا ەمەس, ءتىپتى شىنايى ومىردەگى كانىگى قىلمىسكەرلەردىڭ ءوزىن ءپىر تۇتىپ جاتادى. بۇل جاعداي ءبىر-بىرىنە مۇلدە كەرەعار جانە وتە وعاش كورىنەدى. سولاي ەمەس پە؟! ءبىز قوعامدى ىشىنەن ىرىتەتىن, ادامگەرشىلىككە جات قىلىقتاردى اقتاۋدى كوزدەيتىن كەز كەلگەن ارەكەتكە جانە قۇقىقتىق نيگيليزمگە تۇتاس ەل بولىپ توسقاۋىل قويۋىمىز كەرەك.

ءبىز زاڭسىزدىق پەن قاتىگەزدىككە ءبىر كىسىدەي, باتىل قارسى تۇرۋىمىز قاجەت. سونداي-اق قوعام نورمالار مەن ەرەجەلەردىڭ جانە جالپى ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىقتاردىڭ اياقاستى بولۋىن قاتاڭ ايىپتاپ, ونىمەن بىرلەسە كۇرەسۋى كەرەك.

– وزىڭىزبەن بىرگە جۇمىس ىستەيتىن ازاماتتار ءسىزدى وتە تالاپشىل باسشى دەيدى. كادر ساياساتىندا قانداي قاعيداتقا سۇيەنەسىز؟ قول استىڭىزداعى قىزمەتكەرلەرمەن قارىم-­قاتىناسىڭىز قانداي؟

– مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى ءمىنسىز اتقاراتىن كاسىبي مامان عانا بولماۋى كەرەك. ولار ءاردايىم باستاماشىل, ناقتى ىسىمەن ەلگە پايدا اكەلەتىن جانە وزگەرىستەردىڭ ومىرشەڭدىگىن حالىققا كورسەتە الاتىن ازامات بولۋى قاجەت. سونداي-اق ولار ءبىلىمدى-بىلىكتى عانا ەمەس, ءسوزى مەن ءىسى ۇيلەسەتىن, تياناقتى, ءتارتىپتى جانە ارلى ادام بولۋى شارت. قاراماعىمدا قىزمەت ىستەيتىن ازاماتتاردىڭ ماعان ەمەس, ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ يدەياسىنا ادالدىعى الدەقايدا ماڭىزدى.

بارلىق دەڭگەيدەگى شەنەۋ­نىكتەر مەن باسشىلار قوعامنىڭ تامىرىن تاپ باسا بىلۋگە, ازاماتتاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن تىڭداپ-تۇسىنۋگە, سوعان سايكەس دەر كەزىندە ناتيجەلى شارالار قابىلداۋعا جانە دۇرىس شەشىم شىعارۋعا قابىلەتتى بولۋى كەرەك. بۇل – ەڭ باستى تالاپ. ولار «ادام مەملەكەت ءۇشىن ەمەس, مەملەكەت ادام ءۇشىن» دەگەن قاعيداتتى بەرىك ۇستانۋعا ءتيىس.

– كادر ماسەلەسىن ودان ءارى جالعاستىرساق. رەفورمالاردىڭ ناتيجەسىندە كوپتەگەن دارىندى جاس مەملەكەتتىك قىزمەتتە وزدەرىنىڭ قارىم-قابىلەتىن كورسەتۋگە مۇمكىندىك الدى. قازىر ولار پارلامەنتتە, ءماسليحاتتاردا, مينيسترلىكتەردە جانە باسقا دا مەكەمەلەردە جۇمىس ىستەپ ءجۇر. ءسىز جاڭا بۋىن وكىلدەرىن ۇدايى قولداپ كەلەسىز. الايدا جاس باسشىلارعا تاجىريبە مەن پايىم-پاراسات جەتىسپەيدى دەگەن پىكىر ايتىلادى. ءسىز قالاي ويلايسىز؟

– مەن قازاق ەلىنىڭ جاستارىنا سەنەمىن. سوندىقتان ولاردىڭ اتقارۋشى جانە زاڭ شىعارۋشى بيلىك تارماقتارىندا قىزمەت ەتۋىنە جول اشاتىن كەشەندى شارالار قابىلداندى. پرەزيدەنتتىك جاستار كادر رەزەرۆى جاساقتالدى. ىرىكتەۋدىڭ بىرنەشە ساتىسىنان وتكەن كاسىبي جاس ماماندار مەملەكەتتىك قىزمەتتە باسشىلىق لاۋازىمدارعا تاعايىندالا باستادى.

ساياسي رەفورمالار اياسىندا پارتيالاردىڭ سايلاۋ ءتىزىمىن جاساقتاعاندا جانە دەپۋتات مانداتىن بولگەندە ايەلدەر, جاستار جانە مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندار ءۇشىن كۆوتا ەنگىزىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە كوپتەگەن وتانشىل جاس ءماجىلىس جانە ءماسليحات دەپۋتاتى اتاندى. وكىلەتتى بيلىكتە جاستاردىڭ ءۇنى جارقىن ەستىلە باستادى. وسىنداي ناقتى قادامدار بيلىك ورگاندارىنىڭ قۇرامىن جاڭارتۋعا تىڭ سەرپىن بەردى.

قازىر الەم جىل سايىن ەمەس, كۇن سايىن وزگەرىپ جاتىر. جاڭا تەحنولوگيالار, ماماندىقتار جانە سالالار پايدا بولۋدا. جۇمىستى ۇيىمداستىرۋدىڭ جانە باسقارۋدىڭ ءادىس-تاسىلدەرى قايتا قارالۋدا. وسىنداي جاعدايدا جاڭا كاسىبي داعدىلاردى مەڭگەرۋگە جانە وزىق ءبىلىمىن ءتيىمدى پايدالانۋعا قابىلەتتى جاستاردىڭ ءرولى ارتا تۇسەدى. ويى ۇشقىر جاستارىمىز بولاشاقتى باعامداي الادى ءارى دايەكتى دامۋعا ۇمتىلادى. سوندىقتان ولارعا پاراسات-پايىم جەتىسپەيدى دەگەن پىكىرمەن كەلىسە المايمىن. بىراق بيلىك قۇرىلىمدارىنا اعا بۋىننىڭ تاجىريبەسى دە, جاس ۇرپاقتىڭ جاڭا يدەيالارى دا كەرەك. بۇل جەردە ەكسپەريمەنت جاساۋدىڭ قاجەتى جوق. كەيبىر ساراپشىسىماقتار «پرەزيدەنت توقاەۆ جۇيەنى تۇرالاتىپ تاستادى, ەشقانداي وزگەرىس بولعان جوق, ەسكى كادرلار ورنىندا قالدى» دەگەن سىڭارجاق پىكىرىن تىقپالاۋدان تانباي ءجۇر. مۇنىڭ استارىندا قوعامنىڭ شىرقىن بۇزىپ, مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ ىرگەسىن شايقايتىن پاسىق نيەت جاتىر. اسىعىستىقتىڭ سالدارى اۋىر بولۋى مۇمكىن.

جاس باسشىلارعا كوبىنە تاجىريبە جەتىسپەيدى. مەنمەندىگى جانە وزىنە دەگەن سىني كوزقاراستىڭ السىزدىگى كەيدە ولاردىڭ ءوز قارىم-قابىلەتىن جوعارى دەڭگەيدە كورسەتۋىنە كەدەرگى كەلتىرەدى. سوعان قاراماستان, ءبىز جاڭا بۋىننان شىققان كاسىبي ماماندارعا مۇمكىندىك بەرىپ كەلەمىز. بۇل ساياسات الداعى ۋاقىتتا دا جالعاسىن تابادى.

– تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ مەمۋارى قوعامدا قىزۋ تالقىلاندى. ءسىز دە ول كىتاپتى وقىعان شىعارسىز. كوپتەگەن شەشىم مەن وقيعاعا تىكەلەي كۋا بولعان ادام رەتىندە قانداي اسەر الدىڭىز؟ ءوزىڭىزدىڭ مەمۋار جازاتىن ويىڭىز بار ما؟

– بۇل كىتاپ تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ ءىسىنىڭ جىلناماسى رەتىندە وقىرمان قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزادى دەپ ويلايمىن. كەزىندە ءبىر ايتقىش «مەمۋاردا شىندىقتىڭ جارتىسى ايتىلسا دا, ول تاريحي وقيعالاردىڭ اۋقىمىن باعامداۋعا جەتكىلىكتى» دەگەن ەكەن.

نۇرسۇلتان نازارباەۆ – بىرنەشە داۋىرگە كۋا بولعان تاريحي تۇلعا. ول ءوز مانسابىن كومسومول بەلسەندىسى رەتىندە حرۋششەۆ زامانىندا باستاپ, ارادا الپىس جىلدان استام ۋاقىت وتكەننەن كەيىن قىزمەتتەن كەتتى. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋىنا قوسقان ۇلەسىن ءبارى بىلەدى. ول – ءادىل تاريحي باعاسىن الۋعا لايىق ادام.

مەن مەمۋارلاردى, پۋبليتسيس­تيكالىق شىعارمالاردى, ساياسي وچەركتەردى ءاردايىم ىجداعاتپەن وقيمىن. ال سۇراققا كەلسەك, مەن ءۇشىن قازىرگى كەزەڭ مەمۋار جازىپ وتىراتىن ۋاقىت ەمەس.

– جۇرتتىڭ ايتۋىنشا, ءسىز كەزىندە ءوڭىر باسشىلارىنا ءوزىڭىزدى ۇشاقتان گۇلمەن قارسى الۋعا, استا-توك داستارقان جايۋعا, دۋمانداتىپ كونتسەرت, شوۋ وتكىزۋگە تىيىم سالىپسىز. سول راس پا؟

– پرەزيدەنت رەتىندە العاش رەت ەل ارالاۋعا شىققانىمدا, اكىمدەر سالتاناتتى شارالار ۇيىمداستىرۋعا, كول-كوسىر داستارقان جايۋعا, بيلبوردتار ورناتۋعا تىرىستى. قازىر مۇنىڭ ءبارى تىيىلدى. مەن وبلىستارعا جۇمىس بابىمەن عانا بارامىن. ۋاقىت وتە كەلە جەرگىلىكتى جەرلەردە دە وسىنداي جۇمىس داعدىسى قالىپتاساتىنىنا سەنىمدىمىن. حالىقتى جيناپ, قىرۋار قارجى شىعىنداپ, سالتاناتتى شارالار ۇيىمداستىرۋ ءبىرجولا توقتاتىلادى.

– قاسىم-جومارت كەمەلۇلى, مازمۇندى سۇحبات بەرگەنىڭىز ءۇشىن راحمەت ايتامىز. جاڭا جىلدا ايتۋلى وقيعالار كوپ بولادى دەپ سەنەمىز. سۇحباتىمىزدىڭ سوڭىندا تاعى ءبىر سۇراق قويايىن. 2024 جىلدى قالاي قارسى الدىڭىز؟

– جاڭا جىل – ارينە, كۇنتىزبەنىڭ جاڭا پاراعىن اشاتىن ماڭىزدى مەجە. وسى ساتتە وتكەن جىلدى قورىتىندىلاپ, كەلەشەككە جوسپار قۇرۋ ادەتكە اينالعان. ءبىر جاعىنان, جاڭا جىل مەن ءۇشىن قاستەرلى مەرەكە ەمەس. ونىڭ ۇستىنە, ءوزىمىزدىڭ ءتول جاڭا جىلىمىز – ءاز ناۋرىزدى ەستەن شىعارماعان ءجون. بۇل مەيرام – تىرشىلىكتى تۇلەتە كەلەتىن ناعىز تابيعي جىل باسى.

ناۋرىز – جاڭارۋ مەن جاڭعىرۋدىڭ سيمۆولى. سوندىقتان ءتول مەرەكەمىزدىڭ مازمۇنىن بايىتىپ, ونى بارىنشا ەرەكشەلەپ, جاڭاشا اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. بۇل قادام قوعامدى ۇيىستىرىپ, ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدى ايشىقتاپ, ەل بىرلىگىن نىعايتا تۇسۋگە ىقپال ەتەدى دەپ سەنەمىن.

ءسوز سوڭىندا بارشا حالقىمىزعا باق-بەرەكە تىلەيمىن! ەڭ باستىسى, ەلىمىز امان, جۇرتىمىز تىنىش بولسىن! قاستەرلى قازاقستانىمىز ءوسىپ-وركەندەي بەرسىن!

اڭگىمەلەسكەن ديحان قامزابەكۇلى, «Egemen Qazaqstan»

گازەتى, 3 قاڭتار 2024 ج.