الكەي حاقانۇلى مارعۇلان – ادەبيەتتانۋشى, ونەرتانۋشى, شىعىستانۋشى, قازاق ارحەولوگيا مەكتەبiنiڭ نەگiزiن قالاۋشى, اكادەميك, قازاق كسر ەڭبەك سiڭىرگەن عىلىم قايراتكەرi. ارحەولوگيا, ەتنوگرافيا, ادەبيەت جانە ونەر سالالارى بويىنشا 14 تومدىق نەگىزگى ەڭبەكتەرىنەن تۇراتىن زور عىلىمي مۇرا قالدىردى.
الكەي مارعۇلان 1904 جىلى 11 مامىردا قازىرگى پاۆلودار وبلىسى, باياناۋىل اۋدانىندا شارۋا وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى. ساۋاتىن اۋىل مەكتەبىندە اشقان. 1919 جىلدىڭ سوڭىندا پاۆلودار قالاسىنداعى مۇعالىمدىك كۋرسقا ءتۇسىپ, ونى تامامداعان بولاشاق عالىم ءبىلىمىن ودان ءارى شىڭداۋ ماقساتىندا 1921 جىلى سەمەيدەگى پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمعا ءتۇسىپ, ونى 1925 جىلى ويداعىداي ءبىتىرىپ شىقتى. وسىلايشا, 1925 جىلى الكەي مارعۇلان لەنينگرادتاعى (قازىرگى سانكت-پەتەربۋرگ قالاسى) شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. وقىپ ءجۇرىپ, لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتى مەن ونەر تاريحى ينستيتۋتىندا دا لەكتسيالار تىڭداپ, قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن جان-جاقتى زەرتتەپ, قىرۋار ادەبي جانە ارحيۆ دەرەكتەرىن جينايدى. وسى جىلداردا ول كوركەم ادەبيەت سالاسىندا دا ءبىراز ءىس تىندىرىپ, ورىس جانە شەتەل جازۋشىلارىنىڭ كوركەم شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارادى.
1928 جىلدان باستاپ الكەي مارعۇلان قازاق حالقىنا قاتىستى ادەبي, مۇراعاتتىق ماتەريالدار جيناقتاۋمەن شۇعىلداندى. ينستيتۋتتى بىتىرگەن عالىم 1931 جىلى لەنينگرادتاعى مەملەكەتتىك ماتەريالدىق مادەنيەت تاريحى اكادەمياسىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا تۇسەدى. وسى كەزدەردە قازاق ەلىندە ساياسي زوبالاڭ كەزەڭى باستالىپ كەتكەن ەدى. ساياسي احۋالدىڭ بايىبىن بايقاپ, كورەگەندىك تانىتا بىلگەن قانىش ساتباەۆ «سەن ەندى يدەولوگياسى از, قازاق ارحيتەكتۋراسى مەن ارحەولوگياسىنىڭ تاريحىن زەرتتە. مۇندا ساعان يدەولوگيالىق قۋدالاۋ بولماس» دەپ كەڭەس بەرەدى. اعالىق كەڭەستى قابىل العان الكەي مارعۇلان وڭتۇستىك قازاقستاندا, سىرداريا, تالاس جانە شۋ وزەندەرىنىڭ بويىنان ەجەلگى قالا مادەنيەتىنىڭ ىزدەرىن زەرتتەيدى. وتىرار, تاراز, سايرام جانە سىعاناق قالالارىندا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋمەن بىرگە سان الۋان كونە اڭىز اڭگىمەلەر, ەرتەگىلەر مەن ەپيكالىق جىرلار نۇسقالارىن ەل اراسىنان كوپتەپ جينايدى. ناتيجەسىندە قازاق عالىمى 1950 جىلى قازاقستانداعى كونە قالالار تاريحى تۋرالى كولەمدى مونوگرافيالىق ەڭبەگىن جازىپ شىعادى. بۇل شىعارمادا ءبىرىنشى رەت كونە قازاقستانداعى بارلىق قالا وركەنيەتى مەن نەگىزگى ساۋدا ورتالىقتارىنا جان-جاقتى عىلىمي سيپاتتاما, تەرەڭ تالداۋ جاسالدى.
1945 جىلى «قازاق حالقىنىڭ ەپيكالىق جىرلارى» تۋرالى دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ, 1960 جىلى الكەي مارعۇلانعا پروفەسسور اتاعى بەرىلدى. سونىمەن قاتار, الكەي مارعۇلان قىرعىز حالقىنىڭ «ماناس» ەپوسى تۋرالى عىلىمي-زەرتتەۋلەر iسiنiڭ دامۋىنا دا ۇلەسىن قوسىپ, 1958 جىلى 5 تومدىق كىتاپتى جارىققا شىعارادى. تاريح, ارحەولوگيا, ەتنوگرافيا, ادەبيەت, ونەر جانە مەتاللۋرگيا سالاسىنا قاتىستى 300-دەن استام عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن, 100-دەن استام ەنتسيكلوپەديالىق ماقالالار جازادى. سونداي-اق ۇستازدىق جولىن دا قالىس قالدىرماعان عالىم, قازاقستاندىق ەتنوگرافتاردىڭ, ارحەولوگتاردىڭ, تاريحشىلاردىڭ بiرنەشە بۋىنىن دايارلادى. عالىمنىڭ جەتەكشىلىگىمەن 50-دەن اسا دوكتورلىق جانە كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعالدى.
سوعىستان كەيىنگى جىلدارى قازاق كسر عا-نىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى, اكادەميك قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆتىڭ كەڭەسى بويىنشا ءا.مارعۇلان كونە مادەني ەسكەرتكىشتەرگە وتە باي, ءالى زەرتتەلمەي, عىلىم الەمى ءۇشىن بەيمالىم بولىپ كەلگەن ورتالىق قازاقستاندى ءوزىنىڭ نەگىزگى نىسانى ەتىپ تاڭدادى. الكەي حاقانۇلى مەن شاكىرتتەرىنىڭ جۇرگىزگەن زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە ورتالىق قازاقستان عىلىم ءۇشىن ماڭىزدى كونە مادەنيەت جانە وركەنيەت وشاعى رەتىندە قايتا اشىلدى. عالىمنىڭ باسشىلىعىمەن 30 جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە ورتالىق قازاقستاندا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ, قولا ءداۋىرىنىڭ جانە العاشقى كوشپەندى تايپالاردىڭ مادەنيەتى مەن شارۋاشىلىعى جان-جاقتى زەرتتەلدى. بەعازى-ءداندىباي مادەنيەتىنىڭ بولمىسى عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەندى.
ورتالىق قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ العاشقى ناتيجەسى رەتىندە ءا.مارعۇلاننىڭ باسقارۋمەن جانە ونىڭ تىكەلەي قاتىسۋىمەن جازىلعان ماڭىزى زور مونوگرافيالىق ەڭبەك جارىققا شىقتى. كوپ جىلعى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەرى نەگىزىندە ورتالىق قازاقستاندا قولا داۋىرىندە جوعارعى دارەجەدە مەتاللۋرگيا, ونىڭ ىشىندە مىس, قولا جانە تاعى دا باسقا دا ءتۇستى مەتالل ءوندىرۋ دامىعانى ناقتىلاندى. مۇنىڭ كۋاسى كوپتەگەن مولالار مەن ماۆزولەيلەر, تۇرعىن ۇيلەر قۇرىلىسى, قىشتان, تاستان, تەمىردەن جانە سۇيەكتەن جاسالعان بۇيىمدار, مەتالل بالقىتاتىن ورىندار ەدى.
الكەي حاقانۇلى اتاسۋ القابى, ۇلىتاۋ ايماقتارىندا ەرتەدەگى كەن قازۋشىلار, مالشىلار جانە ەگىنشىلەردىڭ قالاشىقتارى بولعانىن انىقتاپ, جەزقازعان ايماعىنىڭ جەرىندە بۇدان ەكى مىڭ جىل بۇرىن مەتالل قورىتىلعانىن, ياعني قازاقستاننىڭ وسى بولىگى ەرتەدەگى ءتۇستى مەتاللۋرگيانىڭ دۇنيەجۇزىلىك ءمانى بار ورتالىعى بولعانىن دالەلدەيدى.
ۇلىتاۋ ءوڭىرىن كەشەندى تۇردە زەرتتەۋ ءىسى العاش رەت الكەي مارعۇلاننىڭ باسشىلىعىمەن 1946 جىلى باستالسا دا, بۇل جۇمىستى ورتالىق قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاستىرىپ وتىر. سونىڭ ءبىر دالەلى رەتىندە تالدىساي قونىسىندا 1992 جىلدان باستاپ بىرنەشە رەت قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. مۇندا اشىلعان كوپتەگەن ۇيلەر, وندىرىستىك شەبەرحانالار مەن مەتاللۋرگيالىق پەشتەر, قىش ىدىس سىنىقتارى, شارۋاشىلىق-تۇرمىستىق بۇيىمداردى ساراپتاي كەلە, زەرتتەۋشىلەر بۇل قونىستىڭ ولكەدەگى ءىرى مەتاللۋرگيالىق ورتالىق بولعانىن انىقتادى.
وسىلايشا ۇلىتاۋ ءوڭىرىنىڭ زەرتتەلىپ, تانىلۋىنا تەڭدەسسىز ۇلەس قوسقان الكەي حاقانۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ كومەگىمەن تابىلعان قانشاما ەكسپوناتتار بۇگىندە ۇلىتاۋ وبلىسىنىڭ تاريحي-ارحەولوگيالىق مۋزەيىنىڭ قورىن تولىقتىرىپ, قورجىنىن قامپايتا تۇسكەن جايى بار. اتاپ ايتساق, ۇلىتاۋ وڭىرىندە «مۋزەي اتا» اتانعان, مۋزەيىمىزدىڭ اشىلۋى مەن كەڭەيىپ, قانات جايۋىنا شەكسىز ۇلەسى مەن ۋاقىتىن سارپ ەتكەن, مۋزەيدىڭ العاشقى ديرەكتورى بولعان سۇتەمگەن بۇكىروۆ پەن الكەي مارعۇلاننىڭ تىعىز بايلانىسى مۋزەي جۇمىسىنىڭ جيناقتاۋ باعىتىنىڭ دامۋىنا وراسان زور اسەرىن بەردى. 1974 جىلى 30 قىركۇيەكتە الكەي مارعۇلاننىڭ سۇتەمگەن تاقابايۇلىنا جازعان حاتىندا ولكەتانۋشىدان كىشكەنە ءمۇسىنتاستىڭ نەگاتيۆىن سالىپ جىبەرۋىن وتىنە كەلە, حات سوڭىندا «ۇلىتاۋدىڭ ەدىگە شىڭىنىڭ باسىندا تۇرعان ەدىگە وباسىن قازىپ كورسەك جاقسى بولار ەدى. وندا سامارقاندتاعى تەمىردىڭ جازۋى سياقتى كوپ جازۋلار جاتۋ كەرەك. ازىرشە كۇش-قۋات بار كەزىندە ىستەلسە, دۇرىس بولار ەدى» دەگەن ەكەن. مىنە بۇل حاتىندا عۇلاما عالىمنىڭ ۇلىتاۋدىڭ ءار تاسى تۇنىپ تۇرعان تاريح ەكەنىن مەڭزەيدى, ءارى بۇل جەرلەردىڭ ءالى دە بولسا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىندىگىن باسا ايتىپ, بولاشاققا باعىت-باعدار بەرىپ وتىرعانى بايقالادى.
سۇتەمگەن تاقابايۇلى مەن الكەي مارعۇلاننىڭ ءوڭىرىمىزدىڭ ەجەلگى تاريحىن زەرتتەۋدە سالىپ كەتكەن سارا جولىن بۇل كۇندەرى مۋزەيدىڭ قىزمەتكەرلەرى جانداندىرىپ, جۇمىس اياسى مەن ورەسىن كەڭەيتە ءتۇستى. وسىنىڭ ارقاسىندا, ءوڭىرىمىزدىڭ مۋزەيى سوناۋ 1981 جىلدان باستاپ, ءا.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ورتالىق قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىنىڭ قۇرامىندا ارحەولوگيالىق, ەتنوگرافيالىق, پالەونتولوگيالىق ەكسپەديتسيالار مەن كوپتەگەن زەرتتەۋ جۇمىستارىنا قاتىسىپ كەلەدى. ەكسپەديتسيالار بارىسىندا مۋزەيىمىزدىڭ قورى ارحەولوگيالىق, پالەونتولوگيالىق جانە گەولوگيالىق كوللەكتسيالارمەن, حالقىمىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن, قولونەرىن ايعاقتايتىن قۇندى جادىگەرلەرمەن, سونىمەن قاتار كەندى ولكەمىزدىڭ وركەندەۋىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسقان ەڭبەك, سوعىس ارداگەرلەرىنىڭ, كەنشىلەر مەن اۋىلشارۋاشىلىق قىزمەتكەرلەرىنىڭ, ءبىلىم, دەنساۋلىق جانە مادەنيەت وكىلدەرىنىڭ جەكە قۇجاتتارى, زاتتارىمەن تولىقتى.
وسى تۇلعالاردىڭ باستامالارى ءوڭىرىمىزدىڭ تاريحي-ارحەولوگيالىق مۋزەيى ارحەولوگتارىنىڭ قر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ا.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ۇيىمداستىرعان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىنىڭ قۇرامىندا بولىپ, تاجىريبە جيناقتاۋىنا, سونىمەن قاتار ولكەمىزدىڭ سىرعا تولى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ جان-جاقتى زەرتتەلۋ جۇمىستارىنىڭ جاندانۋىنا ۇلكەن سەبەپ بولعان ەدى.
جىلدار وتە كەلە, مۋزەي جەزقازعان-ۇلىتاۋ ءوڭىرىنىڭ ورتاعاسىرلىق ەسكەرتكىشتەرى – جوشى ورداسى, شوتقارا, اياققامىر, باسقامىر, قولا زامانىنىڭ ءۇيتاس-ايدوس, قارااعاش قونىستارىندا ءوز الدىنا جەكە زەرتتەۋلەرىن جۇرگىزدى. 1997 جىلى جەزقازعان وبلىسىنىڭ تاراۋىنا بايلانىستى مۋزەيدىڭ تاريحي-ارحەولوگيالىق بولىپ وزگەرۋى مەملەكەتتىك «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا ب.ز.د. II-مىڭجىلدىقتا مەكەن ەتكەن كەنشىلەردىڭ تالدىساي قونىسى مەن تەرەكتى-اۋليەدەگى تاستاعى تاڭبالاردى, قولا زامانىنىڭ ايباس-داراسى, سونىمەن قاتار قىزىلوردا وبلىسىنداعى ساق قورعانى شىرىك-راباتتى زەرتتەۋگە زور اسەرىن بەردى.
وسىلايشا, قازاقستان اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن بابالارىمىزدىڭ باعا جەتپەس وركەنيەتىن, جولىن ايقىنداپ بەرگەن, تاريحي شىندىقتىڭ بەتىن اشىپ, سارا جول سالعان عالىم الكەي مارعۇلاننىڭ مۇراسىن بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن دارىپتەۋ ءبىز ءۇشىن ۇلكەن پارىز ەكەنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. ارقايسىسى اتان تۇيەگە جۇك بولارلىق اۋقىمدى ماسەلەلەردى قاتار الىپ زەرتتەگەن عالىمنىڭ مۇراسى ءالى تالاي ۇرپاققا قىزمەت ەتەرى ءسوزسىز.
بەرىك راحيمبەرلين,
ۇلىتاۋ وبلىستىق
تاريحي-ارحەولوگيالىق
مۋزەيىنىڭ عىلىمي
قىزمەتكەرى
