«جاپانداعى جالعىز ءۇي», «اقان سەرى» روماندارىمەن, «اماناي مەن زاماناي» پوۆەسىمەن, درامالىق شىعارمالارىمەن قازاق ادەبيەتى قورجىنىنا مول ولجا سالعان قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ تۋعانىنا بۇگىن 90 جىل تولىپ وتىر. جۇرت اراسىندا ونىڭ جازۋشىلىعىنان بولەك انشىلىگى, دومبىرا, پيانينو, ماندولينا سەكىلدى بىرنەشە مۋزىكالىق اسپاپتا ويناۋى, بالۋاندىعى, سۋرەتشىلىگى ايتىلادى. سان قىرلى تالانت يەسى وعان عابيت مۇسىرەپوۆ قويعان ساكەن سەرى دەگەن اتقا شىن مانىندە لايىق بولىپ, ادەبيەت الەمىندە سارا جولىن سالىپ كەتتى.
بالالار ادەبيەتىنەن باستادى
قالامگەر تۋعان كوكشە وڭىرىندە وتكەن ساعىناي دەگەن ۇلكەن مولدا نۇرماقتىڭ تۇڭعىش ۇلىنىڭ بەلگىلى ادام بولاتىنىن بولجاپ كەتىپتى. اناسى ماعريپانىڭ ساكەنگە اياعى اۋىر كەزىندە اۋزى دۋالى اقساقال «ەر بالا كورەيىن دەپ وتىر ەكەنسىڭ. بۇل تەگىن بالا ەمەس, تالايدى اۋزىنا قاراتقان ازامات نەمەسە ۇشقان قۇس پەن جۇگىرگەن اڭنىڭ ءتىلىن بىلەتىن عالىم بولار. نىسپىسىن نىعمەت قوي» دەگەن ەكەن. بۇل تۋرالى جازۋشىنىڭ قارىنداسى روزا ءجۇنىسوۆانىڭ ءبىر ەستەلىگىندە ايتىلادى. ال جازۋشىنىڭ وزىنەن ەسىمىنىڭ سىرى جايىندا: «مەن ساكەن سەيفۋللين 40 جاسقا كەلگەندە تۋعان ەكەنمىن. كوزى اشىق اكەم ساكەندەي بولسىن دەپ مەنى ساكەن قويىپتى. شاماسى, اكەم مەنىڭ جازۋشى بولعانىمدى قالاسا كەرەك. مەن اكەمنىڭ ول ءۇمىتىن اقتاعان سەكىلدىمىن» دەگەن ءسوز قالعان.
ساكەن نۇرماقۇلى بالا جاسىنان ادەبيەتكە قۇمار بولدى. وقۋشى كەزىندە وقىعان ەرتەگىلەرىن ولەڭگە اينالدىراتىن. ال ەسەيگەندە جازعان العاشقى شىعارمالارى بالالارعا ارنالدى. «سوناردا», «اجەم مەن ەمشى جانە دارىگەر», «ءKىمنىڭ مەكەنى جاقسى؟» سىندى تىرناقالدى تۋىندىلارى – سونىڭ جەمىسى. قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەننەن كەيىن تۋعان اۋىلىندا مۇعالىم بولىپ جۇمىس ىستەدى. ودان كەيىن ەڭبەك جولى «پيونەر» (قازىرگى «اق جەلكەن») جۋرنالىندا جالعاستى. بالالار تاقىرىبىنا قالام تەربەۋىنە وسى جايت اسەر ەتكەن بولۋى كەرەك.
تىڭ يگەرۋگە قارسىلىق
جازۋشىنىڭ جاستىق شاعى ارقادا تىڭ يگەرۋ جىلدارىنا سايكەس كەلدى. قالامگەر بۇل ناۋقاننىڭ قازاق دالاسىنا اكەلگەن زاردابى مەن زيانىن ءوز كوزىمەن كورىپ, وعان قارسى بولدى. كورنەكتى اقىن سەرىك تۇرعىنبەكۇلىنىڭ «سەرىنى ساعىنۋ» اتتى ەستەلىك-ەسسەسىندە بۇل تۋرالى مىنانداي جولدار بار: «سول كەزدە تىڭ تۋرالى ءۇستى-ۇستىنە قاۋلاپ شىعىپ جاتقان قاۋلىلاردىڭ ءبىرىن حالىق الدىندا وقىپ بەرۋدى پارتيا حاتشىسى جاس مۇعالىم ساكەن جۇنىسوۆكە تاپسىرادى. سوندا بولاشاق جازۋشى ساكەن سەرى سول جەردە نە ىستەگەن دەيسىز عوي؟ شاعىن كىتاپشا بولىپ شىققان قاۋلىنى قالىڭ جۇرتتىڭ كوز الدىندا بەلىنەن ءبىر-اق جىرتىپتى دا: – مەن حرۋششەۆتىڭ ساياساتىنا قارسىمىن! – دەپ تريبۋنادان ءتۇسىپ, الدى-ارتىنا قاراماي تارتىپ وتىرعان. سول ساتتەن باستاپ قىزىل تۋ اۋدانىندا الاشاپقىن باستالادى. «ويباي, ساكەن ءجۇنىسوۆ دەگەن جاس جىگىت «حالىق جاۋى» بولىپ شىعىپتى!». 1937 جىلدان بەرى بولماعان وسىناۋ «توسىن جاڭالىقتى» مەكتەپ ديرەكتورى دەرەۋ اۋپارتكومعا حابارلاعان, اۋپارتكوم جەردەن جەتى قويان تاپقانداي وبكومعا جەتكىزگەن. وبكوم جەدەل «كوميسسيا» قۇرىپ, قىزىل تۋعا اتتاندىرادى. ىشىندە «قىزىل جاعالىلارى» دا بار دەيدى. «ساياسي قىلمىسكەر» بولعان سوڭ, ارينە, قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى دە كەڭ قامتىلىپتى. «مۇزداي قارۋلانعان» جەدەل توپ كەلە جاتىر!» دەگەن حابار ساكەنگە دە جەتەدى. سودان الدەكىمدەر «قاش» دەپ ۇگىت ايتىپ, اقىرى الماتىعا اتتاندىرىپ جىبەرەدى. قىزىل تۋعا كەلگەن «كوميسسيا» ساكەننىڭ ورنىن سيپاپ قالادى. ساكەن الماتىعا كەلگەن سوڭ دا «ءۇش ءارىپتىڭ» ادامدارى سوڭىنا ءتۇسىپ, ۇزاق اۋرەلەپتى…».
سول تىڭ يگەرۋ ناۋقانىن قالامگەر «جاپانداعى جالعىز ءۇي» رومانىمەن اشكەرەلەدى. كەيىننەن ءبىر سۇحباتىندا «وسى ناۋقان ەلدىڭ بەرەكەسىن قاشىردى. جىرتىلماعان جەر قالمادى. نەبىر قاسيەتتى ورىندار ەگىننىڭ استىندا ءراسۋا بولدى. اۋىلداردا ۇرلىق كوبەيدى… ەل بۇزىلدى. ماسكۇنەمدىك ەتەك الدى. قازاق ايەلدەرى اۋزىنا اراق الا باستادى» دەپ ايتقان ەدى. استارىندا وتارلاۋ ساياساتى جاتقان وسىنىڭ ءبارىن رومانىندا اشىپ كورسەتتى. ارادا جىلدار وتكەندە بۇل تاقىرىپقا ورالىپ, «قوس انار» اتتى پەسا جازدى.
جالپى ساكەن ءجۇنىسوۆ كەڭەس وكىمەتىنىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان زاماندا سول كەزدە تىيىم سالىنعان «جابىق» تاقىرىپتارعا باتىل باردى. سونداي شىعارمالارىنىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى – ۇجىمداستىرۋ كەزەڭىندە قازاق اۋىلىنىڭ جۇدەۋ تىرشىلىگىن, قانداستارىمىزدىڭ شەكارا اسۋىن ارقاۋ ەتكەن «اماناي مەن زاماناي» پوۆەسى. بۇل تۋىندى جەلىسى بويىنشا كينورەجيسسەر بولات ءشارىپ كوركەم فيلم ءتۇسىردى. باستى رولدەردى زامزاگۇل ءشارىپوۆا, ەرىك جولجاقسىنوۆ, رايحان ايتقوجانوۆا سىندى بەلگىلى ارتىستەر سومداعان بۇل فيلم تۇركيا, يتاليا, ءۇندىستان, رەسەي ەلدەرىندە وتكەن حالىقارالىق كينوفەستيۆالدەرگە قاتىستى. پوۆەست 2018 جىلى اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلدى.
«اقان سەرى» تەاتردا قويىلادى
جازۋشىنىڭ شوقتىعى بيىك تۋىندىسى – ەكى كىتاپتان (ديلوگيا) تۇراتىن «اقان سەرى» رومانى. «اسىلى, تاريحي ادامدار جايلى جازىلعان تۋىندىلاردى ءسوز قىلعاندا سول تاريحي ادام ومىردە قانداي, ادەبيەتتە قانداي بوپ شىققان, كوركەم شىندىق تاريحي دالدىكتەن اۋىتقىماعان با دەگەن پروبلەمالارعا باسا نازار اۋدارۋ – ورىندى نارسە. جانە وسى رومانداردى ءسوز ەتە وتىرىپ, ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق پروبلەماسىن دا ەستەن شىعارماعان ءجون. پروزايك ءجۇنىسوۆ ومىردەگى اقاننىڭ جۇرگەن جولىن, ءومىر سۇرگەن ورتاسىن ول تۋرالى ماتەريال تاپشى بولسا دا, ەرىنبەي ىزدەنىپ, قىرۋار ناقتى ماتەريال تاۋىپ, ومىردەگى اقاننىڭ ادەبيەتتەگى اقانداي تاماشا وبرازىن جاساپ شىعاردى. تاريحي دالدىكتەن اۋىتقىماي, ءاربىر وقيعا, اقان باسىنداعى جايتتى ءوز ماقساتىنا – سەرىنىڭ كۇرەسكەرلىك رۋحىن تانىتۋعا جۇمساعان».
بۇل – اتالمىش تۋىندى تۋرالى اكادەميك رىمعالي نۇرعاليۇلىنىڭ پىكىرى. وسى رومان جەلىسىمەن ءازىربايجان مامبەتوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك دراما جانە كومەديا تەاترى سپەكتاكل ساحنالاۋدى قولعا الدى. درامالىق شىعارما جاقىندا كورەرمەنگە جول تارتۋى ءتيىس. «سەرى تۋرالى رومان جازۋ ءۇشىن سول ادامنىڭ ءوزى سەرى بولۋى كەرەك. سەرىلىكتەن قۇرالاقان ادام سەرىنىڭ تۇلعاسىن قالاي سومدايدى؟! ال ايداي الەمگە ايگىلى «اقان سەرى» رومانىن وقىعان ادام ونىڭ اۆتورى ساكەندى سەرى دەمەۋگە حاقىسى قالمايدى» دەيدى اقىن سەرىك تۇرعىنبەكۇلى.
«ساكەن تۆورچەستۆوسىنىڭ حالىقتىعى, ۇلتتىق ونەرگە, سالت-داستۇرگە, ەلگە, جەرگە دەگەن ماحابباتى نەگىزگى ءۇش كۇردەلى تۋىندىسى – «جاپانداعى جالعىز ءۇي», «اقان سەرى» روماندارى مەن «اماناي مەن زاماناي» اتتى پوۆەسىندە قاداري-حال تۇيىندەلەدى. جازۋشى حالىق اراسىندا جۇرگەندە, ول دۇنيە الاقانىندا, ال جازۋ ستولىندا وتىرىپ وزىمەن-ءوزى جاپادان-جالعىز قالعاندا, دۇنيە – ونىڭ الاقانىندا» دەگەن ەدى ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ شىعارماشىلىعى جايىندا جازۋشى رامازان توقتاروۆ. بۇل – زامانداسىنىڭ پىكىرى. ادەبيەتتەگى الدىڭعى تولقىن اعالارى دا قالامگەردىڭ شىعارماشىلىعىن جوعارى باعالادى. سونىڭ ىشىندە زاڭعار جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ پەن قالامگەرگە «ساكەن سەرى» دەگەن اتتى قويعان قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ الاتىن ورىندارى ەرەك.
اۋەزوۆتىڭ سوڭعى اسپيرانتى
مۇحتار ومارحانۇلى ساكەن جۇنىسوۆكە ۋنيۆەرسيتەتتە ءدارىس وقىدى. كەيىننەن عىلىمعا تارتتى. ساكەن ءجۇنىسوۆ – اۋەزوۆتىڭ سوڭعى اسپيرانتى. «كورگەندەرىمنىڭ ەڭ ءىرىسى, ەڭ ماڭىزدىسى – مۇحتار اۋەزوۆ دەر ەدىم. ارينە, كورگەننىڭ دە كورگەنى بار, ۇلى ادامداردى سۋرەتتەن دە, كينودان دا, ءتىپتى كوشەدە كورۋ بار. ال ءبىر ءسات نە ءبىر كۇن ەمەس, ءۇش جىل شاكىرتى بولىپ, كۇندە ارالاسپاساڭ دا ءجيى سويلەسىپ, كۇندە ءدارىس الماساڭ دا, جاقىننان توككەن شاپاعات نۇرىن كوكتەم شۋاعىنداي سەزىنىپ جۇرگەن ادامىڭ ۇلى ادام بولسا, ول سەنىڭ تاربيەلى ءتۇزۋ جولىڭا سەپتىگىن تيگىزسە, سەنىڭ كورگەندىلىگىڭنىڭ دە بار ەسەبى تۇگەندەلدى دەي بەر» دەگەن ەدى جازۋشى ءبىر سۇحباتىندا. بۇدان ساكەن نۇرماقۇلىنىڭ قالامگەر, تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىندا اۋەزوۆتىڭ دە ىقپالى بولعانىن بايقايمىز.
شاكىرتى ۇستاز الدىنداعى پارىزىن ورىندادى. ستۋدەنت كۇنىندە ءوزى قاعازعا تۇسىرگەن لەكتسيالارىن كىتاپ ەتىپ شىعاردى. «سانات» باسپاسىنان 1996 جىلى شىققان بۇل كومەكشى وقۋ قۇرالى «مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ابايتانۋ تۋرالى لەكتسياسىنان ستۋدەنت ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ كونسپەكتىسى» دەپ اتالادى. اۋەزوۆ نەگىزىن قالاپ, قىزمەت ەتكەن, كەيىننەن زاڭعار جازۋشىنىڭ اتى بەرىلگەن قارا شاڭىراق قازاق دراما تەاترىنىڭ ادەبيەت ءبولىمىن باسقاردى. قوستاناي پەداگوگيكا ينستيتۋتىندا قازاقستاندا العاشقى «مۇحتارتانۋ» اتتى فاكۋلتاتيۆتىك كۋرس اشىپ, قىرىق ساعاتتان تۇراتىن ءدارىس وقىدى. كەيىن الماتى تەاتر ينستيتۋتىندا توقسان ساعاتتىق دارىسىندە ونى تولىقتىردى. اۋەزوۆ ومىرىنەن «كەمەڭگەرلەر مەن كولەڭكەلەر» پەساسىن جازدى.
تابيعاتى تۇنعان دراما
دراماتۋرگ رەتىندە «كروسسۆورد», «ءار ءۇيدىڭ ەركەسى», «قىسىلعاننان قىز بولدىق», «سابالاق ابىلاي», «ساۋكەلە», «جارالى گۇلدەر», «اجار مەن اجال», «قىزىم, ساعان ايتام», ت. ب. درامالىق شىعارمالاردى جازدى. وسى تۋىندىلار رەسپۋبليكالىق جانە وبلىستىق تەاترلاردا قويىلدى. «ساكەن دراماتۋرگياسىندا ارتيستيزم ەلەمەنتتەرى باسىم بولىپ جاتادى. ول – جازۋشىنىڭ جەكە باسىنان, بولمىس-بىتىمىنەن تۋىندايتىن قاسيەت. قالامگەر تابيعاتى تۇنعان دراما ىسپەتتى. ءتۋابىتتى وسىنداي تابيعي قاسيەتتىڭ كۇشىنەن دە ول – قاعاز-قالام سىرقاتىنا ۇشىراعان شىعارماشىلىق تۇلعا. ول – قالام ۇستاماعان جاعدايدىڭ وزىندە نە ءارتىس, نە رەجيسسەر, نە ءانشى بولارى باسى اشىق قۇبىلىس» دەگەن ەدى بەلگىلى تەاتر سىنشىسى اشىربەك سىعاي.
ساكەن ءجۇنىسوۆ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى استانا قالاسىندا تۇردى. 2006 جىلى وسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. ا.باراەۆ كوشەسىندە تۇرعان ۇيىنە ەسكەرتكىش-تاقتاسى ورناتىلدى. 2016 جىلى ەلوردانىڭ ءبىر كوشەسى قالامگەردىڭ ەسىمىمەن اتالدى. بيىلعى 90 جىلدىق مەرەيتويىن لايىقتى اتاپ ءوتۋ ءۇشىن جازۋشىلار وداعىنىڭ استانا قالالىق فيليالى دايىندىق جۇرگىزۋدە. الماتىدا دا قالامگەردىڭ ەسكەرتكىش-تاقتاسى مەن كوشەسى بار. جازۋشى تۋعان كوكشەتاۋ قالاسىندا دا كوشە مەن مەكتەپكە اتى بەرىلگەن. سول مەكتەپتە مۋزەيى اشىلدى.
ەندىگى ءبىر ماسەلە – اقمولا وبلىسى بۋراباي اۋدانىندا قالامگەردىڭ كوزى تىرىسىندە قۇرىلىسى باستالىپ, اياقتالماي قالعان قوس قاباتتى ءۇيدى مۋزەيگە اينالدىرۋ. بۇل ماسەلە كوپتەگەن جىل بويى شەشىلمەي كەلە جاتىر. ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ ءوزى كەزىندە جازۋشى تولىمبەك ابدىرايىمعا بەرگەن سۇحباتىندا: «بۇل ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ مۇراجايى ەمەس, قازاق جازۋشىلارىنىڭ مۇراجايى بولار ەدى» دەگەن ەدى. ەندى وسى ماسەلەنى جەرگىلىكتى بيلىك, اقمولا وبلىسىنىڭ اكىمدىگى, وبلىستىق مادەنيەت, ارحيۆتەر جانە قۇجاتتاما باسقارماسى شەشە الماسا, مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ ارالاسقانى ءجون شىعار. ءۇيدى اياقتاپ, جوندەۋگە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن قارجى بولىنسە, ءىس تەزىرەك رەتتەلىپ قالار. سونى بيىلدان قالدىرماي قولعا الۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز.
