استانا قالاسى اكىمدىگى جانىنداعى ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى كوميسسيا بىرقاتار قالالىق باسقارمالارمەن, ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن جانە باق-پەن بىرگە بەلسەندى جۇمىس ىستەيدى. ەلىمىزدەگى گەندەرلىك ساياساتتىڭ جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىنداعى كوپ شارالاردىڭ ءبىرى – ايەلدەر مەن بالالارعا قارسى زورلىقتى ءتۇپ-تامىرىمەن جويۋ بولىپ تابىلادى. سونىڭ ءبىرى – داعدارىس ورتالىقتارى, سەنiم تەلەفوندارى, زورلىق قۇرباندارىنا ارنالعان باسپانالار مەن پانالاۋ جەلiلەرiن كەڭەيتۋ كوزدەلۋدە. ەلوردادا 75 ورىندىق ءتورت باسپانا جۇمىس ىستەيدى. وتكەن جىلى سول ورتالىقتاردا تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ 211 قۇربانى مەن ومىرلىك قيىن جاعدايعا تاپ بولعان ادامدار, ونىڭ ىشىندە 63 ايەل مەن 148 بالانى قابىلدادى.
ۇزاق ۋاقىت بويى تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا قاتىستى كوپ ايتىلىپ, تيىسىنشە باعالانىپ, كوڭىل بولىنبەي كەلگەنى راس. قوعامدا وسى تۇرعىسىندا ورىن العان وقيعالاردىڭ جالپىعا قاتىسى جوق, تەك جەكەلەگەن ادامدارعا قاتىستى قابىلداناتىن. ۇلكەن قالالاردا زورلىق-زومبىلىققا قاتىستى ورتالىقتار جۇمىسىنا دا قوعام سالعىرت قارايتىن. ونىڭ جۇمىسى دا بۇركەمەلەنىپ, قوعام نازارىنا تۇسە بەرمەيتىن. وعان ايەلدەردىڭ وزدەرى دە سەبەپكەر. اشىنىپ ايتقان جوق, باسىنداعى قاسىرەتتى جەتكىزۋگە دارمەنى دە نامىسى دا بولمادى. قوعام الدىنداعى ۇيات, كۇيەۋى الدىنداعى قورقىنىش, بالالاردى قالاي جەتكىزەم دەگەن ۋايىم, ودان قالدى ەموتسيونالدىق تاۋەلدىلىك ۇيدەگى جانجالدى سىرتقا شىعارماۋعا ۇيرەتىپ, ىشتەن تىنعان ايەل-بايعۇستىڭ كۇنىن توزاققا اينالدىراتىن. تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق دەپ ەر ادامنىڭ ايەلىنە جاساعان زورلىعىن, قياناتىن ايتىپ وتىرمىز. جاي سوزبەن ايتقاندا, ەرلى-زايىپتىلار اراسىنداعى كيكىلجىڭنىڭ سوڭى توبەلەسكە اينالۋى. زورلىق تەك جۇدىرىقپەن شەكتەلىپ قالمايدى. قاراجاتتان قىسۋ, كەمسىتۋ-مۇقاتۋ دا وسى ساناتقا كىرەدى. ايەل جاراتىلىسىنان ەركەكتىڭ كۇشىنە قارسى تۇرا المايدى. مۇندايدا «ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اراسىنا ەسى كەتكەن تۇسەدى» دەمەكشى, جاقىندارىنان قولداۋ بولماي, ادامنىڭ وزگەرەتىنىنە دەگەن ۇزىلمەيتىن ۇمىتىمەن ءومىرىن جالعاستىرا بەرەدى. بۇل بارلىق قازاق وتباسىنا ءتان جاعداي دەپ ايتا الامىز. ومىرىندە ءبىر رەت بولسا دا تۇششى ەتىنە اششى تاياق تيمەگەن ايەل جوقتىڭ قاسى. ونىڭ دۇرىس ەمەستىگىن, قول كوتەرۋگە بولمايتىنىن, بىرلەسە ءومىر ءسۇرۋدىڭ باسقا جولىن قاراستىرۋدىڭ قاجەتتىگىن باتىل ايتىپ وتىرمىز. بۇل باتىلدىق ەلوردادا ءوتىپ جاتقان سوت پروتسەسىنىڭ جاڭعىرىعى دەسە بولادى. مارقۇم سالتاناتتىڭ ءولىمى جاي ءولىم بولعان جوق, بۇل قاتىگەز كۇيەۋىنىڭ جۇدىرىعىنا جانشىلىپ جۇرگەن تالاي بەيباقتىڭ ساناسىنا تيگەن توقپاقتاي بولدى. جاۋىزدىقپەن ولتىرىلگەن سالتانات ولىمىنەن كەيىن زورلىق-زومبىلىق الەۋمەتتىك ماسەلە رەتىندە ايقىندالا باستايتىن بولادى.
ارينە, اينالانى توپان سۋ باسىپ, بارشا قازاقستاندىقتار جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ وتىرعاندا ەلدىڭ نازارىن اۋدارىپ شۋىلداتقاننان نە پايدا دەيتىندەر دە تابىلار. ءتىپتى, قانىشەردىڭ قىلىعىن اقتاپ العىسى كەلەتىندەر دە جوق ەمەس. الايدا مۇنى قوعامنىڭ ىزگىلەنۋىنە, مەيىرلەنۋىنە, ايەل مەن ەركەك اراسىنداعى جاڭا قارىم-قاتىناستىڭ قالىپتاسۋىنا ءبىر سەپتىگى تيەر دەپ قابىلداۋىمىز كەرەك. ەگەر استانادا سوت اشىق وتپەسە, ونىڭ ءاربىر ءساتىن, ءاربىر ءسوزىن بارشا حالىق كوزىن اۋدارماي كورىپ وتىرماعاندا اسەرى مۇنداي بولماس ەدى. سوت بولعان سوڭ, تۇرمىستىڭ قاعابەرىستەگى كولەڭكەلەرى ايتىلادى, كوپ نارسە كوتەرىلەدى, ۇياتتى جاعدايلار جۇرتشىلىققا جەتەدى, قىلمىسكەردىڭ قانشالىقتى ازعىندالعانى دا وسى پروتسەستە انىق بولادى. بولا بەرسىن. قوعام دا وسىلايشا كىردەن تازارادى. جاڭا ساپاعا كوشەتىن وتكەل بولماق.
جاڭا ساپا دەگەنىمىز نە؟ ول – جاقىن ادامداردىڭ ءسىز-بىزدەسۋىنىڭ جوعارى مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋى. سىيلاستىقتىڭ سالتاناتى. كەيدە بەيتانىس ادامدارمەن سىيلاسا الاتىن باسىمىز, ءوز وتباسىمىزعا, ەڭ جاقىنىمىزعا كەلگەندە تارىلاتىنىمىز قالاي؟ وتباسى باقىتى دەگەنىمىز نە دەگەندە كوبىمىز مۇدىرەمىز. ايەل اناداي بولۋ كەرەك, مىناداي بولۋ كەرەك دەگەندەي, وتباسى ينستيتۋتىنىڭ بار جاۋاپكەرشىلىگىن ءبىر ايەلدىڭ باسىنا ءۇيىپ-توگىپ قويامىز. دۇرىس پا؟! بۇل – قازىرگى ۋاقىتتا قوعامدا كەڭ تاراعان تۇسىنىك. ايەلدىڭ وتباسىنىڭ ساقتاۋشىسى ەكەنى بەلگىلى. جاراتىلىس جۇكتەگەن سول مىندەتىن اتقارۋ ءۇشىن كوبىنەسە ايەل بولاشاق جارىن تاڭداردا قورعان بولار قامالدى, تۇراقتىلىقتى جانە باقۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن العا شىعارادى, سوعان كەپىل بولاتىن ادامدى ىزدەيدى.
ەگەر اتالارىمىزدىڭ زامانىنداعى كلاسسيكالىق پاتريارحالدىق وتباسىن الىپ قاراساق, اجەلەرىمىز سول مىندەتىنە ادال بولىپ, ابىرويمەن اتقاردى. قورعان بولار جار تاڭداپ, ءبىزدىڭ اكەلەرىمىزدى جەتىلدىردى. دەسە دە, كۇنى بۇگىندە كوپ نارسە وزگەرگەنىن ەر-ازاماتتاردىڭ مويىنداعىسى جوق. اكە-كۇيەۋ, ادەتتە, از-مۇز اقشا تاپقانىن مىندەتسىنىپ, ءارى كەتسە اس ءىشىپ, اياق بوساتىپ, جۇمىسىنا بارىپ كەلىپ, تاعى باسقا شارۋانى بىتىرگەننەن اسىپ كەتپەيدى. ونىسىنا قويماي, ول ءوز ايەلىنەن جانە باسقا مۇشەلەرىنەن دە وتباسىنىڭ بارلىق تىرلىگىن قامتاماسىز ەتەتىن قىزمەتتەردىڭ مۇلتىكسىز ورىنداۋىن قاتاڭ تۇردە «تالاپ ەتەدى». وزىندەي نەمەسە ودان كوپ اقشا تاۋىپ وتىرعان ايەلىنىڭ ورنىن ەلەگىسى كەلمەيدى. ايەل دە تۇلعا بولىپ قالىپتاسىپ, اعايىن-تۋىستىڭ عانا ەمەس قوعامنىڭ دا بەلسەندىسى بولىپ, العا قويعان ارماندارىنا قول جەتكىزگىسى كەلەدى. ايەل ءبىلىم سالاسىندا دا, قوعامدىق ومىردە دە بەلسەندى سۋبەكت رەتىندە تانىلعالى قاشان. بىراق وتباسىندا بۇل سۇرانىس قولداۋ تاپپايدى. قوعام دا اقىرىنداپ گەندەرلىك ساياساتتى قالىپتاستىرىپ كەلەدى. بۇگىندە ايەل تاۋەلسىز, اقىلدى, ءبىلىمدى, مانساپ بيىگىنە كوتەرىلە الادى. كەي جاعدايدا ءبىر ءوزى ءبىر وتباسىن «سۇيرەپ» كەلەتىندەرى بار. مۇنداي ايەلدەردى بىلەكتىڭ كۇشىمەن ۇستاي المايتىنىنا اركىمنىڭ دە كوزى جەتۋى ءتيىس. «سالتانات سيندرومى» دەگەنىمىز – وسى.
ەسكى ادەتپەن, ەر-ازامات ءالى دە ءسۇيىپ العان جارلارىن ءۇي شارۋاسىنداعى ايەل رەتىندە, تەك وزدەرىنە قاراپ, ءوزىنىڭ عانا جاعدايىن جاساتىپ, ايتقانىمەن تۇرعىزىپ, ايتقانىمەن جۇرگىزگىسى كەلەدى. الايدا ايەل مۇنداي «قۇرباندىققا» بارۋى ءۇشىن وڭ-سولى تولىپ, ءىشىپ-جەمنەن كەمدىك كورمەۋدەن باسقا كۇيەۋىنىڭ جاقسى مىنەزىنىڭ بولعانىن قالايدى.
ەۋروپادا الدەقاشان باستالىپ كەتكەن فەمينيزم بىزگە دە جەتتى. مۇمكىن سالتاناتتىڭ اجالىنىڭ سەبەبى «التىن توردى» ازسىنعانىنان بولار. كىم بىلەدى؟! وسىدان تۋرا 35 جىل بۇرىن كانادادا «اق لەنتا» ناۋقانى ءوتتى. بۇل ەل استاناسى مونرەالداعى پوليتەحنيكالىق مەكتەپتە مارك لەپيننىڭ فەمينيزمگە قارسى جاساعان قاندى قىرعىنىنان كەيىن كانادالىق ەر ادامدار اراسىندا پايدا بولعان قوزعالىس ەدى. ولار قارنىنا اق لەنتا بايلاپ الىپ, ايەلدەرگە جاسالعان جاۋىزدىققا قارسى ەكەنىن ءبىلدىردى. ول كەزدە 14 ايەل اجال قۇشقان ەكەن…
