مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ تۇركىستاندا وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدا «ەل تاريحىندا ايرىقشا ورنى بار تاعى ءبىر ايماق – اتىراۋ وبلىسى. ونداعى ايگىلى سارايشىق قالاسىندا اتاقتى حاندارىمىز ورداسىن تىككەن. مەن ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ كەلەسى وتىرىسىن وسى شەجىرەلى ايماقتا وتكىزۋدى ۇسىنامىن. قۇرىلتايدىڭ ءار ايماقتا ءوتۋى سول ءوڭىردىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرەدى» دەگەن ەدى. جۇرت پرەزيدەنتتىڭ وسى سوزىنەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتتى. ويتكەنى تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان كونە قالانى قۇتقارىپ قالۋ ەڭ ماڭىزدى ماسەلە بولعاندىقتان, ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ءۇشىنشى وتىرىسى وتسە, سارايشىقتىڭ كۇنى قايتا تۋا ما دەگەن ءۇمىت باسىم بولدى.
ءبىز كورگەن سارايشىق
ارينە, پرەزيدەنتتىڭ «قۇرىلتايدىڭ ءار ايماقتا ءوتۋى سول ءوڭىردىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرەدى» دەگەن ءسوزى وتە ورىندى. ەلدىك ماسەلەلەر تالقىلاناتىن كەلەلى كەڭەستىڭ قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى ورداسى تىگىلگەن وڭىردە ءوتۋىنىڭ دە ءمان-ماڭىزى بولەك ەدى. بىراق پرەزيدەنت وسى ماسەلەنى ويلاپ, ورىندى دۇرىس تاڭداعانىمەن, اتىراۋ وبلىسى جۇمىستى دۇرىس ورنالاستىرا المادى ما, جوق الدە باسقا سەبەپ بولدى ما, كىم ءبىلسىن, ۇلى جيىن سارايشىقتا ەمەس, اتىراۋدىڭ وزىندە ءوتتى. «ونىڭ دا ءبىر سەبەبى بار شىعار» دەپ ءوزىمىزدى جۇباتقانىمىزبەن, سول كەلەلى كەڭەسكە بارعان پرەزيدەنتتەن تارتىپ, قاتارداعى قوناقتاردىڭ ىرگەسى اتىراۋ قالاسىنا ءتيىپ تۇرعان قاسيەتتى كونە قالاعا مويىن بۇرماعانىنا قاتتى قىنجىلعانىمىزدى قايدان جاسىرايىق. ويتكەنى پرەزيدەنت سارايشىققا بارىپ, جاعدايدى ءوز كوزىمەن كورسە, وبلىس اكىمىنە جانە قاتىستى مينيسترلىكتەرگە تاپسىرمالار بەرسە, جۇتاپ تۇرعان سارايشىققا ءبىر سەبى تيەر ەدى دەپ ۇمىتتەندىك. سويتسەك, سارايشىقتىڭ ءحالى ۇلتتىق قۇرىلتايدى وتكىزبەك تۇگىل, پرەزيدەنتتىڭ ءبىر كەلىپ قاراپ كەتۋىنە تۇرارلىق دەڭگەيدە ەمەس ەكەن. اتاپ ايتقاندا, اتاعى X عاسىردان استام ۋاقىت اۋىزدان تۇسپەي كەلگەن قاستەرلى قالا قايىرشىنىڭ جۇرتىنداي جۇتاپ جاتىر. جاڭادان سالىنعان قاقپاسىنان باسقا كونە جۇرتتا كوزگە تۇسەر ەشتەڭە جوق. جاڭادان توسەلگەن اسفالت اي وتپەي ويلى-شۇڭقىر بولىپ, بۇزىلىپ كەتكەن. «ساسقان ۇيرەك ارتىمەن سۇڭگيدى» دەگەندەي, «پرەزيدەنت كەلەدى» دەگەن حابار شىققاندا اسىعىپ-ۇسىگىپ, بوس توپىراقتى شىڭداماي بەتىنە اسفالت توسەي سالعانى كورىنىپ تۇر. «كوز بوياۋعا كەتكەن قايران اقشا» دەرسىڭ.
ونان دا سوراقىسى قالا جۇرتىنا جاپسارلاس وتىرعان اۋىل تۇرعىندارى جايىق سۋى اسىپ كەتە مە دەگەن قاۋىپپەن كونە جۇرتتىڭ قورشاۋىن بۇزىپ, تەحنيكامەن توپىراق توگىپ, بيىكتىگى 2 مەترگە تاياۋ بوگەن جاساعان. كەيىن ونى تازالاۋدىڭ ءوزى ۇلكەن جۇمىس ەكەنىن بىلاي قويعاندا, قورشاۋى الىنعاننان كەيىن ارحەولوگيالىق قازبا جاساعان اۋماققا مال كىرىپ, ەشكى ويناقتاپ, سيىر جاپالاپ, ابدەن توزدىرعان. ءبىز بارعان كەزدە دە كونە جۇرتتا ءبىر توپ ەشكى, ءبىراز سيىر جاتىر. بار ەسىل-دەرتى تاسقىن سۋدان ساقتانۋعا اۋعان جۇرتتىڭ وعان قارايتىن ءتۇرى جوق.
ءسانى كەلىسكەن سارايشىق ەدى
سارايشىق – التىن وردا داۋىرىندەگى ماڭىزدى ءدىني, ساياسي-ەكونوميكالىق ورتالىق. قازىرگى اتىراۋ قالاسىنىڭ سولتۇستىگىندە (50 شاقىرىم), جايىق وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىندا ورنالاسقان بۇل قالانىڭ ىرگەسى XI-XII عاسىردا قالانعان. جەتى حان جەرلەنگەن دەلىنەتىن بۇل قالا قاسىم حان تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى استاناسى بولدى. 1580 جىلى دون, ەدىل كازاكتارىنىڭ شاپقىنشىلىعى كەزىندە ءبىرجولا قيرادى.
سارايشىق اتالۋى كىشى ساراي اتىنان تۋىنداعان. ماسەلەن, XIV عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا, قىپشاق دالاسى ارقىلى حورەزمگە ساپار شەككەن اراب ساياحاتشىسى يبن-باتتۋتا: «سارايدان شىققان سوڭ ون كۇننەن كەيىن سارايجۋك قالاسىنا كەلدىك, ول – ۇلى سۋ (جايىق) جاعاسىنا ورنالاسقان. «جۋك» دەگەن ءسوز بۇل جەردە «كىشى» دەگەن ماعىنادا» دەپ جازادى. سونىمەن قاتار, «بۇكىل الەمدى شارلاپ شىقتىم, سارايشىق باعدادتان كەيىنگى ەڭ ۇلكەن قالا ەكەن. مەنى تاڭ قالدىرعان بۇل ەمەس, سۋ جىبەرۋ جۇيەسى. سارايشىقتا سۋ ءاربىر ۇيگە ءوزى كىرەدى» دەپ تاڭدانىسىن دا حاتقا تۇسىرگەن. سارايشىقتان تابىلعان اسا قۇندى جادىگەرلەرىنىڭ ءبىرى – سۇر ءتۇستى قىش قۇمىرا. قۇمىرانىڭ ءبىر بۇيىرىنە ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «كىسى كوركى ءجۇز, بۇل ءجۇز كوركى كوز, بۇل اۋىز كوركى ءتىل, بۇل ءتىل كوركى ءسوز, تاعى كىسىگە كورىك ءبىلىم مەن ونەر, بىلىكتىلىككە اركىم جانىن پيدا ەتۋى ءتيىس» دەگەن قاناتتى سوزدەرى جازىلعان.
سارايشىققا العاش بولىپ زەرتتەۋ جۇرگىزگەندەردىڭ ءبىرى بەلگىلى ارحەولوگ الكەي مارعۇلان ەدى. ول 1950 جىلى ەسكى شاھاردىڭ ورنىنا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ, ناتيجەسىندە «قالا ون ەكىنشى عاسىردا سالىنعان» دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن. سونداي-اق ول «سارايشىقتى جايىق سۋى شايىپ بارادى» دەپ دابىل قاققان ەكەن. بىراق ونى تىڭدار قۇلاق بولمادى دا, تاريحي ورىنعا كەشەندى زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلمەۋى, سونداي-اق نەمقۇرايدىلىق پەن نەمكەتتىلىكتىڭ كەسىرىنەن قاسيەتتى ورىننىڭ 70 پايىزعا جۋىعى سۋ استىندا قالىپ قويعان.
1999 جىلى سارايشىق قالاسى ورنىندا تاريحي-مەموريالدىق كەشەن قۇرىلىسى سالىندى. حاندار پانتەونىندا سارايشىقتا جەرلەنگەن جەتى حانعا ارنالىپ قۇلپىتاستار قويىلدى. ودان بولەك مەشىت پەن مۇراجاي عيماراتتارى سالىنسا دا, وزەن جاعاسىنداعى سارايشىقتى جەل جەمىرىپ, سۋ كەمىرىپ جىلدان جىلعا توزىپ جوعالۋعا اينالدى. تەك سارايشىق تاعدىرى الاڭداتقان جەرگىلىكتى حالىق پەن تاريحشى, ارحەولوگ مامانداردىڭ جان ايقايىنان سوڭ سول كەزدەگى وبلىس اكىمى نۇرلان نوعاەۆ وزەن سۋىنىڭ كونە قالا جاق قاپتالىن بيىكتەتىپ, بەتونمەن قاپتاتىپ تاستاعان. سونىڭ ارقاسىندا بيىلعى سۋ اپاتىندا سارايشىقتىڭ تارپى تۇرعان بولىگى امان قالدى. دەي تۇرعانمەن, كونە قالانىڭ قازىرگى كەلبەتىن كورسەڭ, جۇرەگىڭ اۋىرادى. قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن اۋماقتا تسەللوفان جابىندىلاردان باسقا ەشقانداي قورعان بولارلىق قالتقى جوق. جۇرتتىڭ ەڭ تومەنگى بولىگىندە نەگە, نەندەي ماقساتتا سالعانى بەلگىسىز تەمىردەن سالعان ءبىر اربا تۇر. تۇيە قورا سياقتى, توبەسىن شاتىرمەن جاپقان ول قالتقى دا كورەر كوزگە سونداي سولەكەت. تىم قۇرىسا, كونە جۇرتتى ارالاۋعا ارنالعان جاياۋ جۇرگىنشى جولى دا سالىنباعان. كەلگەن تۋريستەر سول ماڭدا جۇرگەن ەشكىلەر سەكىلدى قالاعان جەرىمەن ىرشىپ-شورشىپ ءجۇر. قازبادان شىققان سۇيەكتەر, قىش ىدىس سىنىقتارى كورىنگەن جەردە شاشىلىپ جاتىر… قويشى ايتەۋىر, سول ولكەدەگى عانا ەمەس, بۇكىل ورتالىق ازياداعى ەڭ كەرەمەت تۋريستىك نىسان بولۋعا بارلىق مۇمكىندىگى جەتەتىن اتاقتى قالا قازىر قۋالاساڭ ءتىرى جان كىرمەيتىندەي سۇرەڭسىز كۇيدە.
كوڭىل بولمەسە, قۇريدى
سارايشىقتىڭ تاعدىرى تۋرالى از ايتىلعان جوق. تاۋەلسىزدىك العالى بەرى دە ءبىراز جوسپار جاسالدى. بىراق سونىڭ ءبىر دە بىرەۋىنىڭ سارايشىققا ساياسى تۇسپەگەنىن كونە قالانىڭ قازىرگى كەلبەتىنىڭ ءوزى ايتىپ تۇر. ەگەر وسى نەمقۇرايدىلىق ءالى ءبىراز ۋاقىت جالعاساتىن بولسا, وندا كونە قالانىڭ جۇرتىن دا جوعالتامىز.
سارايشىقتا جۇيەلى قازبا جۇمىستارىن بەلگىلى عالىم زەينوللا ساماشەۆ جۇرگىزدى. ول كىسى سارايشىقتى قورعاۋدىڭ قاجەتتى جوباسىن دا جاساعان. سارايشىقتى كورگەن سوڭ ساماشەۆقا تەلەفون شالىپ وي بولىستىك.
زەينوللا ساماشەۆ:
– سارايشىقتى قورعاۋ ماسەلەسىندە كەزىندە اكىم بولعان ن.نوعاەۆقا راقمەت ايتۋ كەرەك. ول كونە قالانىڭ سۋ بۇلدىرەتىن اۋماعىنا بەتون توعان سالدىردى. ەگەر ول بولماسا, سارايشىق تۇگەل سۋعا كەتەر ەدى. بىراق سۋدىڭ قاۋپى ءالى تولىق سەيىلگەن جوق.
مەن 2017 جىلى سارايشىقتى 40-جىلعا دەيىن قورعاۋدىڭ جوسپارىن جاساپ بەرگەن ەدىم. سول جوسپار بويىنشا جۇمىس ىستەلسە قالا قورعالىپ قانا قالماي, تۋريستىك نىسانعا اينالدىرۋعا مۇمكىندىك تۋار ەدى. قازىر بۇل اۋماقتا كەڭ كولەمدى, جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتقان جوق. انە جەردەن ءبىر شوقىپ, مىنا جەردەن ءبىر شوقىپ ىستەگەن جۇمىستان ەش ناتيجە شىقپايدى. سوندىقتان مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى جەرگىلىكتى اكىمشىلىكپەن بىرلەسە وتىرىپ, ۇزاق جوسپار جاساۋى كەرەك ەدى. ول وڭىردە شەشۋگە ءتيىستى ماسەلە وتە كوپ. ماسەلەن, ەسكى قالانىڭ ورنىنا 30-40 ءۇي سالىنىپ كەتكەن, ولاردى كوشىرۋ كەرەك. بۇل ماسەلە دە 2015-2017 جىلدارى كوتەرىلگەن. شەشىلگەن ەشتەڭە جوق.
ەكىنشى تۇرعىدان, سارايشىق نوعاي ورداسىنىڭ دا استاناسى بولعان. سول كەزدە قالانىڭ شەتكى بولىگى زيراتقا اينالىپ كەتتى دە, XIV-XV عاسىردا كونە مادەني قاباتتاردىڭ كوبى ءبۇلىندى. ولاردىڭ ءبارىن تازارتۋ, ءداۋىرىن انىقتاۋ دا – ۇلكەن جۇمىس. ول دا عىلىمي تۇرعىدان العاندا ۇلكەن ماسەلە. دەمەك, سارايشىقتا عىلىمي ماسەلە دە, ساقتاۋ, مۋزەيگە اينالدىرۋ سىندى ماسەلەلەر دە جەتەرلىك.
P.S: سارايشىق تاريحىمىز ءۇشىن دە, وسى زامانعى ءتۋريزمدى دامىتۋ ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزعا يە. ونى قورعاۋ جانە وسى زامان ءۇشىن پايدالانۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىندەت سانالادى. ياعني ورتا عاسىردا الەمگە ايگىلى بولعان سارايشىق بۇگىن دە ءبىزدىڭ ۇلتتىق برەندىمىز بولۋى ءتيىس. ايىنا 700-دەي كەرۋەن كەلگەن قالا سول كەزدىڭ وزىندە تۋريستىك ورتالىق سانالعان. بۇل ءۇردىستى بۇگىنمەن دە بايلانىستىرعان ءجون. ول ءۇشىن سارايشىققا مەملەكەت كوڭىل ءبولىپ, قورعاۋ جانە تۋريستىك نىسان رەتىندە دامىتۋ جۇمىسىن ۇكىمەتتىڭ ءوزى قاداعالاماي, ەشتەڭە شەشىلمەيدى. ويتكەنى 30 جىل بويى اتقارىلعان جۇمىستار سارايشىققا ەش سەرپىن بەرمەگەن.
