كەشەگى حالىق اندەرى مەن حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ ماحاببات تاقىرىبىنداعى كەز كەلگەن اندەرىن تىڭداساڭىز, حاس سۇلۋ قازاق قىزىنىڭ اق ديدارىن «اش بەلگە تۇسكەن ءسۇمبىل شاشىمەن», قۇلاعىنداعى سىڭعىرلاعان سىرعالارى مەن اشەكەي شاشباۋىمەن كوز الدىڭا اكەلەدى. تىڭداپ وتىرىپ, «قۇلاعىڭا تاققانىڭ كۇمىس سىرعا, كۇمبىرلەتىپ شىعاسىڭ كۇندە قىرعا», «باساسىڭ اياعىڭدى ىرعاڭ-ىرعاڭ, سىلدىراپ شاشباۋىڭ مەن التىن سىرعاڭ», «سىرعالى جەڭگەي سىرتىڭنان, عاشىق ەدىم بىلتىردان» دەگەندەي, قازاق قىزىنىڭ سۇلۋلىعىنا, ەستەتيكالىق تالعامىنا ءتانتى بولاسىز.
ال سوڭعى كەزدەرى يسلام ءدىنىن تۋ-تالاقاي ەتكەن «ۆاحابيستەر» دەي مە, «سالافيتتەر» دەي مە, ءتۇرلى اعىم حور قىزىنداي قازاق قىزى اق ديدارىن قارا جامىلعىمەن تۇمشالاپ ءجۇرسىن دەيتىن ءپاتۋالارىن قالىڭ كوپشىلىككە تىقپالاپ الەك. مەكتەپ پارتاسىنداعى قىزداردى جاپپاي حيدجاب كيۋگە ۇگىتتەپ, اتا-اناسىن ازعىرىپ, قوعامدىق تارتىپكە قارسى ايداپ سالىپ وتىر. «زايىرلى مەملەكەت دىنگە قارسى ەمەس, اركىم ءوز قالاۋىمەن ءومىر سۇرۋگە قۇقىلى» دەپ دەموكرات بولا قالاتىنىن قايتەرسىز. قاتەلەسەدى, زايىرلىلىق دەگەن – ءدىن مەن مەملەكەتتىڭ ءبىر-بىرىنە تاۋەلسىزدىگى. زايىرلى مەملەكەت ءوزى بەكىتكەن زاڭ نورمالارىن حالىقتىڭ ورىنداۋىن تالاپ ەتۋگە قۇقىلى. ال ءبىزدىڭ ۇكىمەت بولسا ءدىندى بۇرمالاۋشىلاردىڭ الدىندا دارمەنسىزدىك تانىتىپ, حيدجاب ماسەلەسىن بىتپەس داۋعا اينالدىرىپ الدى. ءوزى قابىلداعان زاڭدى ءوزى ورىنداتا الماي, قوعامنىڭ زايىرلىلىق سيپاتىن قاناعاتتاندىرا الماي وتىرعانىنا قايران قالاسىز.
دىنگە دە, ساياساتقا دا بارمايىق, قازاقى بولمىسىمىزدى, سالت-سانامىزدى ساقتاۋدى بارىنشا دارىپتەپ جۇرگەن ۇلتتىق يدەولوگيامىز قايدا؟ ايەلدى ەركەكتەردىڭ جەكە باستىق مەنشىگى رەتىندە ساناپ, جان بالاسىنا بەتىن كورسەتپەي تۇمشالاپ ۇستايتىن, ءبىلىم الۋىنا, قوعامعا ارالاسۋىنا تىيىم سالاتىن سالافيتتەردىڭ «قاعيداسى» بىزگە نەسىمەن ۇناپ قالدى؟
قىزىن ىقىلىم زاماننان بەرى قىرمىزى گۇلدەي ەتىپ ءوسىرىپ كەلگەن, سول سۇلۋلىققا ەر ازامات ءتانتى بولىپ, قۇلاي سۇيەتىن سالت-ءداستۇرىمىز قايدا؟ قازاق حالقىنىڭ مىڭ جىل بويى ۇستانىپ كەلگەن ءداستۇرلى يسلام ءدىنى بۇعان تىيىم سالىپ پا ەدى؟ ارينە, ءبىزدىڭ ءدىنىمىز دە, سالت-سانامىز دا قىز بالانىڭ اشىق-شاشىق جۇرۋىنە, اۋرەتتى جەرىن كوزدەن ساقتاۋعا مۇقيات ءمان بەرگەنىن بىلەمىز. بىراق «ءبىر تال شاشىڭ كورىنبەسىن, التىن, كۇمىس سىڭعىرلاعان قوس قۇلاعىڭ, القا تاققان الما موينىڭ قارا كەبىننىڭ ىشىندە بولسىن» دەمەگەن. قازاق قىزدارى سىرعانى افريكالىقتار سياقتى مۇرنىنا تاقپاعان.
سوناۋ باعزى زاماننان بەرگى قازاق اقىن-جىراۋلارىنىڭ قاي جىرىن وقىساڭىز دا قازاق قىزىنىڭ ايداي اجارىن اشىپ تۇرعان قوس بۇرىمى مەن قۇلاعىنداعى كۇمىس سىرعاسىن, القا تاققان الما موينىن, ارشىن ءتوسىن سۇلۋلىقتىڭ سىرىن اشىپ سۋرەتتەۋگە شەبەر پايدالانادى. «ارشىن ءتوس, الما مويىن, بەۋ, قاراعىم, قۇريدى ىنتىزارىم شولدەگەندە» دەيدى. ولار سوندا ارۋلاردىڭ سۇلۋلىعىن «قارا كەبىن – حيدجابتىڭ ارعى جاعىنان سىعالاپ كورىپ, نەمەسە سۇعاناق قولدارىن «جۇگىرتىپ» بۋىندارى بوساپ, اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىعان با؟ قىزدىڭ سۇلۋ ەكەنىن نەمەسە سۋ مۇرىن, سۇمەلەك ەكەنىن قالاي اجىراتقان؟ بۇرىنعى قازاق قىزدارى مەن حالىق اقىندارى (ىشىندە «اللانىڭ ءوزى دە راس, ءسوزى دە راس» دەيتىن عۇلاما اباي اتامىز دا بار) شەتىنەن دىننەن بەزگەندەر مە؟
اباي ايتادى:
«بىلەكتەي ارقاسىندا ورگەن بۇرىم,
شولپىسى سىلدىر قاعىپ,
جۇرسە اقىرىن,
كامشات بورىك, اق تاماق, قارا قاستى,
سۇلۋ قىزدىڭ كورىپ پە ەڭ
مۇنداي ءتۇرىن» نەمەسە
«كەڭ ماڭداي قالىڭ شاش,
يا ءبىر كەز, يا قۇلاش,
اق تاماق, قىزىل ءجۇز,
قاراعىم, بەتىڭدى اش» دەيدى. ءتىپتى سۇلۋلىققا ءتانتى بولۋ, ءسۇيۋ – «پايعامباردىڭ سۇننەتى» دەيدى («كورىك – ءتاڭىر داۋلەتى, قىلسا ۇنار قۇرمەتتى, سۇلۋدى سۇيمەكتىك – پايعامبار سۇندەتى»). بىراق ارۋلاردىڭ سۇلۋلىعىن جىرلاعاندا «ومىراۋدا ون تۇيمەسىن اعىتىپ, كەيىن قالعان كوپەككە, قالاي دا بەلىن شەشتى ەكەن» دەپ دوسپامبەت جىراۋ ايتقانداي, ادەپتەن وزبايدى. دوسپامبەت وسى ءسوزدىڭ ءوزىن قانداي ادەپپەن, قيسىنمەن ايتقان! مەيلى, بۇگىنگى پوستمودەرنيستىك پوەزيانى اتاماساق تا, ماحابباتتى تابيعي بولمىسىمەن (تاققان اشەكەيى, كيگەن كيىمى) جىرلاعان حح عاسىرداعى قازاق اقىندارى مەن ءححى عاسىردا جاساپ جاتقان الدىڭعى بۋىن اعالارىمىزدىڭ ماحاببات ليريكاسىندا «كەلشى بەرمەن شاشىڭنان يىسكەيىن» دەيدى (مۇقاعالي), «بولعاندا تال – شىمىلدىق, شالعىن – توسەك» (اباي) دەيدى, «حيدجابىڭدى شەششى, جانىم» دەگەن جول كەزدەسپەيدى.
اينالايىن, قازاق قىزدارى, تىرىڭدە, بال-بۇل جانعان جاس شاعىڭدا كەبىنگە ورانىپ, قور بولماي, ءتاڭىر بەرگەن سۇلۋلىعىڭدى پاش ەتىپ جايراڭداپ جۇرىڭدەر. بىراق بۇل ومىراۋىڭ القىلداپ, سانىڭ جارقىلداپ, تىر جالاڭاش تايراڭداپ ءجۇر دەگەن ءسوز ەمەس. ۇياتتىڭ ۇياسى جۇرەكتە ەكەنىن دە ۇمىتپاعان ءجون.
بوداۋحان توقانۇلى
