وسى سۇراققا اركىم ءارتۇرلى بولجام ايتادى. بىراق مۇنىڭ باستى سەبەبى «كەڭەس وداعىن قيماۋمەن» قاتىسسىز ەكەنىن سول كەزدەگى جاعدايعا كۋا بولعان مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى, ديپلومات, پروفەسسور, ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, عۇمىرىنىڭ ەلۋ جىلىن مەملەكەتتىك قىزمەتكە, سونىڭ ىشىندە ەل مەن ەلدى تابىستىرعان ديپلوماتيا سالاسىنا ارناعان تۇلعا سايلاۋ باتىرشا-ۇلىنىڭ اڭگىمەسىنەن اڭعاردىق.
– كەڭەس وداعى ىدىراۋعا بەت العان كەزدە, ءسىز قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بولدىڭىز. دەمەك, ءسىز سول كەزدەگى جاعدايدان تولىق حاباردار ادامنىڭ ءبىرىسىز. ايتىڭىزشى, نەگە ءبىز ەلدىڭ ەڭ سوڭىنان تاۋەلسىزدىك جاريالادىق؟ نۇرسۇلتان نازارباەۆ كەڭەس وداعىن قيماي وتىردى ما, جوق الدە باسقا سەبەپ بولدى ما؟
– «ءبىز تاۋەلسىزدىك الدىق» دەپ ءار ۇيگە بىردەن جالاۋ ءىلىپ قويساق تا, باسقا مەملەكەتتەر, بۇۇ سىندى بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمدار تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە مويىنداماسا, ءبارى بوس ءسوز بولادى. سوندىقتان دا قازاق كسر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى, قازاقستان تاۋەلسىزدىك جاريالاۋدان بۇرىن, ەلىمىزدىڭ ەل رەتىندە مويىندالۋىنا قاتىستى كوپتەگەن جۇمىس ىستەدى. كەيبىر اعايىندار «قازاق باتىر حالىق قوي, نەگە ءبىز الدىمەن تاۋەلسىزدىك جاريالامادىق؟!» دەگەن سۇراقتى دا ءجيى قويادى. بىراق ول كەزدەگى جاعداي, شىنىمەن دە, كۇردەلى, اۋىر بولدى. قازاق حالقىنىڭ سانى 44 پايىز ەدى, ونىڭ كوبى اۋىلدا تۇراتىن. حالىق سانىنىڭ ازدىعىنا بايلانىستى قازاقتاردىڭ ساياسي كۇش رەتىندە بىرىگۋى دە قيىنعا سوقتى. ورىس ءتىلىن ورتاق ءتىل ەتكەن باسقا ۇلتتار دياسپوراسى بىزدەن ۇستەم تۇسەتىن ەدى. ونىڭ ۇستىنە, ورىس, سلاۆيان تەكتىلەر اسسوتسياتسيا قۇرىپ, «بىزبەن ساناساسىزدار» دەپ ۇكىمەتكە شارت قويا باستاعان شاق ەدى. «ەگەر قازاقستان تاۋەلسىزدىك جاريالاسا, ءبىز ءوز تۇرعان جەرىمىزبەن قوسا رەسەيگە قوسىلامىز» دەگەندەر دە بولدى. تاۋەلسىزدىكتى اسىعىپ جاريالاپ جىبەرسەك, ولاردىڭ سولتۇستىك وبلىستاردى ءبولىپ اكەتۋ قاۋپى تۋىپ تۇرعان بولاتىن. ونى كۇشپەن ۇستاپ تۇراتىن ءبىزدىڭ اسكەري كۇشىمىز دە جوق ەدى. ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىكتى كەشىگىپ جاريالاعان كوپ سەبەپتىڭ ءبىرى – وسى.
– جالپى سىزدەردە كەڭەس وداعى ىدىرايدى دەگەن سەنىم جانە وعان دايىندىق بولدى ما؟
– ميحايل گورباچەۆ بيلىككە كەلگەننەن كەيىن, كەڭەس وداعى دەموكراتيالىق جولعا ءتۇستى, كوپپارتيالى جۇيە قۇرىلدى. ال بوريس ەلتسين ونى ءارى قاراي جالعاستىردى, سونداي-اق ول كسرو-نى قۇلاتقاندا, رەسەيدىڭ بيلىك باسىنا ءوزى كەلەتىنىن ءدال مولشەرلەدى. ول «وداقتاس رەسپۋبليكالار مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تاڭداۋ جاساسا دا, مەن وعان قارسى ەمەسپىن» دەگەن سىڭاي تانىتتى. بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن ديپلوماتيالىق تىلمەن ايتساق, «وداقتاس رەسپۋبليكالار تاۋەلسىزدىك الام دەسە, مەنىڭ قارسىلىعىم جوق, سەندەردى كۇشپەن باسپايمىن» دەگەن ءسوزى ەدى. ديپلومات رەتىندە مەنىڭ دە ول كەزدە وداقتىڭ ىدىرايتىنىنا ابدەن كوزىم جەتكەن. 1990 جىلى ماۋسىمدا قازاق كسر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا حات جازىپ, قابىلداۋىن ءوتىندىم. ماقسات ديپلومات رەتىندە قازاقستاننىڭ جاعدايى جانە بولاشاعى جونىندە ءوز پىكىرىمدى جەتكىزۋ ەدى. ەرتەسىندە شاقىردى. كەزدەسۋدە «ايتشى, كەڭەس وداعىنىڭ تاعدىرى قالاي بولادى؟» دەپ سۇرادى. مەن ساياسي سەبەپتەر مەن تاريحي سەبەپتەردى العا تارتا وتىرىپ, نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنا «كەڭەس وداعى ىدىرايدى, سوندىقتان كسرو تاراعان كەزدە ەلدى ازاماتتىق سوعىسقا جىبەرمەي, تاۋەلسىزدىككە ءازىر بولۋىمىز كەرەك» دەگەن پىكىرىمدى اشىق ايتتىم. ول وتىرعان كرەسلوسىن نۇسقاپ, «اناۋ ورىن مەنىڭ جەكە باسىم ءۇشىن ەمەس, جەردى, حالقىمىزدى قالاي ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كەرەك. وسى باعىتتا جۇمىس ىستەيىك. سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى رەتىندە قىزمەت اتقار, جۇمىس ىستە» دەدى. «بىزدە ءمينيستردىڭ ورىنباسارى دەگەن لاۋازىم جوق قوي» دەپ ەدىم, «ونى شەشەمىن» دەدى. ءسويتىپ مەن قازاق كسر سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ جالعىز ورىنباسارى قىزمەتىنە تاعايىندالدىم. سونىمەن مەن ءوز تاراپىمنان دا كەڭەس وداعىن ىدىراتۋعا جۇمىس ىستەدىم, سەبەبى ونسىز ەش رەسپۋبليكالار تاۋەلسىزدىگىن الا الماس ەدى.
– اقش-تىڭ ەڭ الدىمەن ءبىزدىڭ ەلدەن ەلشىلىگىن اشۋىنا نە تۇرتكى بولدى؟
– 1991 جىلى جازدا رەسەي باسشىسى بوريس ەلتسين وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىن شاقىرىپ, كەڭەس وتكىزدى. وسى كەڭەسكە مەن دە قاتىستىم. ءمينيسترىمىز ا.ارىستانبەكوۆا 4 ايعا كسرو دەلەگاتسياسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ سەسسياسىنا كەتتى دە, بارلىق جۇمىس جالعىز ورىنباسارى ماعان جۇكتەلدى. سول كەڭەستە ءبىز تاۋەلسىزدىك جاريالايمىز دەپ شەشتىك. وسىلايشا ءبىز كرەملدەن سۇراماي-اق وداق قۇرامىنان شىعۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادىق. سوندىقتان مەن بۇگىنگە دەيىن ەل تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن ەلتسينگە راقمەت ايتامىن. كوپ ۋاقىت وتپەي مەن دە كەڭەس وداعىنىڭ دەلەگاتسيا مۇشەسى بولىپ اقش-قا باردىم. ول كەزدە مينيستر ا.ارىستانبەكوۆا تاۋەلسىزدىك جاريالاۋىمىزعا قارسى بولدى. تالاي رەت تۇسىندىرسەم دە, تىڭداماعان ەدى. نيۋ-يوركقا بارعان سوڭ, تاسس-قا سۇحبات بەرىپ, «قازاقستان بۇۇ-عا كىرۋگە تولىق قۇقىلى. ءبىز ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيامەن شەكتەلمەي, تاۋەلسىزدىك جاريالايمىز» دەپ ايتىپ سالدىم.
انىعىن ايتقاندا, ول كەزدە اقش, ەۋروپا وداعى «قازاقستان رەسەي قۇرامىندا قالا بەرسىن» دەپ ءبىزدى قولدامايتىن. سەبەبى قازاقستان كەڭەس وداعىنان قالعان يادرولىق قارۋىن باسقا مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنە بەرىپ قويۋى مۇمكىن دەپ كۇدىكتەندى دە, ودان دا رەسەي قۇرامىندا قالا بەرسىن دەپ ويلادى. ويتكەنى ەسىڭدە بولسىن, ەكى يمپەريا ءبىرىنىڭ كوزىن ءبىرى شۇقىمايدى. سول ساپارىمدا الماتىدان رۇقسات سۇراماي اقش استاناسى – ۆاشينگتونعا بارىپ, امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنە كىردىم. «ءبىز تاۋەلسىزدىك جاريالايمىز, قولداڭىزدار» دەسەم, «ءبىزدىڭ الماتىدا كونسۋلدىعىمىز, تىلشىلەرىمىز جوق, سوندىقتان سىزدەردىڭ ويلارىڭىز تۋرالى بىلمەيمىز, سىزدەر مۇسىلمان حالىقسىزدار» دەپ ءسوز ۇستاتپايدى. قازاقستاندى قولدايمىز دەگەن ءسوز اۋزىنان شىقپايدى, الايدا اقش پريبالتيكا, كاۆكاز ەلدەرىنىڭ بوستاندىعىن اشىق قولدادى. سوسىن مەن «قازاقستان رەسەي قۇرامىندا قالسا, رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ەكونوميكاسى, اسكەري, ستراتەگيالىق الەۋەتى كەڭەس وداعىنىڭ قالپىندا قالادى. ويتكەنى قازاقستاندا قانداي يادرولىق قارۋلار بار ەكەنىن ءبىلىپ وتىرسىزدار, سونى قالايسىزدار ما؟» دەپ ەدىم, امەريكالىق ديپلومات جو-جوق دەپ وزگەرىپ شىعا كەلدى. «ەندەشە ءبىزدى قولداڭدار, ءبىز زايىرلى مەملەكەت بولامىز, سىزدەرمەن قاتىناسىمىز جاقسى بولادى» دەدىم. سوندا عانا امەريكالىقتار «جاقسى, مەن مەملەكەتتىك حاتشىعا اڭگىمەنى جەتكىزەمىن» دەدى. ەرتەڭىنە سەناتورمەن كەزدەسۋ وتكىزدىم. جاعدايدى بىلگەن سوڭ ول اقش پرەزيدەنتىنە ۇسىنىسىمدى ايتامىن دەپ ۋادە بەردى. ءسويتىپ اقش ءبىرىنشى قاتاردا تاۋەلسىزدىگىمىزدى تانىدى, كەيىن الماتىدا شەتەلدىڭ ەڭ ءبىرىنشى ەلشىلىگىن امەريكا اشتى. وسى وقيعادان كەيىن «نيۋ-يوركتەن باتىرشا-ۇلى ەلگە قايتسىن» دەگەن تەلەگرامما كەلدى. كەلسەم, «باتىرشا-ۇلى ساياسي قاتەلىك جىبەرگەنى ءۇشىن جۇمىستان بوساتىلادى, قازاقستان رەسەيمەن بىرگە قالادى» دەپ شەشىم دايارلاپتى. مەن كەلىسپەدىم, جۇمىستان كەتپەي قويدىم. 5 كۇننەن كەيىن پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ شاقىرىپ, «سايلاۋ, سەن نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟ سەن قازاقستاندى بۇۇ-عا مۇشە قىلىپ ال دەپ باس حاتشىعا ارىز جازىپسىڭ عوي» دەيدى. بۇل بۇۇ-نىڭ جارعىسىن بىلمەيتىندەردىڭ ماعان جاپقان جالاسى ەدى. ويتكەنى ۇيىمعا تەك مەملەكەت باسشىسى عانا ءوتىنىش بەرە الادى. وسىنى تۇسىنبەگەن عوي. قىسقاسى, قازاقستان تاۋەلسىزدىك جاريالاۋدان بۇرىن ءبىزدىڭ ەلدى باسقا مەملەكەتتەردىڭ تەزىرەك مويىنداۋى ءۇشىن ديپلوماتتار كوپ جۇمىس اتقاردى. كەيىن سونىڭ جاقسى ناتيجەسىن دە كوردىك. ءبىر ايدىڭ ىشىندە 50-دەن استام مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىمىزدى مويىنداپ ۇلگەرگەندە, جات نيەتتى سەپاراتيستەر نە ىستەرىن بىلمەي, بارماق تىستەپ قالدى. ءبىز بۇل جاعىنان ۇتتىق, تىنىشتىقتى ساقتادىق.
– تۇركيا قالاي ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىكتى ەڭ الدىمەن مويىندادى؟ الدە دايىندالىپ وتىرعان با؟
– ارينە, تۇركيا باۋىرلاس ەل رەتىندە الدىمەن قولداۋ كورسەتتى. ونىڭ الدىندا دا ءبىراز ديپلوماتيالىق جۇمىس جۇرگىزگەن بولاتىنبىز. 1991 جىلى 1 قىركۇيەكتەن 10 قىركۇيەككە دەيىن يسلام كونفەرەنتسيا ۇيىمىنىڭ (بۇگىندە يسلام ىنتىماقتاستىق ۇيىمى) ءسامميتى ءوتتى. ول جيىنعا يراننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى الي-اكبار ۆەلاياتي ءوزى الماتىعا ارنايى كەلىپ, ءبىزدىڭ پرەزيدەنتتى شاقىردى. ءوزىنىڭ ورنىنا ن.ءا.نازارباەۆ مەنى جىبەردى. «يسلام» دەگەن سوزدەن قورقىپ, باسقا ورتالىق ازيا ەلدەرىنەن ەشكىم دە سەنەگالعا بارعان جوق. وسى باسقوسۋدى پايدالانىپ مەن سامميتكە قاتىسۋشى ەلدەردىڭ كوپ باسشىلارىمەن كەزدەسىپ, بولاشاق بوستاندىعىمىزعا قولداۋ كورسەتۋىن ءوتىندىم. داكار قالاسىندا تۇرىك باسشىسى تۇرعىت ءوزالدىڭ قابىلداۋىندا بولىپ, اڭگىمەدە قازاقستان تاۋەلسىزدىك جاريالايتىنىن اشىق ايتتىم. ول كىسى قۋانا قولداۋعا دايىن ەكەنىن جەتكىزدى. سونىڭ ارقاسىندا ولار دايىندالىپ وتىردى, جوعارعى كەڭەس تاۋەلسىزدىك تۋرالى جارلىقتى جاريالاعان ساعاتتا ەڭ الدىمەن تۇرىك رەسپۋبليكاسى مويىندادى.
– «25 قازان رەسپۋبليكا كۇنى بولىپ بەلگىلەنگەننەن كەيىن, 16 جەلتوقساندى تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى رەتىندە تويلاۋدى توقتاتۋ كەرەك, ول – قاندى قىرعىن بولعان كۇن» دەگەن ءۋاج ايتاتىن اعايىندار دا كوبەيدى. ءسىز نە دەيسىز؟
– 16 جەلتوقساندا قازاقستان كومپارتياسىنىڭ پلەنۋمى ءوتتى. سول جيىندا د.قوناەۆتى ورنىنان الىپ, ونىڭ ورنىنا قازاقستاننىڭ جاعدايىن مۇلدە بىلمەيتىن كولبيندى قويدى. تۇستەن كەيىن سوعان نارازى 200-300 ادام الاڭعا جينالدى. سول كۇنى ولارعا كۇش قولدانىلعان جوق. ەرتەسى نارازىلىق ۇلعايىپ, جينالعان ادام بىرنەشە مىڭعا جەتتى دە, 5 قالادان جەدەلدەتىپ جەتكىزىلگەن ارنايى جاساق 17, 18 جەلتوقسان كۇنى نارازىلاردى يتكە تالاتىپ, سۋ شاشىپ, وق اتىپ, ادام توزگىسىز قاندى قىرعىن جاسادى. ءار ەلدە بىرنەشە مەرەكە بولاتىن سەكىلدى, قازاقستاندا باس ۇلتتىق مەرەكە – 25 قازان, ال 16 جەلتوقساندى تاۋەلسىزدىك كۇنى رەتىندە اتاپ وتە بەرگەن دۇرىس. 17, 18 جەلتوقسان كۇندەرى بوزداقتاردى ەسكە الىپ, مەشىتكە بارىپ قۇران باعىشتاساق ورىندى. مەرەكە قۇتتى, تاۋەلسىزدىگىمىز باياندى بولسىن!
