قازاق باتىرى قاشان دا جەرىنىڭ قورعاۋشىسى عانا ەمەس, ەلدىك پەن رۋحتىڭ جاناشىرى دا بولا بىلگەن. وسىنداي ومىرىنەن ونەگە الار باتىرلاردىڭ ءبىرى تايلاق ءماتىۇلى (1693-1739). تۋعانىنا 330 جىل تولعان تايلاق – باتىر, مەرگەن, قولباسشى. قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىندا بەرىلگەن مالىمەتكە نازار اۋدارساق, تايلاق ءماتىۇلى ابىلقايىر حانمەن ۇزەڭگىلەس, قۇرداس ءارى اقىلشى-كەڭەسشىسى بولعان. 1726 جىلى ورداباسى قۇرىلتايىنا, 1727 جىلى بۇلانتى شايقاسىنا جانە 1729 جىلى اڭىراقاي شايقاستارىندا كىشى ءجۇز جاساعىن باسقارعان اتاقتى قولباسشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلعان.
قوعام قايراتكەرى م.تولەپبەرگەن «ساڭىرىق باتىر» تاقىرىبىندا جازعان ماقالاسىندا: «ساڭىرىق پەن تايلاق باتىرلاردى جالپىۇلتتىق باتىر دەڭگەيىندە جانە سول بيىكتىكتە تانۋ ەرەن ەڭبەكتى باعالاۋ جانە اقيقاتقا جۇگىنۋ دەپ سانايمىز. ەل اراسىنان الىنعان دەرەككوزدەرگە قاراعاندا, ساڭىرىق توقتىبايۇلى ءوزى تايلاق ءماتىۇلىنىڭ جيەنى, جاس جاعىنان ناعاشىسىنان كىشى, بىراق كوپ ەمەس, يىقتاس, زامانداس دەۋگە بولادى» دەپ جازعان.
تايلاق باتىر اۋەلى ۇرىستاردا ءوزىنىڭ اكەسى ءماتى بي, تۋىستارى شوم باتىرلارمەن بىرگە ءجۇرىپ ۇيرەنگەن. سولاردىڭ ۇلگى, ونەگەسىن العان. ياعني, ءىزباسار, بابالار ءىزىن جالعاستىرۋشى بولعان. تايلاق باتىر ءوز زامانىندا اسقان باتىر, اسكەري ونەردى جەتىك مەڭگەرگەن جانە ۇرىس ايلا-تاسىلدەرىن شەبەر ۇيىمداستىرۋشى, قولباسشى رەتىندە كوزگە تۇسكەن. قازاق-قالماق اراسىنداعى شايقاستارعا تايلاق باتىر مەن ونىڭ اعاسى دەربىس باتىر قاتىسقان. سونداي-اق ساڭىرىق باتىردىڭ ءىنىسى سارىمەرگەن جانە اعاسى دانەن ەسىمدى باتىرلار دا قاتىسقان ەكەن.
باتىرعا قاتىستى قانداي دەرەكتەر بار؟
قازاق زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە: م.تىنىشباەۆتىڭ «قازاق حالقىنىڭ تاريحى», ءى.ەسەنبەرليننىڭ كوشپەندىلەر تريلوگياسىنىڭ «جانتالاس» كىتابىندا, ءا.كەكىلباەۆتىڭ «ۇركەر» رومانىندا, ءا.ءالىمجانوۆتىڭ «جاۋشى» كىتابىندا, س.بايداۋلەتوۆتىڭ «التىن كيىمدى حانزادا ۇراندى قارت قازاقتار» كىتابىندا, س.قويشىباەۆتىڭ «تۇلپار» كىتابىندا تايلاق باتىردىڭ ەرلىك ءومىرى سۋرەتتەلگەن.
قازاق پەن قالماق شايقاستارى تۋرالى ءى.ەسەنبەرلين «جانتالاس» كىتابىندا: «قازاقتىڭ ەجەلگى اتامەكەن قونىسى جەتىسۋ مەن سىرداريا بويىنداعى سان قالاسىنىڭ, سار دالاسىن قالماقتار باسىپ العان, بەيبىت قازاق ەلى بوسىپ كوشكەن اتاقتى «اقتابان شۇبىرىندى, القاكول سۇلامانىڭ» اياعى اق تۇتەك بوران, سارى اياز, قىزىل شۇناق ۇسكىرىك قىسقا ۇلاستى. بۇكىل دۇنيەجۇزىنىڭ ايداھارى سىر بويىنا جينالىپ, اۋزىنان قار بوراتىپ, ىسقىرىنىپ جاتقانداي, قارلى-بوران بىردە-ءبىر تولاستامادى. جىعىلعانعا جۇدىرىقتىڭ كەرى كەپ, جەتى اعايىندى جۇت جەتتى. ارامنان جينالعان اس بولمايدى. حالىقتى جىلاتىپ تارتىپ العان قازاقتىڭ قىرۋار مالى ءشوپ جەتپەي مىڭ-مىڭداپ قىرىلدى. قالماقتار بار تابىسىنان ايىرىلدى. ال قازاق ەلىنىڭ بۇل جىلعى كورگەنىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. تەك سان ايقاستى باسىنان كەشكەن باتىر ەل بۇل اپاتتان دا تەگىس قىرىلماي, اۋپىرىمدەپ امان قالدى.
قازاق ەلى قالماق قىرعىنىنان كەيىن ەكى جىل ۋاقىت وتكەندە ەسىن جيىپ, باسقىنشىلارعا قارسى تۇردى. ەڭ العاشقى جەڭىستى كىشى ءجۇز تايلاق باتىر مەن ۇلى ءجۇز وشاقتى رۋىنان شىققان ساڭىرىق باتىر اكەلدى. بۇلار بۇلانتى-بىلەۋتى وزەندەرىنىڭ ورتاسىنداعى «قارا سيىر» دەگەن جەردە قالماقتىڭ قالىڭ قولىمەن بەتپە-بەت ايقاستا ويسىراتا جەڭدى, – دەپ جازعان ەدى. بىراق, ءى.ەسەنبەرلين بۇل تاريحي شىعارماسىندا م.تىنىشباەۆ ەڭبەگىنە سۇيەنىپ, جاڭىلىس جازعان. تاريحي ورىننىڭ شىنايى اتاۋى – «قاراسۇيىر» دەگەن جەر.
جازۋشى ءانۋار ءالىمجانوۆ «جاۋشى» رومانىندا ابىلقايىر حان ءوزىنىڭ رۋ باسىلارى مەن باتىرلارىنا دوڭگەلەك ءمور التىن تايتۇياق ۇلەستىرگەن. ونىڭ بەتىندە باتىرلاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي بۇركىت, قابىلان, جولبارىس, تاۋ تەكەنىڭ ايىرما-بەلگىسى بولعانىن جازعان. وسى تاريحي كىتاپتا بوگەنباي, مالايسارى, ساڭىرىق, قابانباي باتىرلارعا التىن ارىستان بەلگىسى بار التىن تايتۇياق, ال تايلاق باتىرعا بۇركىت بەينەلى التىن تايتۇياق سىيلاعاندىعى باياندالادى. ودان كەيىن تايلاق باتىر كوبىنەسە ىرعىز دالاسىندا باس باتىر رەتىندە سۋرەتتەلەدى.
وسى اتالعان شىعارماعا نازار اۋدارساق, قالماقتاردىڭ كومەككە كەلە جاتقان تىڭ كۇشىن تالقانداپ, كەيىن قاراي قۋىپ تاستاعان سوڭ ءوزىنىڭ ساربازدارىن باستاپ بۇلانتىعا قاراي جول تارتقان بوگەنباي باتىردى ساڭىرىق پەن تايلاق زور قوشەمەتپەن قارسى الدى. قاپساعاي بويلى, كەڭ كەۋدەلى بوگەنباي اقجارقىن سابىرلى ەدى. ول باتىرلارمەن شىن باۋىرلارشا كورىسىپ, ءوزىنىڭ دارقان مىنەزىمەن قۇرمەت پەن سەنىمگە يە بولدى. كەزدەسۋدەن كەيىن تايلاق پەن ساڭىرىق ءبىراۋىزدان بوگەنبايدى ورتالارىنان باس باتىر ەتىپ سايلادى, – دەپ مالىمەت كەلتىرگەن.
XVIII عاسىرداعى قازاق تاريحى بويىنشا ءىرى زەرتتەۋشى م.پ.ۆياتكين «وچەركي پو يستوري كازاحسكوي سسر» اتالاتىن ەڭبەگىندە ورىس دەرەك كوزدەرىنە سۇيەنە وتىرىپ, قازاق-قالماق شايقاسى تۋرالى: «باسقىنشىلىقپەن كەلگەن قالماقتارعا تويتارىس بەرۋدى قاراپايىم حالىق ىشىنەن شىققان باتىرلار ۇيىمداستىرادى. اتاپ ايتساق, كىشى ءجۇزدى تايلاق, ۇلى ءجۇزدى ساڭىرىق جانە ورتا ءجۇزدى بوگەنباي باتىرلار ۇيىمداستىرىپ شىقتى. ولار 1727-1729 جىلدارى قازاق-قالماق شايقاستارىندا جەڭىسكە جەتىپ, جاۋعا تويتارىس بەردى» دەپ ناقتى تاريحي دەرەك نەگىزىندە اتاپ كورسەتكەن.
قازاقستان تاريحىنا قاتىستى «تەلەۋگە» ارنالعان شەجىرەلىك باسىلىمنىڭ VI تومىندا تايلاق باتىر تۋرالى مول مالىمەت ت.وماربەكوۆ, ب.كارىباەۆ جازبالارىندا بەرىلگەن. ودان كەيىن باتىردىڭ تۇلعالىق بەينەسىن اشا تۇسەتىن بىرقاتار ماقالالار دا جارىق كورگەن.
«اقتابان شۇبىرىندى, القاكول سۇلاما»
1723 جىلدىڭ كوكتەمىندە جوڭعارلاردىڭ قالىڭ قولى شابۋىل جاسادى. شاپقىنشىلار ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندە بەيبىت ەلدى قىرعىنعا ۇشىراتىپ, تۇركىستان, سايرام, تاشكەنت قالالارىن جاۋلاپ الدى. وسى جىلى قازاقتار شايقاس دالاسىندا 100 مىڭعا جۋىق جاۋىنگەرىنەن ايىرىلدى, ال قورعانسىز حالىقتىڭ شىعىنى ودان الدەقايدا كوپ بولدى. قورعانۋعا مۇرشاسى كەلمەگەن ەل, اسىرەسە, تالاس, بورالداي, ارىس, شىرشىق, سىرداريا وزەندەرى بويىندا كوپ قىرىلدى. ءتىرى قالعاندارى اتا مەكەندەرىن تاستاپ شىقتى. تاريحتا بۇرىن بولىپ كورمەگەن الاپات قۇبىلىس – قازاق حالقىنىڭ ۇدەرە قاشقان بوسقىنشىلىعى تۋدى. ۇلى ءجۇز, ورتا ءجۇزدىڭ شاعىن بولىگى سىرعا, شىرشىققا قۇياتىن تۇستان ءسال جوعارى وتكەلدەن ءوتىپ حودجەنت, سامارقان يەلىكتەرىنە كوشتى. كىشى ءجۇز ساۋران قالاسىن اينالىپ («ساۋران اينالعان») بۇقاراعا اۋدى. حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى سىردان ءوتىپ, القاكولگە جەتىپ قۇلادى. كەيبىر رۋ-تايپالار قىزىلقۇم, قاراقۇم ىشىنە ءسىڭدى. وسى تۇستا حالىقتىڭ جۇرەگىندە ماڭگى ساقتالعان مۇڭعا تولى «ەلىم-اي» ءانى دۇنيەگە كەلدى.
تايلاق باتىر اۋەلى ۇرىستاردا ءوزىنىڭ اكەسى ماتى بي, تۋىستارى شوم باتىرلارمەن بىرگە ءجۇرىپ ۇيرەنگەن. سولاردىڭ ۇلگى, ونەگەسىن العان. ياعني, ىزباسار, بابالار ءىزىن جالعاستىرۋشى بولعان. تايلاق باتىر ءوز زامانىندا اسقان باتىر, اسكەري ونەردى جەتىك مەڭگەرگەن جانە ۇرىس ايلا-تاسىلدەرىن شەبەر ۇيىمداستىرۋشى, قولباسشى رەتىندە كوزگە تۇسكەن
1723 جىلى قازاق-قالماق بولىپ جيىلىپ سوعىسقاندا, قالماقتىڭ بيلەۋشىسى تسەۆان رابدان قازاقتىڭ كوبىن قىرىپ, قالعانىن قۋىپ جىبەرگەن. سوندا قازاقتار اش-جالاڭاش, جاياۋ شۇباپ ءبىر كولدىڭ باسىنا كەلىپ, كولدى اينالا سۇلاپ جاتىپتى. سوندا ءبىر اقساقال كىسى ايتىپتى:
بالالار, ادام باستان كەشكەن جاڭالىقتى قانداي ۇمىتپاسا, جامانشىلىق كورگەنىن دە سونداي ۇمىتپاۋى كەرەك. ءبىزدىڭ بۇل كورگەن بەينەتىمىزدىڭ اتى: «اقتابان شۇبىرىندى, القاكول سۇلاما» بولسىن دەپتى. ماعىناسى: تابانىمىز اعارعانشا جاياۋ ءجۇرىپ, كولدى اينالىپ جاتقان كۇن ەدى جانە سول جولدا ايتىلعان قازاقتىڭ ەسكى ولەڭى مىناۋ:
قارا تاۋدىڭ باسىنان
كوش كەلەدى,
كوشكەن سايىن
ءبىر تايلاق بوس كەلەدى.
قارىنداستان ايىرىلعان
جامان ەكەن,
ەكى كوزگە مولتىلدەپ جاس كەلەدى…» دەپ بۇرىنعى قايعىلى وقيعا تۋرالى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى دا جازعان ەكەن.
قالماقتارعا قارسى جورىق
ابىلقايىر حاننىڭ مول اسكەري كۇشپەن جايىق بويىندا توسىننان پايدا بولۋى ەدىل قالماقتارىنىڭ قۇتىن قاشىرىپ, ۇرەيىن تۋعىزدى. قازاقتاردىڭ وزدەرىنە قارسى باعىت العانىن انىقتاپ ءبىلۋ ءۇشىن قالماقتار الدىمەن بارلاۋ توبىن جىبەرگەنىمەن ولاردىڭ كوزى جويىلىپ, تەك بىرەۋى عانا قاشىپ قۇتىلعان. وسى كەزدە ابىلقايىر حان بۇلقايىر سۇلتان باستاعان 20 مىڭ قازاق قوسىنى جايىق وزەنىنەن ءوتىپ, باقساي مەكەنىنە توقتاعان. ول تۋرالى دوسانگ تايشى 1723 جىلى استراحان گۋبەرناتورى ا.پ.ۆولىنسكيگە حابارلاعان.
ابىلقايىر حان باستاعان قازاق قوسىنى 1723 جىلى قىركۇيەكتە جانە 1724 جىلى كوكتەمدە ەدىل قالماقتارىنا سوققى بەرىپ, 1724 جىلى كۇزدە تۇركىستانعا شابۋىل جاساپ, قالانى قالماقتاردىڭ قولىنان قايتارىپ الدى. سول تۇستا سىرداعى قاراقالپاق ورداسىندا بولعان باشقۇرت ماقسۇت مولدا يۋنۋسوۆ 1724 جىلى 6 قاراشادا سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنا جولداعان حاتىندا: «ابىلقايىر حان مەن بۇكىل قازاقتار قازىرگى ۋاقىتتا تۇركىستاندا, مۇندا قازاقتاردان ەشكىم جوق. ايۋكەنىڭ جيەنى شونا باتىر بۇرىن تۇركىستان شاھارى مەن 32 كەنتتى العان ەدى. ابىلقايىر حانمەن بىرگە قازاقتاردىڭ ءبارى جينالىپ, تۇركىستانعا جورىق جاساپ, شونا باتىرمەن سوعىسىپ, ونى قاشۋعا ءماجبۇر ەتىپ, تۇركىستان شاھارىن قايتارىپ الدى» دەپ حابارلاعان.
بۇلانتى شايقاسى
قاسيەتتى ۇلىتاۋ جەرىندەگى بۇلانتى-بىلەۋتى وزەندەرىنىڭ ارالىعىنداعى كەڭ جازىقتا قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى شەشىلگەن شايقاس بولعاندىعى انىق. قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا 1723-1727 جىلدار ارالىعىن قامتىعان «اقتابان شۇبىرىندى, القاكول سۇلاما» دەپ اتالاتىن قايعىلى وقيعادان كەيىن ءۇش ءجۇزدىڭ رۋ-تايپالارى باس قوسىپ, القالى كەڭەس وتكىزگەن جەر وڭتۇستىك قازاقستانداعى ورداباسى بولدى. وسى ارادان بىرلىكپەن اتتانعان قازاق جاساقتارى ابىلقايىر حاندى باس قولباسشىلىققا سايلاعان. قازاق جاۋىنگەرلەرى العاشقى جەڭىسكە 1726 جىلى شۇبارتەڭىز ماڭىندا قول جەتكىزدى. ودان كەيىن مىقتى قارۋلانعان جوڭعار اسكەرىنە قارسى ۇلىتاۋ مەن سارىارقانى قورعاۋ ماقساتىندا 1727 جىلى بۇلانتى مەن بىلەۋتى ارالىعىندا «قاراسۇيىر», «قالماققىرىلعان» دەگەن جەردە جان الىپ, جان بەرىسكەن شايقاس وتكەن.
وسى بۇلانتى-بىلەۋتى وزەندەرى ارالىعىنداعى شايقاستا ەرەكشە كوزگە تۇسكەن جانە ەڭ العاشقى جەڭىستىڭ تۋىن جەلبىرەتكەن كىشى ءجۇز جەتىرۋىنان تايلاق باتىر مەن ونىڭ جيەنى ۇلى ءجۇز وشاقتى ساڭىرىق باتىرلار تۋرالى دەرەكتى قازاق قاريالارىنان ەڭ العاش رەت جازىپ الىپ, ابۋباكىر ديۆاەۆ «كوك-كەسەنە ماۆزولەيى» اتتى ماقالاسىندا 1905 جىلى جاريالاعان. ودان كەيىن قازاق زيالىسى م.تىنىشباەۆ «قازاق حالقىنىڭ تاريحى» ەڭبەگىندە جازعان. وسى اتالعان ەڭبەكتەرگە كەيىن تاريحشى يرينا ەروفەەۆا سىلتەمە جاساعان.
اڭىراقاي سوعىسى
جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى قازاق حالقى وتان سوعىسىنىڭ (1729/1730) جەڭىسپەن اياقتالۋىندا اڭىراقاي شايقاسى اسا كورنەكتى ءرول اتقاردى. ول تۋرالى قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى اۋىز ادەبيەتىندە ايتىلادى. سونداي-اق م.تىنىشباەۆتىڭ ەڭبەگى جانە باسقا دا بىرقاتار جاناما دەرەكتەمەلەر ارنالعان. تاريحتا اڭىراقاي شايقاسى وتكەن القاپ بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس جاعىندا 120 شاقىرىم جەردە بولعاندىعى ايتىلادى.
اڭىراقاي شايقاسىنا بايلانىستى تاريحشى ي.ۆ.ەروفەەۆا ءوزىنىڭ «حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس, پراۆيتەل ي پوليتيك» اتتى ەڭبەگىندە ناقتى دەرەكتەر كەلتىرگەن. وندا اڭىراقاي شايقاسىنا قاتىسقان بوگەنباي, قابانباي, تايلاق, ساڭىرىق, مالايسارى جانە تاعى باسقا كوپ باتىرلار قاتىسقان دەپ جازدى.
عالىم بۇل ەڭبەگىندە قازاقتار مەن قالماقتار شايقاستان كەيىن بەيبىت كەلىسىم جاسادى دەيدى. وسى شايقاستىڭ وتكەندىگى تۋرالى 1730-1731 جىلدارى ابىلقايىردىڭ باشقۇرتتارعا بارعان ەلشىلەرى ايتقان. باشقۇرتتار قازاق-قالماق اراسىندا وسىنداي ۇلكەن شايقاس بولعاندىعى تۋرالى رەسەي ۇكىمەتىنە حابار بەرگەن.
اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن ءۇش ءجۇزدىڭ حانى بولات ءولدى, تاققا كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىر, بولاتتىڭ ۇلى ابىلمامبەت تالاستى. تاققا ابىلمامبەت وتىردى. سوعىس الاڭىن اۋەلى ابىلمامبەت, ىلە-شالا سامەكە تاستاپ كەتتى. قازاق قونىسى شەگىندى, ورتا ءجۇز شۋ بويىنا كەتتى, ۇلى ءجۇز قالماققا باعىندى. ابىلقايىر ورىس شەكاراسىنا جىلجىپ, ىرگەسىن ورتا جۇزدەن اۋلاق سالدى, ءسويتتى دە, رەسەيمەن وداق بولۋ جونىندە كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى.
دۋىلعالى دالا پەرزەنتتەرى تايلاق پەن ساڭىرىق باتىرلاردىڭ بۇلانتى مەن اڭىراقاي شايقاستارىندا قازاق ساردارلارىنىڭ قولىن باستاپ شىققانى, تۋ ۇستاعان باتىرلاردىڭ بىرەگەيى بولىپ تانىلۋى تاريحي وي-ءتۇيىن ايتۋعا دا نەگىز بولادى. ەڭ اۋەلى مىنا ماسەلەنى اتاپ ءوتۋىمىز قاجەت. ساڭىرىق باتىردىڭ كوتەرىلگەن بيىگى, ونىڭ باتىرلىق ابىرويى, قيىن-قىستاۋ سۇراپىل كەزەڭدە ەلى مەن جەرىن قورعاۋ جولىندا ۇران سالعان ەرلىگى مەن جەڭىسى بۇكىل قازاق دالاسىنا ماداق بولىپ ەستىلىپ, ماقتانىش بولىپ جىرلانعان. تاريحي جىردا:
«بوسقان ەلدى قۇراپ اپ,
قول باستاعان Cاڭىرىق.
اللادان مەدەت سۇراپ اپ,
جول باستاعان ساڭىرىق.
قارسى كەلگەن جاۋىنا,
قىرعىن سالعان ساڭىرىق.
انتالاعان قالماققا,
سۇرگىن سالعان ساڭىرىق.
تايلاق باتىر ەكەۋى,
سەرىك بولعان ساڭىرىق…» دەپ جىرلانىپ, ارعى زامانداردان حالىق اراسىندا ەرلىك داستانى بولىپ جەتكەن.
قاراتاۋدا قاقتىعىس بولعان با؟
قولباسشى تايلاق باتىر مەن جيەنى ساڭىرىق باتىردىڭ ورداباسى, قاراتاۋ جانە قازىعۇرت ايماعىندا قالماقتارعا قارسى سوعىسقانىن كوپ ەل بىلە بەرمەيدى. ول شايقاستار تۋرالى كەزىندە ەسكىلىكتى قاريالاردان كوپ تىڭداعان جانە سول مالىمەتتى جەتكىزۋشى ءابىلدا ءبيدىڭ كەلىنى, قىلىشبەكتىڭ قىزى – ءۇرزيا. بۇل ءابىلدانىڭ اتالارى تايلاق باتىردىڭ نەمەرەسى قازانعاپ باتىرمەن تۋىس بولعان. قازانعاپ باتىر وسى بادام توڭىرەگىنە قونىستانعان سوڭ ءوزى سۇراستىردى ما, الدە ەسكى قاريالاردىڭ كورسەتۋىمەن ايتتى ما ەكەن؟ تايلاق باتىر مەن ساڭىرىق باتىردىڭ قالماققا قارسى سوعىسقان جەرى دەپ قازىرگى قاراسپان توبەدەن ارى بادامعا شىعا بەرىستەگى بۇرىنعى جامبىل ەلدى مەكەنىنىڭ جەرىن ايتادى ەكەن. شايقاستا تايلاق باتىرىڭ مىڭباسى باتىرلارى قاسىندا جۇرگەن.
مىنە, وسىنداي جويقىن شابۋىلداردىڭ ءبىر باعىتى Cارى-مانجا نوياننىڭ قول باستاۋىمەن سىر بويىنا باعىتتالعان ۋاقىتتا 1739-1740 جىلدارى شاماسىندا تايلاق باتىر جاۋمەن شايقاستا قورشاۋدا جارالانىپ شىعىپ, كەيىن قاراتاۋ مەن شيەلى اراسىندا قازا تاپقان سياقتى. مىنە, وسىنداي قازاق حالقىنىڭ داڭقتى تۇلعاسى – تايلاق ءماتىۇلىنا قاتىستى تاريحي شايقاس ورىندارى مەن «تايلاق ولگەن», «تايلاق بۇلاعى» دەگەن جەرلەردىڭ اتاۋلارى دا ساقتالىپ قالعان.
قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعى جولىندا كۇرەسكەن تاريحي تۇلعا, داڭقتى قولباسشى – تايلاق ءماتىۇلىنىڭ ەرلىگى مەن جورىق جولدارىن ءالى كوپ زەرتتەۋ قاجەت. ول ءۇشىن تاريحي ورىندارعا ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرىپ قاراۋ كەرەك. ودان كەيىن رەسەي ارحيۆتەرى مەن كىتاپحانالارىنان ماتەريالداردى قاراۋ ءۇشىن كوپ ىزدەنىس جاسالۋى ءتيىس.
ەسىمدەرى ەل ەسىندە ساقتالعان ءبىرتۋار پەرزەنتتەرى قازاقتىڭ ءاربىر ولكەسىندە بار. ولاردىڭ ەسىمىن ءاردايىم ۇلىقتاۋدىڭ, جاس ۇرپاق ءبىلىپ ءوسۋىنىڭ ماڭىزى وتە زور. ءبىز تاريحىمىزدى تاسقا باسقان بابالارىمىزدىڭ ۇرپاعى رەتىندە تايلاق باتىر سياقتى تۇلعالارىمىزدىڭ ەسىمىن ءاردايىم دارىپتەپ, ەستە قالدىرۋ شارالارىن قولعا الۋىمىز كەرەك دەپ بىلەمىز.
قانات ەڭسەنوۆ, مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى, تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى, قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور
