باس شاھاردىڭ وزىق قالانىڭ بىرىنە اينالۋىندا «جاسىل» ەكونوميكا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. وسى تۇرعىدا ەلوردادا «تازا قازاقستان» كوكتەمگى تازالىق اكتسياسى ەكى اي بويى جالعاسىپ, شاھاردى اباتتاندىرۋ جانە تازالاۋ جۇمىسى قارقىن الدى. قالانى كوز تارتارلىقتاي كوگالداندىرۋ ءۇشىن بيىل 900 مىڭنان اسا جاسىل جەلەك وتىرعىزىلماق. بۇدان باسقا, استانا ەكولوگياسىن جاقسارتۋعا قاتىستى قانداي جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتىر؟ ساۋالعا استانا قالاسىنىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋ جانە تابيعاتتى پايدالانۋ باسقارماسى جاۋاپ بەردى.
اۋانى تازارتۋدىڭ جولى قانداي؟
– ەلورداداعى تۇتىنمەن كۇرەس جانە اۋانىڭ لاستانۋى ماسەلەسىنىڭ باستى شەشىمى – كوگىلدىر وتىن. بۇگىنگى تاڭدا 24,4 مىڭ جەكە ءۇيدىڭ 200 مىڭعا جۋىق تۇرعىنى بار 12,2 مىڭى (49%), ونىڭ ىشىندە 10,2 مىڭى (40,9%) گازعا قوسىلعان. قازىرگى كەزدە «كوكتال-1», «كوكتال-2», «اگروقالاشىق», «تەمىرجولشىلار», «پريگورودنىي», «وڭتۇستىك-شىعىس», «كۇيگەنجار», «ميچۋرين», «ينتەرناتسيونالنىي» تۇرعىن الاپتارىنىڭ, سونداي-اق پوتانين-ماسكەۋ, نۇربەسىك, اقبيداي, قازاق اۋىلى كوشەلەرى تۇرعىندارىن گاز قۇبىرىنا قوسۋ قامتاماسىز ەتىلدى. 2023 جىلى اۋداندىق «تۇران», «تەلمان», «وڭتۇستىك-شىعىس» قازاندىقتارىنا جانە «ۇركەر», «پريگورودنىي», «Family Village», «ءوندىرىس» تۇرعىن الاپتارىنا گاز جەتكىزۋ جەلىلەرىنىڭ قۇرىلىسى اياقتالدى.
وسىلايشا 2026 جىلى ەلوردادا 300 مىڭعا جۋىق حالىق (گازبەن قامتۋعا جاتاتىن حالىقتىڭ جالپى سانى) گازعا قولجەتىمدىلىكپەن قامتاماسىز ەتىلەتىن بولادى. جالپى, گازداندىرۋدىڭ اسەرى, ياعني اتموسفەرالىق اۋانىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ كەزەڭ-كەزەڭىمەن بولادى, بۇل شىعارىندىلاردىڭ جىلىنا 40 مىڭ تونناعا تومەندەۋىن قامتاماسىز ەتەدى, – دەدى ءوز سوزىندە قالالىق قورشاعان ورتانى قورعاۋ جانە تابيعاتتى پايدالانۋ باسقارماسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى جانار بەسكەمپىروۆا.
سپيكەردىڭ ايتۋىنشا, سوڭعى 5 جىلدا قالادا اۆتوكولىك سانى 20,2%-عا وسكەن (349 مىڭ 468 بىرلىكتەن 420 مىڭ 120 بىرلىككە). اۆتوكولىك سانىنىڭ ارتۋى جانە قالا قيىلىستارىندا ءجيى كەپتەلىستەردىڭ بولۋى اۋا لاستانۋىنا اكەپ سوعادى. وسىعان بايلانىستى ەلوردا ەكولوگيالىق تازا كولىك تۇرلەرىنە كوشۋدى جولعا قويماق. ونىڭ ىشىندە ۆەلوجولداردى كوبەيتۋ نەگىزگە الىنعان. بۇگىندە ونىڭ جالپى ۇزىندىعى – 64,5 كم. سونىمەن قاتار قالادا 1 000 مىڭ بىرلىك ەلەكتر كولىگى جانە 51 قۋاتتاۋ ستانساسى بار.
استانا قالاسىندا ەكولوگيالىق جاعدايدى جاقسارتۋ ماقساتىندا پرەمەر-ءمينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى رومان سكليارمەن بەكىتىلگەن «استانا جانە الماتى قالالارىنىڭ ەكولوگيالىق ماسەلەلەرىن كەشەندى شەشۋ جونىندەگى جول كارتاسى» ىسكە اسىرىلۋدا, وندا استانا قالاسىنىڭ اكىمدىگىنە 14 ءىس-شارا جۇكتەلگەن.
جاسىل جەلەك جامىلادى
«قالامىزدى كوگالداندىرۋ – جايلى ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءبىر بولىگى. قالا اۋقىمدى كوگالداندىرۋ جۇمىسىنىڭ الدىندا تۇر. بىلتىر ءبىر ميلليونعا جۋىق جاسىل جەلەك (984 591) وتىرعىزىلسا, بيىل دا 900 مىڭنان اسا جاسىل جەلەك وتىرعىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. ونىڭ ىشىندە ەۋروپادان ءىرى اعاشتار مەن كوپجىلدىق گۇلدەر بار. بيىل استانا اۋماعىندا 3 ميلليوننان استام بىرجىلدىق جانە 500 مىڭ شاماسىندا كىلەم ءتارىزدى گۇل كوشەتتەرىن وتىرعىزۋ جوسپارلانعان.
ەلوردادا 5 جىل ىشىندە ساياباق اۋماقتارىن ۇلعايتۋ مىندەتى تۇر. ولاردى جول كەڭىستىگى بويىنداعى جاسىل جەلەكتەرمەن بايلانىستىرا وتىرىپ, «جاسىل جەلەككە جامىلاتىن قالا» سيپاتىن بەرۋ – نەگىزگى ماقسات. سونداي-اق كوگالداندىرۋ الاڭى ءبىر تۇرعىنعا 14 شارشى مەتردەن 19 شارشى مەترگە دەيىن ۇلعايتىلادى. وسىلايشا قالا تۇرعىندارى ءۇشىن جاسىل كەڭىستىكتەر قولجەتىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتەتىن 2 ستراتەگيالىق قۇجاتتان («قوعامدىق كەڭىستىكتەر مەن كوگالداندىرۋدى دامىتۋ سحەماسى», «كوگالداندىرۋ جارعىسى») تۇراتىن «ەلوردا اۋماعىن كوگالداندىرۋ جونىندەگى تۇجىرىمداما» ىسكە اسىرىلۋدا» دەدى سپيكەر.
استانانىڭ جاسىل بەلدەۋى – قالانىڭ نەگىزگى تىنىسى, وكپەسى. جاسىل بەلدەۋدە شامامەن 1,9 ملن اعاش جانە 14,4 ملن كوشەت وتىرعىزىلادى. ەلوردا توڭىرەگىنە 100 مىڭ گەكتارعا جۋىق اۋماققا ورمان وتىرعىزىلعانى قۋانتادى. جاساندى ورمان فلوراسىن قۇرۋ فاۋنانىڭ دامۋىمەن قاتار ءجۇرۋى كەرەك. سوندىقتان جاسىل بەلدەۋدىڭ اۋماعىندا قوياندار, تۇلكىلەر, قاسقىرلار تۇقىمداسى, ال قۇستاردان – كەكىلىكتەر, سەپكىلگۇل, قىرعاۋىلدار بار. 2024 جىلى قىرعاۋىلدىڭ 1800-ءىن ۇشىرۋ جوسپارلانۋدا, ونىڭ 700 باسى ۇشىرىلدى, 150-ءى ماۋسىم ايىندا, تاعى 950-ءى قىركۇيەكتە ۇشىرىلادى. قىرعاۋىلداردى ءوسىرۋدىڭ باستى ماقساتى – ولاردى ەلوردانىڭ جاساندى تۇردە قۇرىلعان جاسىل بەلدەۋىنىڭ اۋماعىن قانىقتىرۋ.
قوقىس توكسە – ايىپپۇل
استانا قالاسىنىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋ جانە تابيعاتتى پايدالانۋ باسقارماسىنا قاراستى كەلەسى ءبىر ماسەلە – رۇقساتسىز كۇل-قوقىس توگىلەتىن ورىنداردىڭ سانىن ازايتۋ. 2023 جىلى ەلوردادا مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋ ماقساتىندا رۇقسات ەتىلمەگەن قوقىس ورىندارى 2 ەسەگە قىسقاردى. «قازاقستان عارىش ساپارى» كومپانياسى عارىش مونيتورينگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا, استانا اۋماعىندا 338 بەيبەرەكەت قوقىس شاشىلعان ۋچاسكەنىڭ 224-ءى (67%) جويىلىپ, ولاردا جيناقتالعان 100 مىڭ توننا تۇرمىس قالدىقتارى ءتيىستى قوقىس توگەتىن ورىندارعا تاسىمالداعان.
قالادا رۇقسات ەتىلمەگەن پوليگونداردى جويۋ جۇمىستارى باستالدى. سونىڭ ءبىرى «تازا قازاقستان» ەكواكتسياسى اياسىندا جۇرگىزىلىپ, 1500-دەن استام ستۋدەنت پەن ەلوردالىق ءماسليحات دەپۋتاتتارى «نۇرا-ەسىل» ارناسىنان 200 توننادان استام قوقىس جينادى. قوقىستىڭ كەسىرىنەن سۋ لاستانۋىن بولدىرماۋ ماقساتىندا جىل سايىن ساۋىردەن جەلتوقسانعا دەيىن ەسىل وزەنىندە, اقبۇلاق جانە سارىبۇلاق وزەندەرىندە, «نۇرا-ەسىل» ارناسىندا بىرقاتار تابيعاتتى قورعاۋ ماقساتىنداعى ءىس-شارالار وتكىزىلەدى. ولار: سۋ بەتىن سانيتارلىق تازارتۋ, اكۆاتوريا مەن جاعالاۋ اۋماعىن وسىمدىكتەردەن تازارتۋ, ءتۇبىن تازالاۋ جانە جاعالاۋدى نىعايتۋ جۇمىستارى جانە مەليوراتسيالىق ءىس-شارالار (اەراتسيا, بالىقتاندىرۋ, رەمەدياتسيا).
ايتا كەتەتىنى, قۇرىلىس قالدىقتارى سولتۇستىك جوتا ۋچاسكەسىندە قابىلدانادى. ۋچاسكەدە قۇرىلىس قالدىقتارىن (اسفالت, كىرپىش, بەتون جانە ت. ب.) وڭدەۋگە ارنالعان قۋاتتىلىعى جىلىنا 196 000 كۋب مەتر ۇنتاقتاۋ كەشەنى ورناتىلعان.
– قالدىقتاردى باسقارۋ سالاسى باسەكەلەستىك ورتادا ەكەنىن نازارعا الا وتىرىپ, قۇرىلىس قالدىقتارىن قابىلداۋعا ارنالعان ءتاريفتى زاڭدى تۇلعالار ءۇشىن تونناسىنا 1 300 تەڭگەگە دەيىن (بۇرىن تونناسىنا 3 800 تەڭگە), سونداي-اق جەكە تۇلعالارعا وتەۋسىز نەگىزدە تومەندەتۋ جونىندە شارالار قابىلداندى. 2023 جىلى الاڭعا 155,5 مىڭ توننا قالدىق قابىلداندى. قالدىقتاردى زاڭسىز ورنالاستىرعانى ءۇشىن جازانى قاتاڭداتۋ ماقساتىندا ەكولوگيا مينيسترلىگى «اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى» قر كودەكسىنە وزگەرىستەر ەنگىزۋ ماسەلەسىن پىسىقتادى, وندا بەلگىلەنگەن ورىنداردان تىس جەرلەردە قوقىس شىعارعانى ءۇشىن اكىمشىلىك
جاۋاپكەرشىلىكتى 50 اەك-تەن (172,5 مىڭ تەڭگە) 200 اەك-كە (690 مىڭ تەڭگە) دەيىن, قايتا بۇزعانى ءۇشىن 2 ەسەلەنگەن مولشەردە ۇلعايتۋ ۇسىنىلادى. «استانا مارتەبەسى تۋرالى» قر زاڭىنا مۇلكى تاركىلەنىپ, بۇزۋشىلاردى جازالاۋدى قاتاڭداتۋ بولىگىندە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ ماسەلەسىن قالا اكىمدىگى پىسىقتادى. زاڭ جوباسى ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ كەلىسىمىنەن وتكەن جوق, – دەدى ج.بەسكەمپىروۆا.
تازالىق تازا سانادان باستالادى
ەلوردادا جىل سايىن جالپىقالالىق سەنبىلىكتەر وتكىزىلىپ, يگىلىكتى ءىس-شارا كەزىندە قالانى سانيتارلىق تازالاۋ, نوسەرلىك اۋلالار مەن ارىق جۇيەلەرىن تازارتۋ, كوشە بويىن, جاياۋ جۇرگىنشىلەر جولدارىن تازالاۋ, ساياباقتار مەن جاسىل جەلەكتەردى كۇتۋ بويىنشا ماۋسىمدىق اگروتەحنيكالىق جۇمىستاردى جۇرگىزۋ, زاڭسىز جەرلەردە ورنالاسقان قوقىس ۇيىندىلەرىن جانە لاستانعان اۋماقتاردى تازالاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى. قالانىڭ تاماشا داستۇرىنە اينالعان بۇل ءىس-شارا بيىل«تازا قازاقستان» ەكولوگيالىق اكتسياسىمەن ۇيلەسىم تاۋىپ, ەڭبەك ۇجىمدارىنىڭ, قالا تۇرعىندارىنىڭ كۇشىمەن پوليگونعا مىڭداعان توننادان استام قالدىق شىعارىلدى, ساياباقتار مەن سكۆەرلەر اۋماعى جينالدى. وعان زەينەتكەرلەردەن باستاپ, كاسىپورىندار مەن ۇيىمدار, پيك جانە ميب ۇجىمدارى, شاعىن جانە ورتا بيزنەس سۋبەكتىلەرى, ستۋدەنتتەر مەن وقۋشىلارعا دەيىن قاتىستى. ساۋىردە باستالعان ەكواكتسياعا ەلوردالىقتار جاپپاي اتسالىسىپ, بۇگىندە دە بەلسەندىلىك تانىتىپ كەلەدى. اتالمىش اكتسيانىڭ باستى ماقساتى – قوعام نازارىن ەكولوگيالىق ماسەلەلەرگە اۋدارىپ, اينالانى تازا ۇستاۋعا, ەكولوگيالىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋعا ۇلەس قوسۋ, سونىمەن قوسا جاس ۇرپاق اراسىندا ەكولوگيالىق سانانى, ەكولوگيالىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ بولىپ وتىر.
سپيكەر جانار بەسكەمپىروۆانىڭ سوزىنشە, قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتاردى بولەك جيناۋ بويىنشا ەكولوگيالىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا قالا تۇرعىندارى اراسىندا اقپاراتتىق-ناسيحاتتاۋ جۇمىستارى تۇراقتى تۇردە جۇرگىزىلەدى. الەۋمەتتىك بەينە-اۋديو روليكتەر مەن جادىنامالار, قالدىقتاردى دۇرىس سۇرىپتاۋ بويىنشا نۇسقاۋلىقتار, ينفوگرافيكا سەكىلدى تاسىلدەر ءتيىمدى قولدانىلادى. قالا مەكەمەلەرىندە ەكولوگيالىق ءىس-شارالاردىڭ بارلىق ءتۇرى جۇرگىزىلەدى. سونىڭ ىشىندە «استانا قالاسىنىڭ ۇزدىك ەكو-وتباسى», «ۇزدىك تۇرعىن ءۇي اۋدانى» بايقاۋلارى, سەنبىلىكتەر, قالالىق ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا شەبەرلىك ساباقتارى ۇنەمى وتكىزىلەدى.
