قاي شىعارمانى بولماسىن, سوڭعى بەتىن وقىپ, اياقتاپ, جاپقانىڭدا الدەقانداي اسەر ۇستىندە بولاسىڭ. بىرەۋى مۇڭعا باتىرادى, بىرەۋى قۋانىشقا كەنەلتەدى, ەندى ءبىرى اۋىر ويعا جەتەلەيدى دەگەندەي. شىعارماشىلىعى بۇرىننان تانىس جازۋشى ءمادي ايىمبەتوۆتىڭ «بوپاي حانىم» اتتى تاريحي رومانىن وقىپ بىتكەندە ءتىل ۇشىنا: «تەكتىلىكتى تۋ ەتكەن ساۋلەلى ءسوز ەكەن!» دەگەن ءسوز ورالعان. كەۋدەنى اتا-بابامىزدىڭ باتىرلىعى مەن مارتتىگىنە, ادەپتىلىگى مەن شەشەندىگىنە دەگەن ءسۇيسىنىس كەرنەدى. باستارىنان قيلى-قيلى تاعدىر ءوتىپ, تىعىرىققا تىرەلىپ, قيىندىققا كەز كەلىپ جاتسا دا, قايران بابالارىمىز ار جولىنان اتتاماي, كىسىلىكتەن كەتپەي, سۇيەككە تاڭبا تۇسىرمەي, اسقاق قالپىندا وتكەن-اۋ, شىركىن؟!..
كىتاپ انىقتاماسىندا ايتىلعانداي روماننىڭ باستى كوركەمدىك قاعيداسى – ءتول تاريحىمىزدىڭ قالتارىسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇرمالانىپ كەلگەن شىندىق پەن اقيقاتتى كورسەتۋ. دالىرەك ايتقاندا, ابىلقايىر حاندى العاش رەسەيگە بودان بولىپ كىرۋگە قول قويعان تۇلعا رەتىندە تانۋدىڭ جالعان ەكەندىگىن جەتكىزۋ. مىنە, اۆتور وسى دەرەكتىڭ شىندىققا جاناسپايتىنىن, سونداي-اق ولاي ايتىلۋىنىڭ سەبەبىن كەلتىرەدى. وسى كىتاپ شىققاننان كەيىن, ول تۋرالى ارحيۆ دەرەكتەرى كەلتىرىلگەن ماقالالار دا وقىعانبىز. ءسويتىپ, جازۋشى قازاقتىڭ باس حانىنىڭ ونداي قۇجاتقا قول قويماعاندىعىن, ونى ورىس تىلىنە اۋدارعاندا تەۆكەلەۆتىڭ ءوز قولىمەن وزگەرتىپ جىبەرگەنىن باياندايدى. «پەتر پاتشا وعان اۋىزبا-اۋىز مىناداي تاپسىرما بەرگەن: قايتكەندە دە, ءتىپتى اقشالاي قانشا شىعىندانساڭ دا, رەسەي يمپەرياسىنىڭ قول استىنا باعىنىشتى بولىپ كىرەمىز دەگەن ءبىر پاراققا جازىلىپ, ءمورى باسىلعان ابىلقايىردىڭ حاتىن ماعان جەتكىزۋگە ءتيىسسىڭ!» (42-بەتتە). وسى ءامىردى ورىنداۋ جانە گەنەرال بولۋ ارمانىنا جەتۋ ءۇشىن سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنىڭ ءتىلماشى, ديپلومات, پولكوۆنيك قۇتمۇحامبەت تاۋەكەل-تەۆكەلەۆ سونداي قۇيتىرقىلىققا بارعان. كىتاپتا ءور, باتىر مىنەزدى, شەشىمدى, نامىسشىل ابىلقايىردىڭ باسقاعا بودان بولار نيەتى دە بولماعانى, ءتىلماشتىڭ قاشان, قالاي قيانات جاساعانى جان-جاقتى ايتىلادى. «ورىنبورعا كەلىسىمەن مۇستافانىڭ اۋدارماسىنداعى حات مازمۇنىمەن تانىسقان تەۆكەلەۆ حان ورداسى تاراپىنان بودانعا الۋ تۋرالى ءوتىنىش بىلدىرەتىن ىڭعايداعى ءبىراۋىز دا ءسوز جازىلماعانىن كورىپ, كوڭىلى زاماتتا قۇلازىپ قالدى. ايلاكەر حان ابىلقايىر مۇقياتتاپ قولىن قويىپ, ادەمىلەپ ءمورىن باسقان قاعازدا وزدەرىنىڭ باشقۇرتتارمەن كەلىسىمدە بولۋىنا ورىس بيلىگىنىڭ قولداۋ ءبىلدىرۋى ماعىناسىندا عانا جازىپتى. مۇنداي مازمۇنداعى حات پاتشايىمنىڭ ماقۇلداۋىنا يە بولماسى انىق ەدى. ول دەرەۋ قالام الىپ, ورىسشا ماتىنىندە حاتتىڭ سوڭعى ءتۇيىندى سويلەمىن بىلايشا وزگەرتتى: «…سول سەبەپتى ءبىز, ابىلقايىر حان, ورتا جانە كىشى ءجۇزدىڭ قازاعى, باسىمىزدى ءيىپ مارحابات ەتە وتىرىپ, ءسىزدىڭ قىزمەتشىڭىز بولىپ تابىلامىز جانە بارشا قاراشا حالىقپەن بىرگە ءوزىڭىزدىڭ قورعانشىلىعىڭىزدى تىلەپ, ءسىزدىڭ بوداندىعىڭىزداعى ورالدىڭ ارعى بەتىندە تۇراتىن باشقۇرت حالقىمەن ىنتىماقتى ءومىر سۇرۋگە تيگىزەر كومەگىڭىزدى كۇتەمىز.
سىزگە بارلىق يگىلىكتى تىلەيمىز جانە ءسىزدىڭ بودانىڭىزدا بولامىز». مىنە, ابىلقايىردىڭ ءسوزى وسىلاي بۇرمالانىپتى. وكىنىشكە قاراي, قانشاما جىل ءبىز تاريحتان وسىلاي وقىدىق, وسىلاي تۇسىندىك. حالقى, جۇرتى, جەرى ءۇشىن شايقاسىپ, ءومىرىن ات ۇستىندە وتكىزگەن باس قولباسشى, حاس باتىردى «وسالدىعى» ءۇشىن جازعىرىپ كەلدىك. جازۋشى رومانىندا تاريحتىڭ وسىنداي بۇرمالانۋىن جونگە كەلتىرىپ, ءادىلىن ايتىپ, تۇزەتىپ وتىر. ونىڭ بۇل ەڭبەگى ەرەكشە اتاۋعا تۇرارلىق.
كىتاپتىڭ ءتىلى – قازاقتىڭ سۇرىنبەيتىن, مۇدىرمەيتىن, كەستەلى كوركەم ءتىلى. كوڭىلىڭدى شۋاقتاندىرار, ءبىر-ءبىرىن ارلەي تۇسكەن جۇيەلى دە اسەم ءسوز. اۆتوردىڭ كەڭ جازيرا تۋعان ەلىنە, وتانىنا دەگەن, ونىڭ ءار بۇتاسى مەن ءار پەرزەنتىنە دەگەن ءسۇيىسپەنشىلىگىن, شەكسىز ماحابباتىن سەزىنەسىڭ. بوپايداي بوبەك تە ءتورت ۇلدان كەيىن ساعىنتىپ كەلگەن, جول-ءجونى بولەك بالا. اتىن اكەسى ىرىمداپ مۇحامبەت پايعامباردىڭ سۇيىكتى قىزى ءبيباتيمانىڭ ەسىمىمەن اتاعان. جاسىندا ەركە, ەركىن ءوسىپ, ساداق اتىپ, نايزا ۇستاپ, تۇلپارىنىڭ ۇستىندە جەلدەي ەسىپ, جاۋعا شاپسا, بويىندا شىققان بۋىندى سالار, پارشا-پارشاسى شىققان سۇيەكتى جىمداستىرار سىنىقشىلىعى, پالە-جالەسىن قايتارار ەمشىلىك قاسيەتى دە بار. جورىقتا مەرتىككەن ابىلقايىر سۇلتانمەن دە تانىس قالعان سول قاسيەتى. كەيىن حان بايبىشەسى اتانىپ, العاشقى ۇلىنا اياعى اۋىر بولعاندا ارلان ءبورىنىڭ جۇرەگىنە جەرىك بولارىن قايتەرسىز!.. ارداقتىسىنان ايرىلار الدىندا ونىڭ اتىنىڭ يەسىز, ەرى بوس كۇيىندە كەلگەنىن تۇسىندە كورۋىنە قالاي سەنبەسسىز؟
ءبىر قاراعاندا, مۇنداي وقيعالار قازاقتىڭ بايىرعى ەرتەگى-اڭىزدارىندا كوپ ايتىلادى. الايدا سول اڭىز-ەرتەگىلەردىڭ نەگىزىندە شىندىق جاتقان جوق پا؟ ال سول شىندىق بوپايداي ءبىرتۋار جانداردىڭ باسىندا نەگە كەزدەسپەسكە؟ شوتان باتىردىڭ جەرگە قۇلاعىن توسەپ, ىزدەپ ءجۇرىپ التى قۇلاش تەرەڭنەن سۋى سارقىلماس ءارى تاستاي سالقىن شىڭىراۋ قۇدىق قازۋىنا قالاي نانبايسىز؟ تەگىن ادام ەمەس, ارۋاقتى باتىر. شولىركەپ, قينالعان حالقىنا سۋ ىزدەپ ءجانتاسىلىم, الاسۇرعاندا جەتى قات جەر استىنداعى سۋ سىلدىرىن ەستىسە, نە ايىپ؟ سونداي قۇدىقتار دالا توسىندە ءالى بار عوي. قازاعىم ەشقانداي قۇرال, اسپاپ جوق كەزدە اي دالادان قۇدىق قازىپ, سۋ شىعاردى عوي.
ەڭ باستىسى, اسەم سوزبەن اسپەتتەلگەن تارتىمدى وقيعالارعا ەلىتىپ وتىرىپ, ايتىلعان اڭگىمەلەرگە قالتقىسىز سەنەسىڭ, اڭىزدارعا قۇلاق ءتۇرىپ, تامساناسىڭ. ونىڭ استارىندا جوعارىدا ايتقان اۆتوردىڭ حالقىنا دەگەن عاجايىپ ماحابباتى تۇرعانداي.
باتىرلاردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن سەنىمى, قۇرمەتى مەن ىزەتى, اياققا باستىرماس نامىستارى مەن مارتتىكتەرى ريزا قىلادى. باتىرلىقتىڭ ءوزى ۇلكەن ويدان, اقىل-سانادان تۋادى دەسەك, ەل قامىن جەگەن سول ويدان تۋعان ولاردىڭ سوزدەرى دە ساليقالى. كۇنشىلىك جەردەن ات ۇستىندە قامشى سابىنا سۇيەنىپ قالعىپ-مۇلگىپ كەلسە دە ادەپتەن وزبايدى-اۋ, ازاماتتار! اداي ەلىنە كۇيەۋ ابىلقايىر حانمىن دەپ كەرگىمەي, جولىن ساقتاپ, كەيىندەي وتىرادى, كيلىگىپ, ۇلكەندەردىڭ الدىنان سويلە- مەيدى!
بوكەنباي, مىرزاتاي, جانىبەك, ەسەت, شوتان سياقتى باتىرلاردىڭ ورەلەرى بيىك, ىستەرى ءىرى, سوزدەرى كەسەك.
ال ونەرى وزعاندارعا جىلى لەبىز ءبىلدىرۋ, سىي-سياپات كورسەتۋ تاعى ەستەن شىقپايدى. قايران, ەستى حالقىم-اي, دەيسىڭ! حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكەن كۇردەلى ءبىر كەزەڭدى قامتىعان روماندى وقي وتىرىپ, قازاقتىڭ توت باسپاس اسىل قالپىن, دالا جۇرتىنىڭ اسقاق مىنەزىن, قوناققا كەڭ, دۇشپانعا قارسى قايراتىن تانىپ, جىگەرىڭ تاسيدى.
ەل قامىن جەگەن اكە, ارداقتى اعالاردىڭ, دالا زاڭىنىڭ الديىندە وسكەن اقىلىنا كوركى ساي بوپاي حانىمنىڭ ءوسىپ-جەتىلۋى, مىنەز-قۇلقى شىنايى سۋرەتتەلگەن. ويى جۇيرىك, سەزىمتال, كورەگەن جان ەشقاشان اسىپ-تاسپايدى, ابىلقايىردىڭ, كەيىن ۇلى نۇرالى حاننىڭ كەڭەسشىسى بولادى. ورىس پاتشايىمىنا پىكىرىن جەتكىزەر ىقپالى, مۇقالماعان بەدەلى بار. ساياساتتىڭ سالقىن جەلىنىڭ قاي باعىتقا سوعارىن الدىن الا اڭعارارلىق قابىلەتتى حانىم. كەرەك تۇستا, نامىسىنا وت تيگەن كەزدەردە بويىنداعى باتىرلىعى لاپ ەتىپ كورىنىپ تە وتىرادى. ابىلقايىر حاندى وپاسىزدىقپەن ولتىرتكەن باراقتى جازالاۋى, كەگىن الۋى – ءبىر بولەك اڭگىمە. قايران قالدىرار تاعى ءبىر قىزىعى, حان ورداسىندا بولعان سۋرەتشى كەستللدىڭ ابىلقايىر مەن بوپاي حانىمنىڭ پورترەتتەرىن سالۋى. ول پورترەتتەر كىتاپ مۇقاباسىنا باسىلعان.
ەپيلوگ ورنىنا بەرىلگەن ءبىر اۋىز ۋاجىندە اۆتور قاسىم تورەنىڭ قىزى, كەنەسارىنىڭ قارىنداسى بوپاي حانشاعا وسى ەسىمنىڭ بەرىلۋىن اتاپ وتەدى. كوپشىلىكتىڭ تاريحتاعى ەكى بوپاي ەسىمىن دە شاتاستىرماي, بىلە جۇرۋىنە كەرەك دەرەك. كوپ جۇك ارقالاعان, ەرەكشە جاڭالىعى بار, وقيعاسى بىرىنەن-ءبىرى ءوربىپ, قىزىقتىرا تۇسەر, ءتىلى جەڭىل تاريحي روماننىڭ كولەمى شاعىن عانا. بۇل – بۇگىنگى كۇن تالابى. وسى شاعىن كولەمگە وسىنشاما كوپ مالىمەت, تەرەڭ وي, اسەم اسەر سىيعىزۋى – جازۋشىنىڭ شەبەرلىگى. بۇعان ءشۇبا جوق.
تەكتىلىكتى تۋ ەتكەن, ساۋلەلى سوزبەن ورىلگەن, كوزى اشىق, كوكىرەگى وياۋ, تالعامدى وقىرمانىن ەلەڭ ەتكىزگەن شىعارمانىڭ ءادىل باعاسىن الارىنا سەنىمدىمىز.
سەرىك جەتپىسقاليەۆ,
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى
