ادەبيەت زەرتتەۋشىسى, اۋدارماشى, قوعام قايراتكەرى تۇراعۇل ابايۇلى – جارىق عۇمىرىندا الاش ىسىنە بىركىسىلىك ۇلەسىن قوسقان تۇلعا. الاش ارىستارىنىڭ سەنىمدى ازاماتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ بىرەگەي جۇمىس اتقارعان ت.ابايۇلى – قازاقتىڭ ارداقتى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى. ءبىر عانا حاكىم ابايدىڭ ولەڭدەرىن 1909 جىلى باسپادان شىعارۋداعى تاريحي ەڭبەگىنىڭ ءوزى الاش بالاسى الدىنداعى ابىرويىن اسقاقتاتار ءىس ەدى.
ابايۇلى تۇراعۇل 1875 جىلى قازىرگى اباي وبلىسى اباي اۋدانىندا تۋعان. ابايدىڭ كىشى بالاسى. جاس كەزىندە مۇسىلمانشا, ورىسشا ساۋات اشقان. اكەسى مەن اعالارى وسپان, ءابدىراحمان, ماعاۋيا قايتىس بولعاننان كەيىن قۇنانباي اۋلەتىنىڭ باستى ادامى رەتىندە جەرگىلىكتى بيلىككە ارالاسقان. ول ءا.بوكەيحانوۆ, م.دۋلاتوۆ, ج.ايماۋىتوۆ سىندى الاش قايراتكەرلەرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعان.
1922 جىلدان شىعارماشىلىق جولعا بەت بۇرعان تۇراعۇلدىڭ ادەبي مۇرالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇندى ەڭبەگى – «اكەم اباي تۋرالى» دەپ اتالاتىن ەستەلىگى. قازاق ادەبيەتىندەگى ەستەلىك جانرىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان بۇل ەڭبەگىن ول م.اۋەزوۆتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا جازعان. ابايدىڭ مىنەز-قۇلىق ەرەكشەلىكتەرىن, ولەڭ جازارداعى كوڭىل كۇيىن قىزىقتى سۋرەتتەگەن تۇراعۇل ۇلى اقىن شىعارمالارىنا تالداۋ جاسايدى, ونىڭ شىعارمالارىنىڭ نەگىزىن كوركەم اۋدارمالار قۇرايدى.
ول دجەك لوندوننىڭ «ەسكيموس كيش», ا.م.گوركيدىڭ «چەلكاش» («تاڭ» جۋرنالىنىڭ 1925 جىلعى ساندارىندا جارىق كورگەن), ا.س.نەۆەروۆتىڭ «ءماريا – بولشەۆيك», «مەن ومىرگە جەرىكپىن» (نەۆەروۆتان اۋدارمالارى «ورتاقشىل ماريا» دەگەن اتپەن 1927 ج. ماسكەۋدە جەكە كىتاپ بولىپ شىققان) اتتى اڭگىمەلەرى مەن ب.پرۋستىڭ «انتەك» شىعارماسىن («انتەك قىران» – ءا.ا.), د.لوندوننىڭ «مارتين يدەن» رومانىن (قولجازباسى ساقتالماعان) قازاق تىلىنە اۋدارعان. تۇراعۇل ابايۇلى «اللادان مەن قاپا بوپ, تىلەگەن كۇن», «حات», «ابىشكە», «جاۋاپ حات», ت.ب. ولەڭدەر جازعان.
1928 جىلى شىمكەنتكە جەر اۋدارىلعان تۇراعۇل بىرنەشە جىل اۋىر ازاپ كورىپ, 1934 جىلى دۇنيەدەن وتكەن.
ابايدىڭ وزگە ۇرپاقتارى سەكىلدى تۇراعۇلدىڭ دا كورگەن ازابى, تارتقان جاپاسى اۋىر بولعان. بۇگىنگە دەيىن قالام يەسىنىڭ شىمكەنتتەگى حيمفارم زاۋىت استىندا قالعان بەيىتى تۋرالى دا ءارتۇرلى اڭگىمەلەر بار. تۋعان جىلى تۋرالى ءار جەردە ءارتۇرلى جازىلىپ كەلەدى. بىردە 1875, ال بىردە 1876 جىلى دۇنيەگە كەلگەن دەگەن دەرەكتەر قاتار ءجۇر.
تۇراعۇل شىعارمالارى جيناعىنىڭ العىسوزىن جازعان عالىم و.جۇباي: «ادەبيەت تاريحىندا, قازاق عىلىمىندا, اۋدارما ىسىندە وزىندىك ورنى بار تۇلعا رەتىندە تۇراعۇل ابايۇلىنىڭ ەڭبەكتەرى ارنايى زەرتتەۋ نىسانى بولۋعا ابدەن لايىق. جيناق وسىنداي زەرتتەۋلەرگە مۇرىندىق بولادى دەگەن سەنىمدەمىز» دەي كەلىپ, عالىم مۇرالارىنىڭ كوپتەگەن قورى ساقتالعان, ۇلتىمىز تاريحىنىڭ وزگە دە كىتابي جادىگەرلەرى بارىنشا جيناقتالعان قر ۇلتتىق كىتاپحاناسى مەن ورتالىق عىلىمي كىتاپحانانىڭ سيرەك كىتاپتارى مەن قولجازبالار قورىنا ارنايى العىسىن ايتىپ, العىسوزىنىڭ نۇكتەسىن قويادى
تۇراعۇل ابايۇلىنىڭ ەڭبەكتەرى تۇلعا اقتالعاننان كەيىن تۇڭعىش رەت 2018 جىلى جيناقتالىپ, كىتاپ بولىپ شىقتى. «تۇراعۇل ابايۇلى (زەرتتەۋلەر, ماقالالار, اۋدارمالار)» دەگەن اتپەن شىققان كىتاپتا تۇڭعىش رەت عالىمنىڭ وتكەن عاسىر باسىندا توتە جازۋداعى ءتۇرلى باسىلىمداردا جاريالانعان ەڭبەكتەرى مەن كىتاپتارى بۇگىنگى جازۋعا ءتۇسىرىلدى. كىتاپتى تۇپنۇسقادان قۇراستىرىپ, تەرىپ, سالىستىرىپ شىعۋ مىندەتىن ءبىز اتقارعانبىز. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, الاشتانۋشى, ءتىلشى-عالىم, ۇستازىم ورىناي جۇباي اتالعان كىتاپقا العىسوز جازىپ, سوڭعى رەداكتسياسىن قاراعان. اتالعان كىتاپقا عالىمنىڭ ادەبي جانە عىلىمي اۋدارمالارى ءبىرشاما تولىق ەنگەن. اتاپ ايتار بولساق, كىتاپقا اۆتوردىڭ ا.م.گوركيدەن اۋدارعان «چەلكاش» اتتى اڭگىمەسى, دجەك لوندوننان اۋدارعان «بالانىڭ ەرلىگى», ا.نەۆەروۆتان اۋدارعان «مەن ومىرگە جەرىكپىن», «ورتاقشىل ءماريا» اڭگىمەلەرى, گ.ن.سپەرناسكيدەن اۋدارعان «بالالى ايەل نە ءبىلۋ كەرەك؟», ا.ب.بەليتسەردەن «قولداعى مالدىڭ, قۇستىڭ قۇرت اۋرۋ بولماعىنىڭ جايى», پيريدولين س.پ. «مال شارۋاسىنىڭ ناسيحاتتارى», ت.س.س. اۋدارمالارى, «اكەم اباي تۋرالى» ەستەلىگى ەنگەن.
تۇراعۇل شىعارمالارى جيناعىنىڭ العىسوزىن جازعان عالىم و.جۇباي: «ادەبيەت تاريحىندا, قازاق عىلىمىندا, اۋدارما ىسىندە وزىندىك ورنى بار تۇلعا رەتىندە تۇراعۇل ابايۇلىنىڭ ەڭبەكتەرى ارنايى زەرتتەۋ نىسانى بولۋعا ابدەن لايىق. جيناق وسىنداي زەرتتەۋلەرگە مۇرىندىق بولادى دەگەن سەنىمدەمىز» دەي كەلىپ, عالىم مۇرالارىنىڭ كوپتەگەن قورى ساقتالعان, ۇلتىمىز تاريحىنىڭ وزگە دە كىتابي جادىگەرلەرى بارىنشا جيناقتالعان قر ۇلتتىق كىتاپحاناسى مەن ورتالىق عىلىمي كىتاپحانانىڭ سيرەك كىتاپتارى مەن قولجازبالار قورىنا ارنايى العىسىن ايتىپ, العىسوزىنىڭ نۇكتەسىن قويادى.
ەلىمىزدەگى الاشتانۋ مەن بابا تاريحىن زەردەلەۋدە ۇلكەن ءرول اتقارىپ كەلە جاتقان سيرەك كىتاپتار مەن قولجازبالار قورلارىنا, اسىرەسە جوعارىدا اتالعان ەكى كىتاپحانا قورىنا ءبىزدىڭ دە ايتار العىسىمىز ەرەكشە. ءبىز بۇگىن كوپتەن ءسۇيىنشى سۇراعالى وتىرعان جاڭالىعىمىز دا اتالعان كىتاپحانا قورىنا بايلانىستى.
جوعارىدا كورسەتىلگەندەي, تۇراعۇل ابايۇلىنىڭ وسىعان دەيىن بەلگىلى بولىپ كەلگەن ەڭبەكتەرى: اۋدارماشىنىڭ 5 ادەبي جانە 3 عىلىمي اۋدارماسى جانە بىرقاتار ولەڭدەرى, سونداي-اق تاريحي, عىلىمي قۇنى جوعارى باعالانعان اكەسى حاكىم اباي تۋرالى جازعان ەستەلىگى.
ال بۇگىن وقىرمان قاۋىمعا جەتكىزگەلى وتىرعان اقجارما جاڭالىعىمىز – ت.ابايۇلىنىڭ بۇعان دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن تاعى ءبىر اۋدارما كىتابى تۋرالى بولماق. تۇراعۇل ابايۇلى اۋدارعان ءتورتىنشى ءبىر عىلىمي ەڭبەك تاعى دا قر ۇلتتىق كىتاپحاناسىنىڭ سيرەك كىتاپتار مەن قولجازبالار قورىندا ساقتالعان. كىتاپتىڭ ايقارا بەتىندە: «جۇقپالى اۋرۋدى ۇساق جانۋارلار تاراتادى», اۆتورى: د.م.روسسيسكي. اۋدارعان: ابايدىڭ تۇۋراۋىلى. كەڭەس وداعىنداعى ەلدەردىڭ كىندىك باسپاسى, 1927. 48 ب. تارالىمى 4000 دانا» دەگەن مالىمەتتەر بەرىلگەن.
اباي بالاسىنىڭ بۇعان دەيىن بەلگىلى بولعان ەڭبەكتەرىن ءبىر كىسىدەي زەردەلەگەن ادام رەتىندە, اۋدارماشىنىڭ بۇل كىتابىن بارىنشا تاپتىشتەي قارادىق. الاشتانۋشىلار مەن تۇراعۇل تۋرالى ىزدەنىس جاساۋشىلاردىڭ ماقالالارى مەن ەڭبەكتەرىندە اتالىپ وتكەن دە بولار دەپ قول جەتكەن جەرگە دەيىن ىزدەپ كوردىك.
تۇراعۇل تۋرالى ىزدەنگەن زەرتتەۋشىلەر جوق ەمەس. ءتۇرلى باسىلىم بەتتەرىنەن ابايدىڭ وسىناۋ قايراتكەر ۇلى تۋرالى جازىلعان 20-عا جۋىق ماقالانى زەردەمىزدەن وتكىزدىك. ءبىز كورگەن ماقالالاردا عالىمنىڭ شىعارماشىلىق, قايراتكەرلىك قىرى قاراستىرىلعان. ءومىر دەرەكتەرى دە ءبىرشاما تەرەڭ قاۋزالعان. الايدا ءبىز جولشىباي جولىقتىرعان بۇل كىتابى تۋرالى دەرەكتەر كەزدەسپەيدى. ال ءبىز بايقاماي قالعان الدەبىر باسىلىمداردا بولىپ جاتۋى دا عاجاپ ەمەس. دەگەنمەن تۇقىم جۇراعاتىمەن كەرى زاماننىڭ تەپكىسىن كورگەن, ءوزى دانىشپان ابايدىڭ ۇرپاعى, ابايدىڭ كىتابىن العاش شىعارۋشى تۇراعۇلدىڭ تاسادا قالىپ بارا جاتقان ءبىر كىتابى بار ەكەنىن جۇرتقا قۋانا جەتكىزۋدىڭ ايىبى جوق دەپ شەشتىك.
سونىمەن, ابايدىڭ ۇلى تۇراعۇلدىڭ د.م.روسسيسكيدەن اۋدارعان «جۇقپالى اۋرۋدى ۇساق جانۋارلار تاراتادى» اتتى كىتاپشاسى بار. 50 بەتكە ەركىن جەتپەيتىن شاعىن كىتاپشانى وقىپ تا شىقتىق. 1927 جىلى ماسكەۋدەن 4000 دانامەن شىققان اۋدارما كىتابىن اقتارا وتىرىپ كوڭىل تولقىپ, كوزگە جاس تا كەلەدى. سەبەبى وسىدان 6 جىل بۇرىن العاش رەت تۇراعۇل ەڭبەكتەرىن تۇپنۇسقادان (توتە جازۋ) قازىرگى جازۋعا تۇسىرە وتىرىپ سان ويعا كەتكەن بولاتىنبىز. تۇراعۇل كىتاپتارىنىڭ دەنى كەڭەس وداعى ەلدەرىنىڭ كىندىك باسپاسىنان – ماسكەۋدەن شىققانى بايقالادى. ماسكەۋدە ءا.بوكەيحان اباي بالاسىنا ءجيى جاردەمدەسىپ وتىرعانىنىڭ دا ءبىر كورىنىسى وسى. باي تۇقىمى رەتىندە قۋعىندالىپ, جەر اۋدارىلعان تەكتى تۇلعاعا استىرتىن جاردەم جاساۋدا الاش ارىستارى قاراپ قالعان جوق. اۋدارمالارىنىڭ قالاماقىسى ارقىلى تۇرمىسقا كەرەك-جاراعىن ايىرسىن دەگەن دوستىق كوڭىل دە اقىرىن كورىنىس تابادى.
2018 جىلى تۇراعۇلدىڭ كىتابىن شىعارعاننان كەيىن, حاس اۋدارماشى جازبالارىنداعى قۇنارلى ءتىل مەن قۇيقالى لەكسيكالىق قور تۋرالى دا ءبىر ماقالا جاريالاعان ەدىك. «تۇراعۇل – قازاق ءسوزىن زەرلەگەن تۇلعا» اتتى ماقالامىزدا ت.ابايۇلىنىڭ وزىنە عانا ءتان اۋدارماشىلىق شەبەرلىك ءسوز بولادى. اتالعان ماقالانى بىرنەشە باسىلىم جاريالاپ, تىپتەن, اشىق ەنتسيكلوپەدياعا (ۆيكيپيەديا) دا سول ماقالادان سىلتەمە جاساعانىن كورىپ, از دا بولسا ەڭبەگىمىزدىڭ الاشتانۋدىڭ ءبىر كەرەگىنە جاراعانىنا قۋانىپ قالدىق.
مىنەكي, وسىلايشا, ت.ابايۇلىنىڭ ءبىر قۇندى اۋدارما ەڭبەگى جۇرتقا بەلگىلى بولۋ الدىندا تۇر. تۇراعۇل اۋدارعان بۇل كىتاپتىڭ تۇپنۇسقاسىن جانە سان مىڭداعان ورىس عالىمدارى ىشىنەن ساقاداي تاڭداپ العان د.م.روسسيسكي دەگەن عالىم كىم بولدى ەكەن دەگەن ويمەن الەمجەلىدەن جوق قارادىق. «ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتى جازبالارى» (لەتوپيس موسكوۆسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا) اتتى رەسمي سايتتا ءبىز ىزدەگەن ورىس عالىمى تۋرالى مىناداي اقپارات بەرىلگەن:
روسسيسكي دميتري ميحايلوۆيچ (1887-1955). ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىن (1911) جانە فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىن (1920) بىتىرگەن. مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى (1915). مەديتسينا فاكۋلتەتى ەمدىك گوسپيتال كلينيكاسى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى (1921-1930). ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن ماراپاتتالعان. رسفسر-ءدىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرى. عىلىمي قىزىعۋشىلىقتارى: كلينيكالىق مەديتسينا, فارماكولوگيا, مەديتسينا تاريحى. دوكتورلىق ديسسەرتاتسيانىڭ تاقىرىبى: «جانۋارلارداعى زات الماسۋعا Glandulae pituitariae ينفۋنديبۋليارلى بولىگىنەن الىنعان سىعىندىنىڭ اسەرى تۋرالى». جالپى تەراپيا بويىنشا دارىستەر وقىدى. عالىمنىڭ اتالعان سايتتا كورسەتىلگەن شىعارمالارىنىڭ تىزىمىندە كوپتەگەن ەڭبەكتەرى بار. سولاردىڭ ىشىندە «بلوحي ي كلوپى – راسپروسترانيتەلي زارازنىح بولەزنەي ي مەرى بوربى س نيمي» (1926) اتتى كىتابىن كوزىمىز شالىپ, ىزدەگەن جوعىمىزدى تاپقانداي بولدىق. ت.ابايۇلى, مىنە, ورىس مەديتسينا عالىمى د.م.روسسيسكيدىڭ وسى كىتابىن اۋدارعان.
شامالاپ اۋدارساق, «بۇرگەلەر مەن بيتتەر – جۇقپالى اۋرۋلاردى تاراتۋشىلار جانە ولارمەن كۇرەسۋ شارالارى» اتتى ماعىنا بەرەتىن كىتاپ اتاۋىن ت.ابايۇلى «جۇقپالى اۋرۋدى ۇساق جانۋارلار تاراتادى» دەپ ىقشامداپ اۋدارىپ بەرگەن.
د.م.روسسيسكيدىڭ ءدال وسى ءبىز ىزدەگەن كىتابى 1926 جىلى ماسكەۋدەن شىعا سالىسىمەن, تىزگىن ۇشىمەن قازاق اۋدارماشىسى تۇراعۇلدىڭ اۋدارىپ, كەلەسى جىلى باسپادان شىعارىپ ۇلگەرۋى دە – كوڭىل بولۋگە تۇرارلىق دۇنيە. ت.ابايۇلى د.م.روسسيسكيدىڭ كىتابىن نەگە تاڭداعانىن (مۇمكىن, ماسكەۋدەگى ءا.بوكەيحان تاڭداپ الىپ جىبەرسە كەرەك – ءا.ا.) كىتاپتى وقىعان ادام بىردەن بىلە قويادى. جاسىرىپ جابارى جوق, اتتان ەندى عانا تۇسكەن قازاق سەكىلدى كوشپەلى جۇرتتىڭ سول تۇستا تارالعىش اۋرۋلارعا قارسى شارالارى كەمشىن ەدى. سول جىلدارى تارالعان وبا سەكىلدى اۋرۋلاردان دا قازاقتار قاتتى قىرىلدى. وتىرىقشىلىق وركەنيەتكە ەرىكسىز تۇردە ويىسا باستاعان قازاقتار وق پەن وتتان امان قالسا دا, وبادان قىرىلىپ قالۋى دا ابدەن مۇمكىن ەدى. بۇل كەزدە وسىنداي اپاتتان امان قالۋ ءۇشىن, ۇلتتىڭ ىشكى يممۋنيتەتىن كوتەرۋدىڭ جولدارىن كورسەتەتىن كوپ كىتاپ اۋدارىلدى. سول قاتاردا ت.ابايۇلى مال شارۋاشىلىعىنا, بالا دەنساۋلىعىنا قاتىستى 4 كىتاپتى, احمەت مامىتۇلى دەنساۋلىق تاقىرىبىندا كوپتەگەن كىتاپتى, جۇماعالي تىلەۋلىۇلى «گيگيەنا» (ساۋلىق ساقتىعى), ت. ب. زيالىلار وسى تاقىرىپتا ەۋروپا عالىمدارى جازعان ورىس تىلىندەگى كىتاپتاردى كوپتەپ اۋداردى. ءبىر عانا اباي بالاسى تۇراعۇلدىڭ ءوزى تەك دەنساۋلىق پەن ءناسىلدى مال تاقىرىبىندا 4 كىتاپ جازعانى وسى تاريحي سەبەپتەردەن ەدى.
تۇراعۇلدىڭ عاسىر بۇرىن اۋدارعان ەڭبەگى ەلىمەن قايتا قاۋىشۋ الدىندا تۇر. كىتاپتىڭ ىشكى مازمۇنى مەن ءتىلى تۋرالى بۇل ەڭبەكتى قازىرگى جازۋعا ءتۇسىرىپ, عىلىمي كوزبەن قاراستىرعاننان كەيىن تاعى دا بىرەر ماقالا جاريالايتىن بولامىز. باستىسى, بۇگىن الاش ارىستارى تۋرالى جاڭالىقتارعا جانى جاقىن اعايىنعا قازاقتىڭ حاكىم ابايىنىڭ ۇلى, الاشوردا مۇشەسى, اۋدارماشى, ادەبيەتتانۋشى تۇراعۇلدىڭ تاعى ءبىر كىتابى بار ەكەنىن قۋانىشپەن جەتكىزدىك.
ادىلەت احمەتۇلى, الاشتانۋشى,
ا.بايتۇرسىنۇلى مۋزەي-ءۇيىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى
