ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى تاراتقان مالىمەتكە سۇيەنسەك, ەلىمىزدە بالا تۋ كورسەتكىشى سوڭعى بەس جىلداعى ەڭ تومەنگى دەڭگەيگە جەتكەن. ناقتى ايتقاندا, 2023 جىلى قازاقستاندا 388,4 مىڭ ءسابي دۇنيەگە كەلدى. ماماندار بۇل كورسەتكىش 2027 جىلعا قاراي ءالى دە تومەندەيتىنىن ايتادى.
ايتا كەتكەن ءجون, ەلىمىزدە دەموگرافيالىق ساياساتتى رەتتەيتىن قۇجات ازىرگە قابىلدانعان جوق. بۇرىنعى تۇجىرىمدامانىڭ مەرزىمى ءبىتتى. حالىقتىڭ سانى تابيعي ءوسىم مەن سىرتتان كەلگەن قانداستار ەسەبىنەن كوبەيەتىنىن ەسكەرسەك, ۇلتتىڭ بولاشاعى ءۇشىن جاڭا باعدارلامانىڭ قابىلدانۋى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە بولۋى ءتيىس.
سونىمەن, بالا تۋدىڭ نەگىزگى ۇلەسىن 25-29 جاس ارالىعىنداعى ايەلدەر قۇرايدى. 30-34 جاس ارالىعىنداعىلار – 26%. 20 جاسقا دەيىنگى ايەلدەر وتكەن جىلى 12 مىڭداي بالانى دۇنيەگە اكەلسە, 50 جاستان اسقان ايەلدەر 96 بالاعا جارىق ءومىر سىيلادى. تۋدىڭ ەڭ جوعارى دەڭگەيى ماڭعىستاۋ مەن تۇركىستان وبلىسىنا جانە شىمكەنت قالاسىنا تيەسىلى. ال ەڭ تومەنگى كورسەتكىشتى سولتۇستىك قازاقستان قۇراپ وتىر. سونداي-اق اۋىلدىق جەرگە قاراعاندا قالادا تۋعان بالالاردىڭ سانى ارتقان.
العاشقى بالانى كەش تۋادى
«ءبىر بالا تۋسا, ءبىر ءتۇپ جۋسان ارتىق شىعادى» دەگەن ناقىلدى قازىرگىنىڭ كوۋچتارى كۇلكىگە اينالدىرادى. اسىرەسە, الەۋمەتتىك جەلىلەردە تارالعان قىسقا پودكاستتاردا «ەگەر بالاڭا دۇرىس ءبىلىم بەرە الماساڭ, دۇرىس كيىم اپەرە الماساڭ, ساپالى قىلىپ وسىرە الماساڭ, تۋما!» دەگەن اقىلدان بولەك, «سەنى جىگىتىڭ باعالاماسا, استىندا ءۇيى بولماسا, قالاۋىڭا قول جەتكىزە الماساڭ, تۇرمىسقا شىعۋعا اسىقپا» دەگەن كەڭەستەر دە جەتىپ ارتىلادى. اقىلىن تەگىن دە ايتاتىن, اقشاعا دا ساتاتىن پسيحولوگتاردىڭ ساباعىن تىڭداعان قىز-كەلىنشەكتەردىڭ قابىلداعان شەشىمى دەموگرافيالىق احۋالعا قانشالىقتى اسەر ەتەتىنى بەلگىسىز. دەگەنمەن, ءدال قازىرگى تاڭدا ايەلدەردە العاشقى بالانى دۇنيەگە اكەلۋ جاسى ۇلعايىپ بارادى.
«بالا تۋ تومەندەيتىنىن ەكى جىل بۇرىن ايتقانمىن. 2020-2021 جىلعى «بەبي بۋم» وتباسىندا ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى بالالاردىڭ تۋىلۋىنا بايلانىستى بولدى. جالپى, تۋدىڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرىن الىپ قارايتىن بولساق, العاشقى نەكەگە تۇرۋ جاسى دا, العاشقى بالانى دۇنيەگە اكەلۋ جاسى دا ۇلعايىپ بارادى. سوڭعى ساناق قورىتىندىسى بويىنشا, ايەلدەر 1-2 بالادان ارتىق تۋدى قالامايدى. بۇل, اسىرەسە, قازاقتاردىڭ اراسىندا كەڭىنەن تاراپ كەلەدى. مۇنىڭ سەبەبىن انىقتاۋ ءۇشىن, مىندەتتى تۇردە الەۋمەتتىك ساۋالناما جۇرگىزۋىمىز كەرەك» دەيدى ۇلتتىق ساراپشى-دەموگراف اياۋلىم ساعىنباەۆا. ونىڭ ايتۋىنشا, دەموگرافيانىڭ زاڭدىلىقتارىن الىپ قارايتىن بولساق, قازىرگى كەزەڭدە ەلىمىز دەموگرافيالىق رەۆوليۋتسيانىڭ ءۇشىنشى, ءتورتىنشى فازاسىنا ءوتىپ كەلەدى. مۇنداي كەزدە تۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى انىقتالادى. بۇل – دۇنيە ءجۇزىنىڭ بارىندە بولىپ جاتقان ترەندتەردىڭ ءبىرى.
«سونىمەن قاتار اكتيۆتى رەپرودۋكتيۆتى جاستا بالانى دۇنيەگە اكەلەتىن 1998, 1999, 2000 جىلدارى تۋىلعان ايەلدەردىڭ دە سانى از. بۇل دا ءبىر سەبەپ. مۇنىڭ ءبارى ءبىر كۇندە پايدا بولعان دۇنيە ەمەس, بىرتىندەپ-بىرتىندەپ قالىپتاسقان جاعدايدان تۋىنداپ وتىر. ەندىگى كەزەكتە تۋ دەڭگەيى تومەن وڭىرلەرگە ارنايى باعدارلاما ەنگىزگەنى ءجون. بىزدە ونداي وڭىرلەرگە تۋدىڭ جالپى كوەففيتسيەنتى 2/1 تومەن وڭىرلەردى جاتقىزۋعا بولادى. وعان قوستاناي وبلىسى, سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى, الماتى قالاسى, شىعىس قازاقستان, پاۆلودار وبلىستارى جاتادى» دەيدى ۇلتتىق ساراپشى.
12 مىڭ تەڭگە كىمنىڭ جىرتىعىن جامايدى؟
بالا تۋ كورسەتكىشىنىڭ وزگەرۋىنە كەرى اسەر ەتەتىن فاكتورلار كوپ. بالا تۋاتىن جاستاعى ايەلەردىڭ سانىنىڭ ازدىعى, وتباسى قۇندىلىقتارىنىڭ وزگەرۋى, جاستار اراسىنداعى اجىراسۋ, سوڭعى كەزدە بەلەڭ العان بەدەۋلىك جانە كوپبالالى وتباسىلارعا تولەنەتىن الەۋمەتتىك تولەمدەردىڭ تۇككە جەتپەيتىنىن اتاۋعا بولادى.
«ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى كەرەمەت ەمەس, قىمباتشىلىق ءبىر بۇيىردەن قىسىپ تۇر. اسپانداپ كەتكەن باعاعا تۇساۋ جوق. قارا حالىق قازىر كيىمدى ەمەس, ءبىرىنشى تاماق پەن جول اقىسىن ويلاپ تۇراتىن جاعدايدا. كوپبالالى انالاردىڭ ەڭبەكقورلىعىن وسى قىمباتشىلىقپەن, قامقورلىقتىڭ ازدىعىمەن بايلانىستىرامىن. ءار بالاعا بەرىلەتىن 12 مىڭ تەڭگە كىمنىڭ جىرتىعىن جامايدى؟ «بالانى تۋدىق, ەندى اسىرايىق» دەگەن جانكەشتىلىك جاتقان سياقتى. بىزدەگى دەموگرافيالىق ساياسات ءالى دە دۇرىس ەمەس. نەگە؟ بىرىنشىدەن, ءار بالاعا بولىنەتىن جاردەماقى وتە از. جانە ونى ءتورتىنشى بالاڭ بولعاندا عانا بەرگەنى, ءتىپتى, دۇرىس ەمەس. ونى ءار وتباسى ءبىرىنشى بالاسىنان باستاپ السىن. تاعى ءبىر ماسەلە – «كۇمىس القا», «التىن القا» توڭىرەگىندە. بۇل ستاتۋستى اناعا التىنشى بالانى تۋا سالا بەرۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ال بىزدە بالانىڭ 1 جاسقا كەلگەنىن كۇتەدى. ول دۇرىس ەمەس. ونى كۇتەدى, قۇجاتىن وتكىزىپ قويىپ, كەمى التى اي تاعى كۇتەدى. سونداعى ارداقتى انالارعا بەرەتىن جاردەماقىسى 23-اق مىڭ تەڭگە. بۇل اتاقتى التىنشى, جەتىنشى بالانى تۋىپ جاتقان اناعا راقمەت ايتىپ, بىردەن بەرمەي مە؟! بەرسە دە, بالانىڭ ومىرگە كەلگەن كۇنىنەن باستاپ ەسەپتەمەيدى. مەنىڭ ويىمشا, دەموگرافيالىق ساياساتىمىزعا سونى سيپات, ۇلكەن وزگەرىس كەرەك» دەيدى كوپبالالى انا گۇلجان ورالبايقىزى.
ايەلدەردىڭ بارىنە قولداۋ كەرەك
استانا قالاسىندا 37 968 كوپبالالى وتباسى بار. ونىڭ ىشىندە – 31 430 ءتورت جانە ودان دا كوپ كامەلەتكە تولماعان بالالارى بار وتباسىلار. «كۇمىس القا», «التىن القامەن» ماراپاتتالعاندار سانى – 6538.
اشىعىن ايتۋ كەرەك, قازاقستاندا كوپبالالى وتباسىلارعا قولداۋ بارلىق وڭىرلەردە بىردەي ەمەس. ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە تۇراتىن انالاردىڭ كوبى تەك مەملەكەت تاراپىنان بەرىلەتىن الەۋمەتتىك جاردەماقىمەن عانا قامتاماسىز ەتىلگەن. ال استانا, الماتى قالالارىندا جەرگىلىكتى اكىمدىك تاراپىنان ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر مەن كومەكتەر بەرىلەدى. ماسەلەن, استانالىق كوپبالالى ايەلدەر جولاۋشىلار كولىگىندە تەگىن جۇرەدى, اتاۋلى الەۋمەتتىك تولەم الاتىندار ەكى جىلدا ءبىر رەت ستوماتولوگيالىق پروتەزدەۋ قىزمەتىنە جۇگىنەدى, 8 ناۋرىز مەرەكەسىندە از بولسا دا بىررەتتىك اقشالاي تولەم الادى, كۇنكورىس دەڭگەيىنە سايكەس كومىر ساتىپ الۋعا كومەك الاتىندار بار. ال تۋ كورسەتكىشى تومەن وڭىرلەردە مۇنداي قولداۋ قاراستىرىلعان دەپ ايتا المايمىز. ويتكەنى ماسەلەنىڭ بارلىعى اينالىپ كەلگەندە, جەرگىلىكتى بيۋدجەتتىڭ بۇيىرىنە كەپ تيەدى.
«كوپبالالى انالار قوعامدىق كولىكتە تەگىن ءجۇرۋى ءتيىس جانە ولارعا جىلىنا ءبىر رەت شيپاجايدا دەمالۋ مۇمكىندىگىن بەرسە دە جاراسادى. جاز مەزگىلىندە ەڭ بولماسا ءبىر بالامىزعا لاگەرگە جەڭىلدەتىلگەن جولداما قاراستىرىلسا ەكەن. مەكتەپ اسحاناسىندا تەگىن تاماقتانۋ بولماسا دا, ءبىر ستاقان ايران مەن ءبالىش بەرۋگە ۇكىمەتتىڭ نەگە شاماسى جەتپەيتىنىنە تاڭ قالامىن. وتكەندە ءاربىر يت-مىسىقتى قورعاۋعا اقشا بولىنەتىنىن وقىپ, الدىمەن نەگە ەلدىڭ بولاشاعى بالالارىمىزعا كوڭىل بولمەسكە دەگەن ويدىڭ كەلگەنى جاسىرىن ەمەس. ەگەر قاجەتتى دەڭگەيدە قولداۋ بولماسا, قازاقتىڭ سانى قالاي كوبەيەدى؟» دەيدى استانا ىرگەسىندە تۇراتىن «التىن القالى» انا سالتانات بازاربەكقىزى.
كورشى ەلدەردىڭ كوشى قالاي؟
قىرعىزستاندا جانە مولدوۆادا كوپبالالى وتباسىلار ءۇشىن بولەك تولەمدەر قاراستىرىلماعان. بىراق مەملەكەت از قامتىلعان وتباسىلارعا جاردەماقى تولەيدى. ال ازەربايجاندا بەس نەمەسە ودان دا كوپ بالاسى بار وتباسىلارعا مەملەكەتتەن ءار بالاعا 105 مانات, ياعني 27 650 تەڭگەدەن بەرىلەدى. ارمەنيادا ءۇش بالاسى بارلار كوپبالالى بولىپ سانالادى. ءۇشىنشى جانە ءاربىر كەلەسى بالا ءۇشىن مەملەكەت بالالارى التى جاسقا تولعانعا دەيىن اي سايىن بىزدىڭشە, 47 مىڭ تەڭگەدەن تولەيدى. سونداي-اق بىرجولعى جاردەماقىلار بار. ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى بالا تۋىلعان كەزدە ءار اناعا 947 مىڭ تەڭگەدەن, ال بەسىنشى بالا دۇنيەگە كەلگەندە 1 ملن 420 مىڭداي الادى. بەلورۋسسيادا دا ءۇش بالادان باستاپ كوپبالالى بولىپ سانالادى. باسقا ەلدەرگە قاراعاندا اتالمىش ەلدە كوپبالالى انالاردى قولداۋ جاعى ءاۋ باستان ءتيىمدى جولعا قويىلعان. ماسەلەن, ءۇشىنشى جانە ودان كەيىنگى بالالار تۋىلعان نەمەسە اسىراپ الىنعان كەزدە ءار اناعا ءبىر رەتتىك 4 ملن تەڭگەدەن بەرىلەدى. تۇرعىن ءۇي الۋ ءۇشىن جەڭىلدەتىلگەن نەسيەدەن بولەك, ەڭبەك, سالىق جانە زەينەتاقى سالالارىندا قوسىمشا جەڭىلدىكتەر بار.
كەمۋ پروتسەسىن توقتاتۋ قيىن
«كورشى ەلدەرمەن سالىستىرعاندا ءبىزدىڭ جاعدايىمىز جاقسى. الەۋمەتتىك تولەمدەر از دەپ ايتقانمەن, دەموگرافيالىق احۋال جاعىنان, دامۋ دەڭگەيى جاعىنان قىرعىزستان, وزبەكستان, تاجىكستان سياقتى ەلدەردە بىزدەگىدەي بارىنە بىردەي تولەم جاسالىنبايدى. بىرىڭعاي تولەمدەر تەك الەۋمەتتىك وسال توپتارعا عانا بەرىلەدى. بىزدە تابىس كوزىنە قاراماستان بەرىلەتىن تولەمدەر بىردەي. جۇمىسسىزدارعا بولەك تولەنەدى. كوبىندە رەسەيدەگى «انا كاپيتالىمەن» سالىستىرىپ جاتادى. بىراق, ول ەلدىڭ احۋالى مەن پروبلەمالارى الدەقايدا كۇردەلى ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك» دەيدى ۇلتتىق ساراپشى-دەموگراف اياۋلىم ساعىنباەۆا. ونىڭ بايانداۋىنشا, مەملەكەتتە ءالى دەموگرافيالىق ساياسات جوق. سوندىقتان ناقتى قانداي مەجەگە جەتۋىمىز كەرەك, باعىتىمىز قانداي دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋ قيىنداۋ. الدىمەن دەموگرافيالىق ساياساتقا جاۋاپتى ورگان تاعايىندالۋ كەرەك. قازىرگى تاڭدا قازاقستاننىڭ تۋ دەڭگەيىندە نەگىزىنەن, وڭىرلەردىڭ پروبلەماسىن شەشۋ ماڭىزدى. «ويتكەنى ءبىرىنشى توقساندى الىپ قارايتىن بولساق, سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا بىرنەشە جىلدان بەرى تابيعي دەموگرافيالىق كەمۋ بولىپ جاتىر. شىعىس قازاقستان وبلىسىندا دا كەمۋ باستالدى. ءبىر باستالعان پروتسەستى دەر كەزىندە قولعا الماسا, ارى قاراي توقتاتۋ قيىن بولادى» دەيدى مامان.
ەندىگى ءۇمىت – قۇجاتتا
وسىدان ءتورت اي بۇرىن سەناتور اسەم راحمەتوۆا قازاقستاننىڭ 2050 جىلعا دەيىنگى دەموگرافيالىق ساياساتىنىڭ تۇجىرىمداماسىن ازىرلەۋ تۋرالى ۇسىنىسىن ايتقان بولاتىن. ويتكەنى حالىق سانىنىڭ ءوسۋ-تومەندەۋ ديناميكاسى سوڭعى 30 جىلدا تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىرادى.
«بۇگىنگى كۇنگە دەيىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولدانىلىپ كەلگەن دەكلاراتيۆتى سيپاتتاعى دەموگرافيالىق بولجامدار ەلدىڭ دامۋ پەرسپەكتيۆالارىنا سايكەس كەلمەيدى. ال ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن قولدانىپ كەلگەن اۋماقتىق دامۋ جوسپارىندا بەلگىلەنگەن بولجامدار بويىنشا, 2025 جىلعا قاراي قازاقستان حالقىنىڭ سانى 19,8 ملن قۇراۋى ءتيىس ەدى. دەمەك, ەلىمىزدە سوڭعى ۋاقىتتاردا قابىلدانىپ جاتقان ساياسي, ستراتەگيالىق دامۋ باعدارلامالارىندا, ەڭبەك نارىعىندا, ءبىلىم گرانتتارىن بولۋدە جانە باسقا دا ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك شەشىمدەردە حالىقتىڭ دەموگرافيالىق وسىمدەرى تيىسىنشە ەسكەرىلمەۋدە. بۇل كەز كەلگەن باعدارلامالاردىڭ ساپالى ورىندالۋىنا, جوسپارلى ينديكاتورلارعا قول جەتكىزۋىنە ايقىن كەدەرگى بولادى» دەگەن ەدى سەناتور. ەلىمىزدە دەموگرافيالىق تەڭگەرىمسىزدىك ماسەلەلەرىن شەشۋگە باعىتتالعان مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ ناتيجەسى كوڭىل كونشىتپەيتىنىن اشىق ايتقان ەدى. سوندىقتان قولدانىستاعى باعدارلامالاردى كەشەندى تۇردە قايتا قاراستىرۋ ءۇشىن ءتيىستى بىرنەشە شارالاردى قابىلداۋدى ۇسىندى. دەگەنمەن, ءبارى – ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە.
مامان مىنبەرى
شىنار تولەشوۆا, دەموگراف-ساراپشى:
-ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك, 2023 جىلى ءبىر ايەلگە شاققاندا 2,96 بالانى قۇرادى. بۇل كارانتينگە دەيىنگى 2019 جىلعى دەڭگەيدەن ءسال جوعارى. جالپى, 2020, 2021 پاندەميا جىلدارىندا تۋ ءبىر ايەلگە 3,32 بالا دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. ادەتتە مۇنداي جاعداي 1-2 جىلعا عانا سوزىلادى. ودان كەيىن تۋ بىرتىندەپ تۇسەدى. سوندىقتان 2022-2023 جىلدارداعى تۋ كورسەتكىشىنىڭ تومەندەۋىن وسىمەن بايلانىستىرۋعا بولادى. ەندى تۋ كورسەتكىشى ودان ءارى قاراي تومەندەي بەرە مە دەگەن سۇراق تۋىندايدى. تومەندەۋى مۇمكىن, بىراق ەلىمىزدە ەشقانداي ساياسي, الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتار بولماسا, ءبىر ايەلگە 2,0 بالادان تومەن تۇسپەيدى دەپ ويلايمىن.
قازىرگى ۋاقىتتا دەموگرافيالىق ساياسات جولعا قويىلماعان. كوپبالالى وتباسىلارعا بەرىلەتىن جەڭىلدىكتەر الەۋمەتتىك ساياسات رەتىندە, ءولىم-ءجىتىمدى ازايتۋ دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى ساياسات, كوشى-قون بولەك ساياسات رەتىندە جۇزەگە اسىرىلۋدا. ال دەموگرافيالىق ساياسات جەكە ساياسات رەتىندە تەك حالىق سانى ازايىپ, قولايسىز دەموگرافيالىق جاعداي قالىپتاسقان كەزدە بولۋى مۇمكىن. بۇگىندە قولايسىز دەموگرافيالىق احۋال تەك سولتۇستىك وڭىرلەردە قالىپتاسقان.
گۇلميرا ايماعانبەت
