قازان فەدەرالدى ۋنيۆەرسيتەتىندە اباي ورتالىعىنىڭ اشىلۋى – ەكى ەل اراسىنداعى عىلىمي جانە رۋحاني بايلانىستىڭ ناتيجەسى.
اباي – الەمدىك دەڭگەيدەگى كەمەڭگەر تۇلعا. ادامزاتتىڭ بارلىعىن «باۋىرىم» دەپ ءسۇي دەگەن اباي ءوزىنىڭ گۋمانيستىك, دانالىق تاعىلىمى ارقىلى الەمدىك دەڭگەيدەگى ويشىلدار قاتارىنان تابىلا وتىرىپ, ادام بويىنداعى كەرەعارلىقتاردى جويۋ ماقساتىندا ۇلاعاتتى تەرەڭ ويلارىن قالدىردى.
كۇللى ادامزاتقا ورتاق دارا وي الىبى ابايدىڭ ءاربىر دانالىق ءسوزىن, قوعامدىق ءمانى اسا جوعارى فيلوسوفيالىق تۇيىندەرىن, عىلىمي-تانىمدىق كوزقاراسىن ەلىمىزدە عانا ەمەس, الەم جۇرتشىلىعىنا ناسيحاتتاۋ – ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا دا ناقتى مىندەتتەردى جۇكتەگەن ەدى.
«اباي اكادەمياسى» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن جۇيەلى زەرتتەۋ, تالدامالىق, الەۋمەتتانۋلىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ, ابايتانۋمەن اينالىساتىن عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتاردى اكادەميانىڭ توڭىرەگىنە توپتاستىرۋ, عىلىمي تۇرعىدان ۇيلەستىرۋ باعىتىندا عانا ەمەس, قازىرگى تاڭدا الىس-جاقىن شەتەلدەردەگى ۇلى اقىنعا قاتىستى ۇيىمدارمەن تىكەلەي جۇمىس ىستەۋدە. «اباي – مەملەكەت ءىسىنىڭ مۇددەلەسى», «اباي – ۇلتتىق بولمىستىڭ ۇلگىسى», «اباي – الەمدىك مادەنيەت تۇلعاسى», «اباي مۇراسى – تۇركى الەمىنىڭ مادەني كاپيتالى», «اباي قۇنانبايۇلى جانە قازىرگى قازاقستاندىق قوعامنىڭ باسىمدىقتارى» ت. ب. باعىتتار بويىنشا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە.
«اباي اكادەمياسى» عىلىمي جوباسىنىڭ جەتەكشىسى, اكادەميك ەرلان سىدىقوۆ باسشىلىعىمەن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ۋنيۆەرسيتەتارالىق كەلىسىمشارت نەگىزىندە الەمنىڭ ءتورت جوعارى وقۋ ورىندا اباي ورتالىقتارى اشىلعان بولاتىن. باكۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى, بەلارۋس ۇلتتىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى, يوردانيانىڭ پەترا ۋنيۆەرسيتەتىندە جانە ەرەۆان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە اباي مۇراسىن ناسيحاتتاۋ نەگىزىندە جۇيەلى جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ قازان قالاسىنداعى تاتارستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى رۋستام ميننيحانوۆپەن كەزدەسۋ بارىسىندا: «شىن مانىندە, ەلدەرىمىز اراسىنداعى بايلانىستىڭ تاريحى تەرەڭ. تاريحىمىز – ورتاق. مادەني-گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىقتى مىندەتتى تۇردە دامىتۋ كەرەك دەگەن پىكىرىڭىزدى قولدايمىن. قازاقستان بۇعان دايىن» دەگەن ەدى.
ەكى ەل اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا, دوستىق پەن رۋحاني جاقىندىقتى نىعايتۋ بارىسىندا ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى ەكى ۋنيۆەرسيتەت اراسىنداعى كەلىسىم اياسىندا وسى جىلدىڭ 15 مامىر كۇنى قازان فەدەرالدى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا جانە مادەنيەتارالىق كوممۋنيكاتسيا ينستيتۋتىندا «اباي اتىنداعى قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتى ورتالىعىن» اشتى. ەكى ءجۇز جيىرما جىلدىق تاريحى بار, ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا وراسان زور تاجىريبەسى مەن عىلىمي ىزدەنىستەرگە باي قازان فەدەرالدى ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي قۇنانبايۇلىنا ارنالعان ورتالىقتىڭ اشىلۋى – ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدىڭ جاڭالىقتىڭ ءبىرى. بۇل – ابايتانۋدىڭ جاڭا بەلەسىنىڭ ناتيجەلى جۇمىستارىنىڭ, يگى ىستەردىڭ باستاماسى بولارى دا انىق.
سالتاناتتى ءىس-شاراعا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قازان قالاسىنداعى باس كونسۋلى ەرلان ىسقاقوۆ, قفۋ پرەزيدەنتى رياز مينزاريپوۆ, ەۇۋ باسقارما مۇشەسى – اكادەميالىق ماسەلەلەر جونىندەگى پرورەكتور ارداق بەيسەنباي, تاتارستان حالىقتار دوستىعى ءۇيىنىڭ ديرەكتورى تيمۋر كادىروۆ جانە «رەسەي – يسلام الەمى: KazanForum» فورۋمىنىڭ قۇرمەتتى قوناقتارى قاتىستى.
ءىس-شارا بارىسىندا ابايدىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى جاڭاشا تۇرعىدا زەردەلەنگەن عىلىمي-تانىمدىق ەڭبەكتەر مەن عىلىمي-تانىمدىق كىتاپتاردى تابىستاپ, ۇلى اقىن مۇراسىن ناسيحاتتاۋ باعىتىنداعى كەلەلى جوسپارلارىمىزدى ءبىر تالقىلاپ الدىق.
اباي ورتالىعىنىڭ اشىلۋى حالىقتار دوستىعى مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ادامزاتتىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن ساقتاۋ مەن كوبەيتۋدەگى ميسسياسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ كورىنىسى دەپ سانايمىن. ورتالىق بولاشاقتا حاكىم مۇراسىن جان-جاقتى زەرتتەۋ, ناسيحاتتاۋ جۇمىستارىمەن قاتار, بىرلەسكەن ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن جۇزەگە اسىرۋ, قازاق ءتىلىن وقىتۋ جانە ناسيحاتتاۋ, مادەني بايلانىستاردى نىعايتۋ, حالىقتىڭ باي جانە ءتول مادەنيەتىن, تاريحى مەن سالت-ءداستۇرىن تانىتۋ, سونداي-اق ەكى ۋنيۆەرسيتەت اراسىنداعى زاماناۋي جەتىستىكتەرىمەن جانە دامۋ جوسپارلارىن ىسكە اسىرۋ باعىتىندا اۋقىمدى جۇمىس ىستەيدى دەگەن زور ءۇمىتىمىز بار.
اباي ورتالىعىنىڭ تاتار ەلىندە اشىلۋىنىڭ ماڭىزى دا ەرەكشە. ەكى تۋىس ەلدىڭ رۋحاني جاقىندىعىمەن قاتار, ابايدىڭ ۇلى اقىن بولىپ قالىپتاسۋىندا تاتار حالقىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. اباي ءبىلىم العان, ازاماتتىق كوزقاراسى قالىپتاسقان سەمەي قالاسىندا تاتار حالقىنىڭ كوپتەپ قونىستانعانى تاريحتان بەلگىلى. اقىننىڭ دانالىعى تەرەڭ تولعامدارىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتكەن تۇلعالار تۋرالى ايتقاندا تاتار حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتى شيحابەددين مارجاني ەسكە تۇسەرى انىق. اباي دالا ءداستۇرى مەن حالىق فيلوسوفياسىن بالا جاسىنان بويىنا ءسىڭىرىپ, مەدرەسەدە وقىپ, تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتكەندە, ءوزى دە جان-جاقتى ىزدەنۋ بارىسىندا دا وقىعان كىتاپتارى مەن ءتالىم العان ۇستازدارىنىڭ تيگىزگەن اسەرى ايرىقشا. ءمارجانيدىڭ اعارتۋشىلىق باعىتىن ۇستانعان احمەت ريزانىڭ مەدرەسىندە وقۋ جاس ابايعا ۇلكەن مەكتەپ بولعانى انىق. سەمەي قالاسىنداعى تەرەڭ رۋحاني بiلiم بەرۋگە باسا نازار اۋدارىلعان مەدرەسەدە اباي يسلام دiنiنiڭ قاعيدالارىن, سونىمەن بiرگە سوپىلىق ءiلiمدى دە مەڭگەرىپ, جالپى تۇركىلىك, شىعىستىق ادەبيەت پەن مادەنيەتكە, عىلىم-بىلىمگە سۋسىنداپ شىققانى اقيقات. زامانىندا قازاق دالاسىنا كەلگەن تاتار مولدالارى ەلىمىزدى يسلام دىنىنە باۋلىپ, مەدرەسەلەر اشىپ, مەشىتتەر سالىپ, ءدىني كىتاپتار تاراتىپ, بىلىمگە شاقىردى.
اباي – جاڭاشىل تۇلعا. ول جاڭا جازبا ادەبيەتتىڭ نەگىزىن قالاپ, قازاق دالاسىندا بۇرىن بولماعان ادەبي مەكتەپ قالىپتاستىردى. بۇل رەتتە ارعى تەگى قىرىم تاتارلارىنان تارايتىن ىسمايىل گاسپىرالى مەن ابايدىڭ ۇندەستىگىن اڭعارماۋ مۇمكىن ەمەس. جاڭاشىل باعىتتاعى «احمەت ريزا» مەدرەسەسىندە مارجاني شاكىرتتەرىنەن ءتالىم العان اباي «ءتارجىمان» گازەتىن جازدىرىپ الىپ, ۇزبەي وقىپ تۇرعانى بارشاعا ايان.
قازان – ارحيۆتىك قۇجاتتارعا باي, عىلىم-ءبىلىم بايلىعى جيناقتالعان قالانىڭ ءبىرى. وسى ساپار بارىسىندا ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى باسشىلىعى تاتارستان مەملەكەتتىك عىلىم اكادەمياسىمەن ورتاق ءوزارا ىنتىماقتاستىق كەلىسىمگە وتىرۋىنىڭ ءوزى, بولاشاقتا بىرلەسىپ اتقاراتىن يگى عىلىمي ىستەردىڭ باستاماسى بولارى حاق.
جاندوس اۋباكىر,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
«اباي اكادەمياسى» عزي
ديرەكتورى, ف.ع.ك., دوتسەنت, PھD
