بالا دۇنيە ەسىگىن اشقاننان اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىندا, ءوز اۋلەتىندە الاڭسىز ءومىر ءسۇرىپ, مەيىرىمىنە بولەنىپ ەرجەتۋى ءتيىس. بالانىڭ ءوز وتباسىندا تاربيەلەنۋ قۇقىعى ساقتالا وتىرىپ, قوعامعا بەيىمدەلۋى, دەنى ساۋ, رۋحى مىقتى بولىپ ءوسۋى اينالاسىنداعى قولايلى جاعدايعا دا تىكەلەي قاتىستى. الايدا ومىردە باسقاشا بولىپ جاتادى. كەيدە بالانىڭ زاڭدى بۇزىپ, بۇرالاڭ جولعا ءتۇسۋى دە ەرتە باستان باستالىپ جاتادى.
استانا قالاسى اباي داڭعىلى 92/3 مەكەنجايىندا ورنالاسقان «شانس» الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق قولداۋ ورتالىعىندا زاڭنان اتتاپ وتكەن جاستاردى بەيىمدەۋمەن بىرگە, كامەلەتكە تولماعانداردىڭ قىلمىستىق نە اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق جاساعان جاعدايىندا قۇقىقتىق قولداۋ كورسەتەدى. ياعني جاس باسىنان قىلمىس جاساعاندارمەن نەمەسە قىلمىستىڭ قۇربانى بولعان بالالارمەن جۇمىس ىستەيدى. ەلىمىزدىڭ قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ كودەكسىنە سايكەس كامەلەتكە تولماعان جابىرلەنۋشىدەن, كۋاگەردەن, كامەلەتكە تولماعان كۇدىكتىدەن, ايىپتالۋشىدان, سوتتالۋشىدان جاۋاپ الۋ كەزىندە پسيحولوگتىڭ نەمەسە پەداگوگتىڭ قاتىسۋى قاراستىرىلعان. وسى تالاپتارعا سايكەس بالالاردىڭ پسيحيكاسىنا وراسان زور قىسىم تۇسەتىن جايتتاردان بارىنشا ساقتانىپ, ونىڭ سالدارى زارداپسىز وتۋىنە كۇش سالادى. مىسالى, قالادا كامەلەتكە تولماعانداردىڭ قاتىسۋىمەن قىلمىس جاسالدى دەلىك. كوبىنە توبەلەسىپ, ۇرلىق جاسايدى. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى الدىمەن بالا قۇقىعىن قورعايتىن وسى ورتالىقپەن بايلانىسىپ, جاعدايدى حابارلايدى. وسىدان كەيىن ورتالىقتىڭ ماماندارى تاۋلىكتىڭ قاي كەزى بولعانىنا قاراماستان (پسيحولوگتار, الەۋمەتتىك پەداگوگتار) وقيعا بولعان جەرگە بارىپ, جاعدايدى ساراپتاپ, ءوز قىزمەتىنە كىرىسەدى.
«پراۆو» قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى ولگا رىل – وسى قىزمەتتىڭ نەگىزىن قالاعان جان. كوپ جىلدان بەرى كامەلەتكە تولماعان جاسوسپىرىمدەردىڭ قۇقىعىن قورعاۋعا بەلسەنە اتسالىسىپ كەلەدى.
«جاڭىلىس باسقان ءبىر قاتەلىكتەن بالانىڭ جاس ءومىرىن ءبۇلدىرۋ – دۇرىس ەمەس. ومىردە قيىن جاعدايلارعا تاپ بولعان بالا كوپ. ءبىزدىڭ قولداۋىمىزعا ءزارۋ جاندار دا – سولار. ولار ارنايى الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق باعدارلامادان ءوتىپ, قىلمىستىڭ نە ەكەنىن, قۇقىعى قانداي, باسقا ادامدار الدىنداعى مىندەتتەرى مەن جاۋاپكەرشىلىگى قاي تۇرعىدا دەگەن سۇراقتاردىڭ جاۋابىن الۋى ءتيىس» دەدى ولگا ۆلاديميروۆنا.
ورتالىق ماماندارى سەكسۋالدىق, تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق جانە قىلمىستىق سيپاتتاعى وزگە دە قىسىمداردىڭ قۇربانى بولعان كامەلەتكە تولماعاندارعا قاتىستى جەدەل-ىزدەستىرۋ ءىس-شارالارىنا تىكەلەي ارالاسادى. تەك قانا جاسوسپىرىمدەر ماسەلەلەرى بويىنشا ناقتى ىستەرگە ارالاسىپ قانا قويماي, قولدانىستاعى زاڭدىلىقتارعا وزگەرىستەر مەن تۇزەتۋلەر ەنگىزۋمەن اينالىسىپ كەلەدى. جيىرما جىلدان بەرى كامەلەتكە تولماعاندارمەن جۇرگىزىلگەن جۇمىستىڭ مول تاجىريبەسىنىڭ ارقاسىندا قولدانىستاعى زاڭنامالارعا وسى ورتالىقتىڭ ۇسىنىستارى قاپەرگە الىنىپ, زاڭنامالار ءبىرشاما جەتىلدىرىلدى دەۋگە بولادى.
زاڭعا قيعاش كەلگەندەرگە, ياعني قىلمىس جاساعاندارعا قاجەتتى الەۋمەتتىك باعدارلاما اياسىندا قولايلى جاعداي جاسالادى. جىنىستىق زورلىق-زومبىلىق قۇرباندارىنىڭ تەرگەۋ پروتسەسىندە ارنايى كابينەتتەردە وڭاشادا تەرگەۋ, بالانىڭ پسيحيكاسىنا اسەر ەتپەيتىن جاعدايدا وتكىزۋ قاجەتتىگىن ورتالىق قىزمەتكەرلەرى دالەلدەپ, ەنگىزدى دەۋگە بولادى.
سونىمەن بىرگە بالالار قۇقىعىنىڭ بۇزىلاتىنى اتا-انالارى اجىراسقان جاعدايدا كورىنىس تابادى. سوت شەشىمى شىعىپ, نەكە بۇزىلعاننان كەيىن ورتالىقتىڭ پسيحولوگتارى بالا مەن ونىڭ اتا-اناسىمەن كەزدەسىپ, ولاردىڭ پسيحيكالىق جاعدايىن انىقتاپ, بالانىڭ كىممەن قولايلى بولاتىنىن انىقتايدى. وسى زەرتتەۋ بويىنشا, ياعني تەك اڭگىمەلەسۋ عانا ەمەس ءتۇرلى تەست ارقىلى جاعدايدى بارلاپ, ول قورىتىندى سوت شەشىمىنىڭ نەگىزىنە قالانادى. ودان بولەك, اجىراسقان بولسا دا, بالا تاربيەسىنە اتا-اناسىنىڭ قاتىسۋىن, كەزدەسۋدىڭ مەرزىمى مەن ۋاقىتىن, رەتتىلىگىن انىقتايدى. كەيبىر جاعدايدا اجىراسۋ پروتسەسىندە ءوزارا ءتىل تابىسا الماي, ءبىر مامىلەگە كەلە المايتىن جاعدايلار بولادى. سوندايدا ارا اعايىن ەسەبىندە, بالانىڭ مۇددەسىن ورتالىق ماماندارى قورعايدى.
– مىسال ءۇشىن ايتايىق, بالانىڭ اكەسى بالاسىمەن تاڭعى سەگىزدە اپتا سايىن كەزدەسۋىن تالاپ ەتتى. بۇل بالا ءۇشىن قولايلى ەمەس. جوعارى سىنىپتىڭ وقۋشىسى بولاتىن, اپتا بويىندا ساباقتان, ودان قالدى قوسىمشا ۇيىرمەگە قاتىساتىندىقتان دەمالىستا تاڭعى ۇيقىسىن بۇزباۋى كەرەك. وسى ەرەكشەلىكتەردى ەسكەرىپ, ءبىزدىڭ پسيحولوگتار باسقاشا شەشىم شىعاردى. ەڭ باستىسى بالاعا قولايلى بولىپ, ونىڭ ومىرىنە زيانى تيمەۋى كەرەك.
اتا-اناسى اجىراسىپ جاتقانداعى بالانىڭ مىنەز-قۇلقى ءتىپتى ۋشىعىپ كەتەدى. ول ءوزىن ەشكىمگە كەرەك ەمەستەي سەزىنەدى. پسيحولوگ وسى رەتتە جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا الىپ, قارىم-قاتىناستى بارىنشا قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىسادى. اتا-اناسى ەرلى-زايىپتى ەمەس, بولەك تۇرسا دا, بالا ەكەۋمەن دە بىرگە ارالاسىپ تۇرۋعا قۇقىلى ەكەنىن ۇلكەنىنە دە, كىشىسىنە دە جەتكىزە ءبىلۋ كەرەك. ويتكەنى ومىرلەرى وزگەرگەنمەن, اتا-اناسى بولىپ قالا بەرەدى. اراداعى سىيلاستىقتى جوعالتپاي, جاڭا دەڭگەيدە ورتاق بالانىڭ مۇددەسى ءۇشىن مادەنيەتتى تۇردە بايلانىسا الاتىن جول تابۋعا كومەكتەسەمىز. ورتاداعى بالانى كەك الۋ ءۇشىن, ايتقانىن ىستەتۋ ءۇشىن پايدالانۋعا جول بەرىلمەۋى كەرەك.
مەن كوپ جىلدار ىشكى ىستەر جۇيەسىندە جۇمىس ىستەگەن ەدىم. سوتتالعانداردىڭ بالالار ماسەلەسى دە ماڭىزدى. وسى ساناتتاعى بالالارمەن اينالىسىپ, ولاردىڭ اتا-انالارىنىڭ تاعدىرىن قايتالاماۋى ءۇشىن باعدارلامالار اشتىق. بۇل دا كۇردەلى نارسە. بۇل جەردە بالالار اتا-انالارىنىڭ ءبىرىنىڭ زاڭدى تۇردە سوتتالعانىن, ولاردىڭ زاڭدى بۇزعانىن ءتۇسىنىپ, دۇرىس قابىلداۋى ءتيىس. ەگەر سەندە زاڭ بۇزساڭ, ءدال وسىنداي جاۋاپكەرشىلىكتى تارتاسىڭ دەگەن ۇستانىمدى ءبىلىپ ءوسۋى ءتيىس. بۇل ولاردىڭ قوعامنان وقشاۋلانباي, قۇقىقتىق ساۋاتىنىڭ دۇرىس قالىپتاسۋىنا اسەر ەتەدى. سيرياعا كەتكەن اتا-انالاردى جازاعا تارتقان كەزدە, بالالارى ءۇشىن بۇل تۇسىنىكسىز جاعداي بولدى. ولارمەن جۇمىس ىستەۋ بارىسىندا, زاڭ بارىنە ورتاق, ەگەر سونى بۇزساڭ جازاسىن وتەۋى ءتيىس. سەنىڭ قۇقىعىڭ شەكتەلگەن, اياقتالعان جەردە بوتەن ادام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن باستالادى. ەندىگى جەردە ونىڭ قۇقىعىن بۇزۋعا بولمايدى. وسىلايشا قۇقىقتىق مەملەكەت قالىپتاسادى. ونى ساقتاماي, تولىققاندى مەملەكەت بولمايدى, – دەيدى ورتالىق باسشىسى.
«پراۆو» قوعامدىق قورى قىزمەتىنىڭ باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى – جاسوسپىرىمدەردى جىنىستىق قورلىقتان قورعاۋ, جىنىستىق تيىسپەۋشىلىگىنە قولسۇعۋعا ەشكىمنىڭ قۇقىعى جوق. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1994 جىلعى 8 ماۋسىمداعى زاڭىمەن راتيفيكاتسيالانعان بالا قۇقىقتارى تۋرالى كونۆەنتسيانىڭ 34-بابىنا سايكەس قاتىسۋشى مەملەكەتتەر بالانى سەكسۋالدىق قاناۋدىڭ جانە سەكسۋالدىق ازعىرۋدىڭ بارلىق نىساندارىنان قورعاۋعا مىندەتتەنەدى.
– 16 جاسقا دەيىنگىلەرگە اۆتوبۋستاردا, قوعامدىق ورىنداردا وسى تۇرعىدا قورلىق كورسەتىلەتىنىن بىلەمىز. ەرەسەكتەر جاعىمسىز ارەكەتى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلۋى ءتيىس. كەز كەلگەن ادامنىڭ ومىرىندە, بالانىڭ قاتىسىندا دا ەشقانداي جىنىستىق قاتىناسقا ماجبۇرلەۋ تۇگىلى, تۇسپالداپ بولسا دا, جامانشىلىققا جول بەرمەۋ كەرەك. بالا ەرەسەكتەر تاراپىنان ەشقانداي وعاش نارسەلەردى بىلمەي ءوسۋى كەرەك. نەگە دەسەڭىز, وسى كەزدە بالانىڭ پسيحيكاسى قالىپتاسادى. جانى جارالانىپ, ومىرلىك جاراقات الۋى ابدەن مۇمكىن.
كەيدە اتا-اناسى تاراپىنان تۇسىنىستىك, قولداۋ بولمايتىن جاعدايلار دا ءجيى كەزدەسەدى. ولار ءۇشىن بالا جەردە ءوسىپ تۇرعان ءشوپ سياقتى. قالاي ءوستى, سولاي وسە بەرسىن دەگەندەي ءوز ەركىنە جىبەرەدى. مۇنىڭ اقىرىندا بالا قىلمىسقا بارىپ, ءومىرىن تىعىرىققا تىرەۋى ابدەن مۇمكىن. تۋعاندارى بەزىپ, قوعام تەرىس اينالىپ, ءبىز سياقتى ورتالىقتار جۇمىس ىستەمەسە, وندا ارقايسىسىمىز وسى قىلمىستىڭ قۇربانى بولۋىمىز ابدەن مۇمكىن. وكىنىشتىسى, مۇنداي جاستاردىڭ ارتىندا ەرەسەك قىلمىسكەرلەر تۇرادى. ولار بالانىڭ جاستىعىن پايدالانىپ قىلمىسقا يتەرمەلەيدى, سولاردىڭ قولىمەن قىلمىس جاسايدى, – دەدى و.رىل.
