استانا قالاسىندا جوعارى سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ءۇزىلىس كەزىندە ەلەكتروندى سيگارەت شەگەتىنى تالاي ايتىلدى. الايدا «ونىڭ دەنساۋلىققا ەشقانداي زيانى جوق. بۇل – تەك تەمەكىنى اۋىستىراتىن ءتاتتى ءتۇتىن» دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ, بۇل ونىمدەرگە «شاڭ جۋىتپاي», قىزعىشتاي قورىعان مۇددەلىلەر كوپ بولدى.
جالعان جەلەۋ جارعا جىعار
دەندەپ كۇرەسكەن تاباندىلىقتىڭ ارقاسىندا ۆەيپتىڭ ۇرپاق دەنساۋلىعىنا وتە زيان ءارى وتباسى بيۋدجەتىنە قىپ-قىزىل شىعىن كەلتىرەتىنى جان-جاقتى دالەلدەندى. ناتيجەسىندە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ بيىل 19 ساۋىردە ەلىمىزگە ۆەيپتەردى اكەلۋگە, وندىرۋگە, ساتۋعا جانە تاراتۋعا تىيىم سالاتىن زاڭعا قول قويدى. بۇدان بىلاي ونىڭ جارناماسىنا قاتاڭ شەكتەۋ قويىلىپ وتىر. جوعارىدا ايتقانىمىزداي, بۇعان قول جەتكىزۋ ءۇشىن 2-3 جىل بويى تەر توگۋگە تۋرا كەلگەنىن ايتپاسقا بولمايدى. سەبەبى العاش اڭگىمە كوتەرىلگەندە, قارسىلىق بىلدىرگەن شەتەلدىك كومپانيالارمەن قاتار, ىشتەگى لوببيستەر تابان تىرەپ وتىرىپ الدى. الايدا حالىقتىڭ دەنساۋلىعى مەن بالالاردىڭ بولاشاعىن ويلاعان زيالى قاۋىم قوعامدىق پىكىرگە سۇيەنە وتىرىپ, «ەكونوميكالىق ماقسات» دەگەن جالعان جەلەۋدىڭ الدىنا توسقاۋىل قويا ءبىلدى. ادام اعزاسىنا ولشەۋسىز زالال كەلتىرەتىن نيكوتين اەروزولىن توقتاتۋ ءۇشىن بلوگەرلەردەن باستاپ مينيسترلەر, دەپۋتاتتار, اكىمدەر اتسالىستى. سوڭىندا كوپشىلىكتىڭ ءۋاجى ەسكەرىلىپ, زاڭعا وزگەرىستەر مەن تۇزەتۋلەر ەندى.
جالپى قازاقى ۇعىمعا جات «ۆەيپ» دەگەن ءسوز قايدان شىققانى جونىندە مالىمەتتەرگە نازار اۋدارىپ كورەيىكشى. ۆەيپ – اعىلشىننىڭ vaping, ياعني «بۋلانۋ» دەگەن سوزىنەن شىققان شىلىم شەگۋ ۇدەرىسى. تەك مۇندا تەمەكى ءونىمى سۇيىق كۇيىندە قۇرىلعىعا (ۆەيپكە) قۇيىلىپ, قىزعان سوڭ بۋ ء(تۇتىن) شىعادى. كەيىنگى كەزدە ونى جاقتاۋشىلار «ونىڭ اعزاعا زيانى جوق» دەگەن قىپ-قىزىل وتىرىكتى بەتى بۇلك ەتپەي ايتىپ كەلەدى. شىندىعىندا, ۆەيپ ادام اعزاسىنا (اسىرەسە بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە) تەمەكى مەن الكوگول ىشىمدىگىنەن دە زياندى ەكەنى دالەلدەنە باستادى. دەگەنمەن تەمەكى ءوندىرىسىنىڭ وكىلدەرى ودان تۇسەتىن وراسان زور پايدا مەن تابىسقا قۇنىققانى سونشا, ونى ەسەلەپ ءوندىرىپ, جانىن سالىپ قورعاۋعا تىرىسۋدا.
مويىنداۋ كەرەك, ازيا مەن كەيبىر باتىس ەلدەرىندە قازىر قوعامدىق ورىنداردا تەمەكى تارتاتىندارعا قارسى بىتىسپەس مايدان اشىلعان. شىلىم شەگۋدىڭ زيانى تۋرالى جاپپاي ناسيحاتتالىپ, ءتىپتى بالاسىنىڭ كوزىنشە كوك ءتۇتىندى بۋداقتاتاتىنداردى اتا-
انا قۇقىعىنان ايىرۋ جونىندە ماسەلە كوتەرىلگەن جاعدايلار بار. ايىپپۇل سالىنىپ, ازاماتتار تاراپىنان نارازىلىق بولعان سوڭ, تالاپ-ارىز بەرىلە باستاعان سوڭ, قوعامدا تەمەكى شەگۋشىلەر قاتارى سيرەپتى. وسى تۇستا ەل ىشىندە ۆەيپ دەگەن شىعا باستاعان. العاشقى ەلەكتروندى سيگارەتتى 2003 جىلى قىتاي فارماتسەۆتى, كوممەرسانت حۋن ليك دەگەن ادام ويلاپ تاۋىپتى. ال 2004 جىلى ونىڭ اشقان جاڭالىعىن گونكونگتىڭ ءىرى كومپانياسى – Golden Dragon Holdings وندىرىسكە ەنگىزىپ ۇلگەرگەن. وسىدان كەيىن-اق اسپان استى ەلىندە تەمەكى ءوندىرىسى مەن ودان تۇسەتىن تابىس ورلەپ جۇرە بەرگەن.
تۇتىنگە تاۋەلدىلىك كۇشەيۋدە
قازىر الەمدە اتىنان ات ۇركەتىن الىپ كومپانيالار ۆەيپ ءوندىرىسىن دامىتىپ, قالتاسىن قامپيتۋدا. كەيبىرى برەندتىك ۆەيپتەر مەن ەلەكتروندى سيگارەتتەردى كاسىپورىننىڭ باستى ماركاسىنا اينالدىرىپ العان. وسى توڭىرەكتە IQOS برەندى مەن ءىرى-ءىرى كومپانيالار ۆەيپتەردىڭ الپاۋىت ءوندىرىسىن قىزدىرا تۇسۋدە. ال ەلەكتروندى سيگارەتتەر شىعارۋدا Green Smoke, Nicocigs, Intellicig, CN Creative, Blue Cigs, Dragonite, Skycig كاسىپورىندارى نيكوتين ءوندىرىسىنىڭ كوش باسىندا كورىنىپ كەلەدى. وسىلاردىڭ ونىمدەرىن ەل ىشىندە ەركىن تاراتۋ ءۇشىن لوببي جاسايتىندار قازاقستاندا كەيىنگى كەزدە جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاپ كەتتى. ءتىپتى «تەمەكى تۇتىنىنەن باس تارتايىق» دەپ اتالاتىن ءبىر قاۋىمداستىق «ۆەيپكە تىيىم سالىپ, ەلەكتروندى سيگارەتتەردى قالدىرايىق» دەگەن سىڭايدا ۇران تاستاپ, ءوزىنىڭ كىمنىڭ مۇددەسىن قورعاپ تۇرعانىن ايقىن اڭعارتىپ قويدى. قاراپايىم حالىق ءۇشىن ۆەيپىڭ نە, ەلەكتروندى سيگارەتىڭ نە – ءبارى بىردەي ەمەس پە؟ ەكەۋى دە زياندى ءتۇتىن. ماركەتينگ تۇرعىسىنان «جانۋ ۇدەرىسى جوق», «نيكوتين بولىنبەيدى» دەپ اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا بولعانشا, ونىڭ سينتەتيكالىق نيكوتين ەكەنىن اشىپ ايتاتىن ۋاقىت جەتتى.
قوعام بەلسەندىسى ايمۇرات ەسەنتەمىردىڭ ايتۋىنشا, ۆەيپتەن دە, ەلەكتروندى سيگارەتتەن دە ەداۋىر نيكوتين بولىنەدى. ولارعا تاۋەلدىلىك, اسىرەسە بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردە, ەكى-ءۇش رەت سورعاننان كەيىن-اق پايدا بولاتىن كورىنەدى. قازىر كوپتەگەن مەكتەپتە كەيبىر وقۋشىلاردىڭ 45 مينۋتتىق ساباققا شىداي الماي: «تاماق جىبىرلاپ, قۇلاعىمىز شۋىلداپ بارا جاتىر» دەپ سىرتقا جۇگىرە جونەلەتىنى تۋرالى ارىز-شاعىم كوپ. مىنە, بۇل – ۆەيپ شەگەتىن جەتكىنشەكتەردىڭ وعان تاۋەلدى بولۋىنىڭ سالدارى. ەگەر كۇندەلىكتى سيگارەتتە 0,7-0,9 ميلليگرامم نيكوتين بولسا, ۆەيپتە 20, 40, 60 ميلليگرامعا دەيىن جەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان «تەمەكى تاستاپ, ۆەيپ تارتىڭدار» دەيتىندەردىڭ جايىن الىستان تۇسىنۋگە بولادى. ولار – كوكەيىن اقشا تەسكەن قۋلار.
تالاپ قاتاڭ ساقتالۋى كەرەك
استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى, مەكتەپتە 40 جىلدان اسا ۇستاز بولعان ايبول اسقارۇلى بۇل ماسەلەنى كوپتەن كوتەرىپ كەلە جاتقانىن ايتادى.
«ءبىلىم شاڭىراعىندا ۇل دا, قىز دا ءۇزىلىس كەزىندە بولسىن, بىلايعى ۋاقىتتا بولسىن, كوك ءتۇتىندى بۇرقىراتىپ تۇرعانىن تالاي كورىپ, وزدەرىنە دە, مۇعالىمدەرىنە دە ەسكەرتۋ جاساعانمىن. نەمەرەم وقيتىن مەكتەپتىڭ ديرەكتورىمەن سويلەسىپ, بىرىگىپ قيمىل-ارەكەت جاساپ, ناتيجەگە قول جەتكىزگەندەي بولدىق. ال ەندى قوعامداعى, كوشەدەگى وسى تۇرعىداعى كەلەڭسىزدىكتى بىرنەشە قۇزىرلى ورگاننىڭ ەسىگىن قاعىپ ءجۇرىپ ەندى عانا ءبىر جۇيەگە تۇسىرگەندەي بولىپ وتىرمىز. ويتكەنى قولىمىزدا مەملەكەت باسشىسى قول قويعان زاڭ بار. ول كۇشىنە ەنگەن سوڭ ءبىز دە كۇش الامىز با دەپ ويلايمىن».
قازاقستاندا ارناۋلى ۆەيپ-دۇكەن ءۇشىن جابدىقتالعان 800-دەن اسا ورىن مەن ەلەكتروندى سيگارەت ساتاتىن 8000-نان اسا ساۋدا نۇكتەسى بار. ۆەيپتەر دۇكەن سورەلەرىندە كورنەكتى جەردە بالانىڭ كوزىن قىزىقتىراتىنداي جەردە جارقىراپ تۇرادى. ال ونى باقىلاپ, قاداعالاپ جاتقان ءتىرى پەندەنى بايقامايسىز. ونى ايتاسىز, وسى زاڭ شىققالى «ۆەيپتەر مەن ەلەكتروندى سيگارەتتەردە نيكوتيننىڭ ازدىعىن دالەلدەگىسى كەلىپ, جانۇشىرا قيمىلداعان ۇيىمداسقان ادامدار توبى ەلىمىزدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنەن ليتسەنزيا سۇراپ, بىرنەشە رەت ۇسىنىس تۇسىرگەنى بەلگىلى بولدى. ارينە, مۇنداي ۇسىنىستار قابىلدانبايتىنى تۇسىنىكتى. ويتكەنى وقۋشىلاردىڭ دەنساۋلىعىن ءبۇلدىرىپ, كەلەشەك ومىرىنە ورنى تولماستاي نۇقسان كەلتىرەتىن ۆەيپ, ەلەكتروندى تەمەكى سياقتى زيانى مول زاتتاردى قوعامنان الاستاۋعا ەندى عانا قول جەتىپ جاتقاندا, جەكە مۇددەسى مەن قۇلقىنىنىڭ قامىن ويلاعان ساناۋلى توپتىڭ ارەكەتىنە بۇدان بىلاي جول بەرىلمەسى انىق.
باجايلاپ قاراساق, بۇعان دەيىن دەنساۋلىق كودەكسىنىڭ 110-بابى 17-تارماعىندا بىزدە ۆەيپتەر مەن ولارعا ارنالعان سۇيىقتىقتارعا تىيىم سالىنعانىن كورەمىز. بىراق ول جاسى كامەلەتكە تولماعاندارعا عانا قاتىستى بولاتىن. ال وسى تالاپتى كۇندەلىكتى ومىردە كىم ساقتاپتى؟ ۆەيپ-دۇكەندەر مەن ساۋدا ورىندارى ەشكىمنىڭ جەكە كۋالىگىن سۇرامايدى. اقشاسى بار ما, 10 جاسار بالا كەلىپ تۇرسا دا ساتا بەرەدى. ايتپاقشى, ارنايى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر ەلدە 11-15 جاستاعى بالالار اراسىندا ۇلداردىڭ 14 پايىزى جانە قىزداردىڭ 6 پايىزى ۆەيپ قولداناتىنىن انىقتاعان.
«ۆەيپ دەگەن – وتە زىميان نارسە. ونى بالانىڭ تۇتىنىپ جۇرگەنىن ءبىلۋ اسا قيىن. ويتكەنى ءتۇتىنىنىڭ ءيىسى بىلىنبەيدى, ساعىز شايناعان سياقتى سەزىلەدى. بالانى قىزىقتىراتىنى دا وسى. ال شىن مانىندە ول – نيكوتين. سونى جەتكىنشەك سەزبەي جۇتا بەرەدى. وقۋشىلار ءبىر ۆەيپتى بىرلەسىپ تە قولدانادى ەكەن. بۇل وتە قاۋىپتى, ءبىرىنىڭ جۇقپالى دەرتى بىرىنە جۇعۋى ابدەن مۇمكىن» دەيدى تاجىريبەلى ۇستاز.
تەمەكى وندىرىسىمەن اينالىساتىنداردىڭ مەكتەپتەردىڭ تۇتىنگە كومىلىپ, شاكىرتتەردىڭ بولاشاعىنا بالتا شابىلىپ جاتقانىمەن شارۋاسى شامالى. دەگەنمەن العاشقى 30 ەلدىڭ قاتارىندا قازاقستان دا ءوزىنىڭ جاس ۇرپاعىن قورعاپ, زاڭ شىعاردى. بۇل الداعى ۋاقىتتا بارلىق كەلەڭسىزدىكتى رەتتەيدى دەگەن سەنىم زور.
