زەينەتكە جاسى جاقىنداعان ادام زەينەتاقى تۇرعىسىنداعى كەز كەلگەن اقپاراتقا قۇلاعىن ءتۇرىپ, ەلەڭدەپ-اق وتىرادى. اسىرەسە, ايەل ادامدار زەينەتاقى تۋرالى, زەينەت جاسى تۋرالى كوپ بىلگىسى كەلەتىنى, وزدەرىن مازالاعان سان الۋان ساۋالعا جاۋاپ ىزدەيتىنى زاڭدى.
وتكەن بارىس جىلىنىڭ سوڭىندا ەل اراسىندا «2023 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ ايەلدەر زەينەتكە قايتادان 58 جاستان شىعاتىن بولادى» دەگەن اڭگىمە ءورشىپ بارىپ, باسىلدى. ارينە, ونى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى: «بۇل جالعان اقپارات, تاراتۋشى ادام زاڭ بويىنشا جازالانادى» دەپ رەسمي تۇردە جوققا شىعاردى.
دەگەنمەن, بۇل ماسەلە جاسى كەلگەن انالار ءۇشىن كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيتىن شەشىمىن كۇتكەن ءتۇيىندى جايدىڭ ءبىرى بولىپ قالىپ وتىر.
قولعا تيەتىن قورداعى اقشا
«راس, 2018 جىلدان باستاپ ەلىمىزدە ايەلدەردىڭ زەينەت جاسى جىل سايىن التى ايعا ۇلعايىپ كەلدى. زەينەتكەرلىك جاستىڭ بىرتىندەپ بۇلاي ۇلعايۋى ەلدەگى ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنىڭ بولجامدى جوعارىلاۋىنا نەگىزدەلدى.
دەگەنمەن, كوپتەگەن ساراپتامالار مەن قوعامدىق پىكىرلەرگە بايلانىستى قازاقستان پرەزيدەنتى 2023 جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ ايەلدەردىڭ زەينەت جاسىن ۇلعايتۋعا بەس جىلعا موراتوري ەنگىزدى. وسى نەگىزدە ەندى ايەلدەردىڭ زەينەتكەرلىك جاسى 61 جاس دەڭگەيىندە توقتاتىلدى. ياعني موراتوري 2023 جىلدان 2028 جىلعا دەيىن بەس جىل بويى كۇشىندە بولادى.
ەلىمىزدەگى ايەلدەردىڭ زەينەت جاسىنا قاتىستى بۇدان وزگە جايلاردىڭ بارلىعى – الىپ-قاشپا اڭگىمە, جەل ءسوز. نەگە ەكەنى بەلگىسىز, الەۋمەتتىك جەلىلەردە وسىنداي نەگىزسىز اقپاراتتار ءالسىن-ءالسىن بوي كوتەرىپ تۇرادى. وعان نازار اۋدارماۋ كەرەك» دەيدى ەڭبەك مينيسترلىگىندەگى ماماندار.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا 2024 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ بازالىق زەينەتاقى تولەمدەرىنىڭ بارلىق ءتۇرى ارتتى. اتاپ ايتقاندا, 2023 جىلى 120838 تەڭگە بولعان جيىنتىق زەينەتاقى 2024 جىلى ورتا ەسەپپەن 130 414 تەڭگە, ال بازالىق زەينەتاقىنىڭ ەڭ تومەن مولشەرى ەڭ تومەن كۇنكورىس دەڭگەيىنەن 60%-دان 65%-عا دەيىن ۇلعايتىلىپ, 128215 تەڭگەگە, ەڭ جوعارى مولشەرى ەڭ تومەن كۇنكورىس دەڭگەيىنەن 100-دەن 105%-عا دەيىن ارتتىرىلىپ, 45 578 تەڭگەگە جەتتى.
دەگەنمەن, زەينەتاقى ءتۇرلى-ءتۇرلى بولادى. مولشەرى دە بىردەي ەمەس. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز – قۇرمەتتى ەڭبەك دەمالىسىنا شىققان ادامعا عۇمىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن اي سايىن الىپ تۇرۋ ءۇشىن مەملەكەت بەلگىلەيتىن زەينەتاقى تولەمى. بىلايشا ايتقاندا, جاس ۇلعايعاندا الاتىن ءومىر بويعى ادال ەڭبەكتىڭ وتەۋى. بۇعان قوسا زەينەتاقى جيناعىنداعى اقشاڭىز دا بار. مىنە, وسى قارجىنى بىردەن نەمەسە ءبولىپ-ءبولىپ تە الۋعا بولاتىنىن كوپ ادام بىلە بەرمەيدى. 2023 جىلدىڭ 1 شىلدەسىنەن باستاپ الەۋمەتتىك كودەكس ەنگىزىلدى.
وسىعان بايلانىستى بىرقاتار ەرەجەلەر وزگەردى.
– ول ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى ءسىزدىڭ جيناقتاۋ قورىندا قانشا اقشاڭىز بار ەكەنىن ءبىلۋىڭىز قاجەت. سوسىن بارىپ, وسى قارجىنىڭ قانشاسىن العىڭىز كەلەتىنىن كورسەتىپ, بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنداعى وكىلەتتى وپەراتورعا ءوتىنىم جازاسىز. قارجى تەك تۇرعىن ءۇي جاعدايىڭىزدى جاقسارتۋ مەن ەمدەلۋ ءۇشىن عانا بەرىلەدى. الەۋمەتتىك كودەكستىڭ 220-بابىنىڭ 3-تارماعىنا سايكەس ەل ازاماتى بىلتىر تامىز ايىندا جانە ودان كەيىن ەڭبەك ەتكەن جىلدارىنا سايكەس زەينەتكە شىقسا, جيناقتاۋ قورىنداعى اقشاسىن تولىق الىپ, تۇرعىن ءۇي جاعدايىن جاقسارتۋ مەن ەمدەلۋى ءۇشىن جۇمساي الادى, – دەيدى زەينەتاقى قورىنىڭ قىزمەتكەرى گۇلسارا مۇحيتوۆا.
– بۇل اقشانى جيناق يەسىنىڭ تەك ءوزى عانا ەمەس, سونىمەن قاتار جۇبايى مەن جاقىن تۋىستارى دا پايدالانا الادى. ال جاقىن تۋىستارىنا – اتا- اناسى, بالالارى (تۋعان جانە اسىراپ الىنعان), باۋىرلارى (اتا-اناسى ءبىر جانە اتا-اناسى بولەك), اتا-اجەسى جانە نەمەرەسى جاتادى. الايدا بۇل تەك ەڭبەك سىڭىرگەن جىلدارى ءۇشىن زەينەتاقى تولەمدەرىن الۋشىلارعا عانا قاتىستى. ونى زەينەتكەرلىك جاسقا جەتۋىنە بايلانىستى زەينەتكە شىعۋمەن شاتاستىرۋعا بولمايدى, – دەدى مامان.
الەۋمەتتىك كودەكستە نە وزگەرىس؟
الەۋمەتتىك كودەكس قولدانىستاعى كوپتەگەن زاڭدار مەن زاڭدىق اكتىلەرگە وزگەرىستەر ەنگىزدى. بۇدان بىلاي ازاماتتاردىڭ ەڭبەككە ورنالاسۋى مەن الەۋمەتتىك قامتىلۋى, وسى تۇرعىدا جاسالاتىن مەملەكەت تاراپىنان باسقا دا قولداۋلار اتالعان قۇجات بويىنشا رەتتەلىپ وتىرادى. ماسەلەن, قازاقستاندىقتاردا ەڭبەك اپتاسىن تاڭداۋ مۇمكىندىگى تۋدى. ەندىگى جەردە جۇمىس بەرۋشىمەن كەلىسە وتىرىپ, ءۇش كۇن دەمالىپ, ءتورت كۇن جۇمىس ىستەۋىڭىزگە بولادى.
سونىمەن قاتار, شتاتى ەلۋ ادامنان جوعارى كاسىپورىندار مەن مەكەمەلەر مۇگەدەكتەردى ەڭبەككە ورنالاستىرۋ ءۇشىن كۆوتا ۇستاۋعا مىندەتتى.
جاڭا جىلدان باستاپ ەڭبەككە جارامسىزدىعى بويىنشا اقى تولەۋ 15 ەاك-تەن 25 اەك-كە دەيىن ءوسىپ, 86250 تەڭگەگە جەتتى.
اتالعان قۇجات بويىنشا ەندى زەينەتاقى كەزەڭ-كەزەڭىمەن كوتەرىلىپ وتىرادى. اتاپ ايتقاندا, 2024 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان 2027 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا دەيىن بازالىق زەينەتاقى كولەمىن 51 پايىزعا كوتەرۋ, ال ىنتىماقتى زەينەتاقىنى ورتا ەسەپپەن 27 پايىزعا ارتتىرۋ كوزدەلگەن.
وتكەن شاقىرىلىمداعى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى امانجان جامالوۆتىڭ ۇكىمەت باسشىسىنا جولداعان ساۋالىنداعى كەيبىر ۇسىنىستار ەسكەرىلىپ, زەينەتكەرلەر زەينەتاقى جيناقتارىنىڭ وتىز پايىزىن ياعني ءبىر ميلليون تەڭگەگە دەيىن وزدەرىنىڭ ومىرلىك ماڭىزدى شارۋالارىنا پايدالانۋعا مۇمكىندىك الىپ وتىر.
جاڭا جىلدان باستاپ ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتۋشىلار ءۇشىن بەس جىل بويى قولدانىلىپ كەلگەن بىرىڭعاي جيىنتىق تولەمى توقتاتىلدى. ەندى ولار جەكە كاسىپكەر رەتىندە تىركەلەدى نە بولماسا سالىعىن جۇمىس بەرۋشى تولەيتىن جالدامالى جۇمىسكەر بولادى. ويتكەنى بۇدان بىلاي الەۋمەتتىك كودەكستە 1975 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا دەيىن دۇنيەگە كەلگەندەردىڭ مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارىن قورعا تەك جۇمىس بەرۋشىلەر اۋدارىپ وتىرۋى كەرەكتىگى جازىلعان. بۇل ازاماتتاردىڭ 1998 جىلعا دەيىنگى ەڭبەك ءوتىلى بولمايتىندىقتان جاسىنا بايلانىستى ىنتىماقتى مەملەكەتتىك زەينەتاقىنى الۋ مۇمكىندىكتەرى وسى باستان قاراستىرىلۋدا. ياعني ولار زەينەتكە جاسى جەتكەندە بازالىق (مەملەكەتتەن), جيناقتاۋشى (بجزق-عا ءوزى اۋدارعان) جانە شارتتى جيناقتاۋشى (بجزق-عا جۇمىس بەرۋشىنىڭ اۋدارعانى) زەينەتاقى الادى.
قامقورلىق اياسى كەڭەيۋدە
ەلىمىزدە زەينەتكەرلەردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن, جاسى ۇلعايعان ادامداردىڭ الاڭسىز ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن مەملەكەت زەينەتاقى جۇيەسىن بارىنشا وڭتايلاندىرىپ كەلەدى. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن قازاقستان پرەزيدەنتى زەينەتاقىنىڭ ارتىق مولشەرىنە تۇرعىن ءۇي ساتىپ الۋعا جانە ەمدەلۋگە رۇقسات بەردى. مىنە, بيىل دا وسى ءۇردىس جالعاسىپ, زەينەتاقى اقشاسىن مەرزىمىنەن بۇرىن پايدالانۋ مۇمكىندىكتەرى كەڭەيدى. بولاشاقتا وسى قارجىنى ءۇي ساتىپ الۋ ءۇشىن تىكەلەي «وتباسى بانكتەگى» دەپوزيتتەرگە جيناۋعا بولادى.
«مۇنىڭ ءبارى ايتۋعا عانا جەڭىل. كوپ ادامداردا زەينەتاقى قورىنداعى جيناقتالعان قارجىسى جەتكىلىكتى شەگىنەن ارتىلماي جاتادى. ءوزىم ەلوردانىڭ تۇرعىنىمىن. زەينەتكە شىعۋىما ءالى ءبىر-ەكى جىل بار. اقشامىز تۇرعىن ءۇي ساتىپ الۋعا جەتپەيتىن بولعاسىن ەڭ بولماسا, كولىك ساتىپ الۋعا رۇقسات بەرسە ەكەن دەپ ۇسىنىس جاسادىق. بىراق, ول ۇسىنىسىمىز وتپەدى» دەيدى قالا تۇرعىنى ەرمۇرات جانعازىۇلى.
دەگەنمەن, بيىل الەۋمەتتىك تولەمدەردىڭ ءبىرشاما قوسىلعانى بايقالادى. ماسەلەن, بيۋدجەتتەن تولەنەتىن جيىنتىق زەينەتاقىنىڭ ورتاشا مولشەرى (بجزق تولەمدەرىن ەسەپتەمەگەندە) 130 414 تەڭگەگە ءوسىپتى.
سونداي-اق بازالىق زەينەتاقىنىڭ ەڭ تومەنگى مولشەرى ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنەن 60%-دان 65%-عا دەيىن ۇلعايتىلعان. بۇل – 28 215 تەڭگە. ەڭ جوعارى مولشەرى ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنەن 100-دەن 105%-عا دەيىن ارتتىرىلىپ, 45 578 تەڭگە بولادى.
ال مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك ساقتاندىرۋ قورىنان اسىراۋشىسىنان ايىرىلۋ جانە ەڭبەككە قابىلەتتىلىگىنەن ايىرىلۋ بويىنشا تولەمدەر 7%-عا كوتەرىلدى. اتالعان تولەمدەر مىندەتتى الەۋمەتتىك ساقتاندىرۋ جۇيەسىنە قاتىسۋشىلارعا بيۋدجەتتەن بەرىلەتىن مەملەكەتتىك جاردەماقىلارعا قوسىمشا ىسكە اسىرىلادى.
