ىقىلىم زاماننان بەرى قاراي باسپاناسى اعاشتان بولعان قازاقتىڭ, بۇگىنگى تاڭدا استاناسى دا اعاشپەن كومكەرىلىپ, كوركىن كورىپ كۇن باتپاي, اجارىن كورىپ اي باتپاي قالاتىنداي كۇننەن كۇنگە سۇلۋلانىپ كەلەدى. الايدا سول سۇلۋلىقتىڭ دا سىنى ءبۇلىنىپ, شىرى قاشاتىن كەزى بولادى ەكەن. وعان سەبەپ كوكتەمدە تەرەكتەردەن شىعاتىن ۇلپالار مەن كۇزدە تۇسەتىن جاپىراقتار بولىپ وتىر.
مەزگىل اۋىسقاندا جاپىراقتىڭ ءتۇسۋى زاڭدى. دەيتۇرعانمەن دە جازدىڭ كۇنى جۇلىنعان قويدىڭ ءجۇنى قۇساپ كوشەنى اق ۇلپالاردىڭ قاپتاۋى ەلوردا تۇرعىندارىنىڭ ءبىر مەزەت مازاسىن الادى. وعان نارازى بولعان حالىق قاق ەكىگە جارىلىپ, ءبىرى اللەرگيالىق اۋرۋىنىڭ قوزعانىن ايتسا, ەندى ءبىرى بۇل ۇلپالى تەرەكتەردىڭ قالاعا تۇككە دە كەرەگى جوق دەگەن پىكىردە. ءبىز وسى پىكىرلەردىڭ اۋانىنا نازار اۋدارىپ, تەرەكتەردىڭ پايداسى مەن زيانى تۋراسىندا جانە ونى قالاعا وتىرعىزۋ كەرەك پە, جوق پا دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ كوردىك.
تەرەكتەر تۋرالى دەرەكتەر
قاراعايدى وتىنعا جارۋعا, قايىڭدى وتقا سالۋعا قيمايتىن قازاقتىڭ ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋعا كەلگەندە باسقالاردان كوش ىلگەرى ەكەنىن «اتاڭنان مال قالعانشا, تال قالسىن» دەگەن ناقىلىنان-اق بىلۋگە بولادى. الايدا تابيعاتتىڭ تىلسىم سىرىن ايالاپ, ونىڭ ءاربىر جاندى- جانسىزىن قورعاۋعا كەلگەندە قازاق عانا ەمەس, جالپى ادامزات بالاسى ءبىر ورتاقتىققا يە. مىسالى, الەمدە وسى كۇنگە دەيىن تاريحي تامىرىن جوعالتپاي ساقتاپ, كوكتەپ تۇرعان اعاشتار بار. ولار جالپى جەر بەتىنىڭ قۇندىلىقتارى بولىپ سانالادى دەسەك دە ارتىق ايتپاعان بولار ەدىك. مىسالى, كانادادا ءوسىپ تۇرعان 130 جىلدان استام تاريحى بار الپەنشەك اعاشىن وسى قاتارعا جاتقىزۋعا بولادى. نەمەسە عاسىردان اسا ۋاقىتتا وزەگىنە قۇرت تۇسپەگەن جاپون ۇيەڭكىلەرى, وڭتۇستىك كارولينداعى ەمەن ساياجولى, برازيليادا وسەتىن راۋشان اعاشى بولسىن, ءبارى دە – ادامداردىڭ ماپەلەپ قورعاۋىنىڭ ارقاسىندا ءوسىپ كەلە جاتقان الەمنىڭ ادەمى اعاشتارى.
ەلورداعا جىل سايىن 40 مىڭنان استام ءىرى اعاش وتىرعىزىلسا,
سونىڭ تەك 700-800-گە جۋىعى عانا تەرەكتەر
ال ەندى استانالىقتاردى الەككە سالعان تەرەكتىڭ جايىنا ورالساق, جالپى بۇل اعاش تۋراسىندا عالىمدار دا ءبىر ورتاق تۇسىنىك جوق. ويتكەنى ءار ەلدىڭ عالىمدارى ءارتۇرلى توپشىلاپ ءوز ويلارىن ايتادى. ونىڭ ۇستىنە جەر بەتىندە تەرەك تۇقىمداسىنا جاتاتىن 110-عا تارتا اعاش كەزدەسەدى. ولاردىڭ كوبى – ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ولشەمدەگى اعاشتار بولىپ سانالسا, سيرەك كەزدەسەتىنى ءۇشىنشى ولشەمدەگى اعاشتار. ولاردىڭ بيىكتىگى 30-40 مەترگە دەيىن, ديامەترى 150 سانتيمەترگە دەيىن جەتەدى. ال اق جانە سۇر تەرەكتەر 45 مەترگە دەيىن وسە الادى. سونىمەن قاتار, تەرەكتەردىڭ بولىنۋىنە قاراي ءوسۋ قارقىنى دا ءارتۇرلى بولادى. كەيبىرەۋلەرى ءومىرىنىڭ العاشقى جىلدارىندا تەز وسسە, كەيىن ولاردىڭ ءوسۋى باياۋلايدى, ال ەندى ءبىرى كەرىسىنشە, العاشقى جىلدارى ءوسۋ قارقىنى تومەن بولادى دا, سودان كەيىن ءوسۋىن ايتارلىقتاي جىلدامداتادى. سونداي-اق تەرەكتەر ەگۋ ارقىلى جانە تۇقىمى ارقىلى ەكى ءتۇرلى جاعدايدا كوبەيە الادى. تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – اتالىق جانە انالىق بولىپ بولىنەدى. انالىق وسىمدىكتەردىڭ بۇرشىگى جاسىل, اتالىقتىڭ بۇرشىگى قوڭىرلاۋ بولىپ كەلەدى.
ءبىز استاناداعى ۇلپالى تەرەكتەردىڭ قاي تۇرگە جاتاتىنىن س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتى, ورمان شارۋاشىلىعى, جابايى تابيعات جانە قورشاعان ورتا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى, اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ كانديداتى, جۇماعۇل بورانبايدان سۇراپ بىلدىك.
– استانا قالاسىن كوگالداندىرۋدا قولدانىلعان تەرەك اعاشىنىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار: ولار اق تەرەك, قارا تەرەك جانە كوكتەرەك اعاشتارى, وسى اتالعان اعاشتاردىڭ بارلىعىنان دا ۇلپالار ۇشادى.
بۇل تەرەك اعاشىنىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىنىڭ بىرىنە جاتاتىن گۇلدەۋىنەن كەيىن (كليماتقا بايلانىستى ناۋرىز-ءساۋىر ايىندا گۇلدەيدى) 2 ايدان سوڭ بەلەڭ الاتىن قۇبىلىس, ياعني انالىق تەرەكتەردىڭ جەمىستەرى ءپىسىپ جەتىلگەن كەزدە ۇلپالارعا اينالىپ تۇقىمدارى جەلگە ۇشا باستايدى. دەمەك, ۇلپاسى ۇشاتىن تەرەكتەر ول انالىق بولىپ سانالادى. بىراق بۇل انالىق تەرەكتەردەن ۇلپا ۇشادى دەگەندى بىلدىرمەيدى. ويتكەنى عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا اعاشتى جاسارتۋ ماقساتىندا كەسۋ جۇرگىزسە, سترەسسكە شالدىققان اتالىق تەرەكتەردىڭ ءوزى انالىق تەرەككە اۋىسىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەن, – دەيدى ج.بورانباي.
باسقا اعاشتان ارتىقشىلىعى نە؟
ءيا, عىلىمي تۇرعىدا, قاي اعاشتىڭ ءتۇرى بولسا دا زيانىنان گورى پايداسى كوپ ەكەندىگىن ءبارىمىز بىلەمىز. بىراق اۋانىڭ تازالىعىن ساقتاۋدا دۇنيەدەگى جالعىز اعاش تەرەك عانا ەمەس. ودان باسقا دا اعاش تۇرلەرى كوپ. الايدا عالىمنىڭ ايتۋىنشا, قالاعا كەرەكتى اعاشتاردىڭ قاتارىندا تەرەكتىڭ ورنىن باساتىن اعاش ءتۇرى جوق ەكەن.
– ارينە, جەرگىلىكتى كليماتتىق جاعدايلارعا توتەپ بەرسە, باسقا گەوگرافيالىق ايماقتاردىڭ ينترودۋتسەنت وسىمدىكتەرىن دە وتىرعىزۋعا بولادى. بىراق بۇل تۇرعىدا قاراعاي, ءسىبىر شىرشاسى, كوگىلدىر شىرشا (امەريكالىق) تۇرلەرىن الىپ قاراساق, مۇنداي قىلقان جاپىراقتى اعاشتار گازعا ءتوزىمسىز كەلەدى. ال قايىڭ اعاشىنىڭ توزاڭى – ەڭ كۇشتى اللەرگەندەردىڭ ءبىرى. ۇيەڭكىنى وتىرعىزعانمەن ول جەرگىلىكتى ەكوجۇيەلەردى بۇزادى, كەيىن ولارمەن ءارامشوپ سياقتى كۇرەسۋگە تۋرا كەلەدى. سوندىقتان قالامىزعا وسى تەرەكتەردەن ارتىق پايدا الىپ كەلەتىن اعاش ءتۇرى بار دەگەنگە ءوز باسىم سەنە المايمىن, ءارى ونى باسقا اعاش تۇرلەرىمەن اۋىستىرۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەيمىن, – دەيدى جۇماعۇل تاڭاتقانۇلى.
ال باعباندار بولسا قالاعا جازدىڭ كۇنى سايا بولاتىن, قىستىڭ كۇنى بۇتاقتارىنا قونعان قار ۇشقىندارى ارقىلى ادەمى كورىنىس قالىپتاستىراتىن جەمىس اعاشتارىن نەمەسە تەرەكتىڭ باسقا تۇرلەرىن وتىرعىزۋعا بولاتىنىن ايتادى.
– مەن قانشاما جىل باعباندىقپەن اينالىسىپ كەلە جاتىرمىن. سوندا ءبىر بايقاعانىم, تەرەك وتە تەز وسەتىن اعاشتىڭ قاتارىنا جاتادى. الايدا مەن ونى قالاعا وتىرعىزۋدىڭ قانشالىقتى قاجەتتىلىكتەن ەكەنىن تۇسىنبەيمىن. قالانىڭ اۋا ساپاسىن جاقسارتۋ ماقساتىندا وتىرعىزىلاتىن ودان دا باسقا اعاش تۇرلەرى بار. ونىڭ ۇستىنە تەرەك ءتۇزۋ وسەتىندىكتەن, ونىڭ ءبىر كولەڭكەلەۋگە دە پايداسى شامالى. سوندىقتان تەرەك ەگىپ اينالانىڭ ءبارىن ونىڭ ۇلپاسىمەن تولتىرعانان گورى, جايىلىپ وسەتىن جانە قالاعا كورىك بەرىپ, ءسان قوساتىن اعاشتار وتىرعىزۋ كەرەك شىعار دەپ ويلايمىن. جالپى ءبىزدىڭ قالاعا تەرەكتىڭ: پيراميدالدى, بالزامدى, بۋدان تۇرلەرىن قالاعا وسىرۋگە بولادى. جەمىس اعاشتارىنىڭ ىشىنەن الما, المۇرت, شيە جاقسى جەرسىنەدى, جاسىل قورشاۋ رەتىندە ۇساق جاپىراقتى شەگىرشىن, قارااعاش, سياقتى جەرگىلىكتى توپىراققا ءتوزىمدى اعاشتار بولۋى كەرەك, – دەيدى باعبان مۇحاممەد سەيداحمەتوۆ.
اق ۇلپانىڭ اۋرەسى
جالپى بۇل پىكىردى جاقتاۋشىلار كوپ. ءتىپتى استانا كوشەلەرىنىڭ تازالىعىن ساقتاۋ ءۇشىن جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي جۇگىرىپ جۇرگەن قىزمەتكەرلەردىڭ دە ءۋاجى ءدال قازىرگى ساتتەگى تەرەكتەردەن ۇشقان ۇلپالاردىڭ اۋرەشىلىگى تۋراسىندا بولدى.
– ارينە, تازالىق جاسايتىن ادام رەتىندە كوشە تازالىعىن ساقتاۋ – مەنىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسىم. الايدا وسى اق ۇلپالاردىڭ كەسىرىنەن ءبىزدىڭ قانشالىقتى تازالىق جۇمىستارىن ىستەپ جاتقانىمىز بىلىنبەۋى دە مۇمكىن. سەبەبى جول بويىن ساعات سايىن تازالاساڭىز, ارتىنشا قايتادان سول تەرەكتەردىڭ ۇلپاسى ارقىلى تاز قالپىنا كەلىپ تۇرادى. بۇل, ارينە, ءبىز ءۇشىن اۋرەشىلىك تە اۋىرتپاشىلىق دا ەمەس. الايدا جول بويىنان ءوتىپ بارا جاتقان ادامدار ءۇشىن, سەرۋەندەپ جۇرۋشىلەر ءۇشىن قولايسىزدىق تۋدىراتىنى انىق. ونىڭ ۇستىنە بۇل كۇن ىستىق كۇندەرى ۇلپا بولىپ ۇشادى دا, كۇن جاۋىپ سۋعا تيسە, بىردەن تۇيىرشىككە اينالىپ, قۇمالاق ءتارىزدى بولىپ قالادى. سوندىقتان مۇنى جاڭبىر دا, ىستىق دا كەتىرە المايدى. تەك قانا تازالاۋ كەرەك, – دەيدى «استانا تازالىق» كومپانياسىنىڭ قىزمەتكەرى كاۋەن قابىلاشات.
قالاداعى ۇلپالى تەرەكتەردىڭ الەگىن ءبىر عانا تازالىقشىلار كورىپ جۇرگەن جوق. ونىڭ ازابىن اللەرگيالىق اۋرۋلارى بارلار دا ءبىر كىسىدەي تارتىپ كەلەدى.
– «باسى اۋىرماعاننىڭ قۇدايمەن ءىسى جوق» دەپ اتام قازاق بەكەر ايتپاعان. جازدىڭ كۇنى ەل قۇساپ سەرۋەندەپ, ەمىن-ەركىن اۋا جۇتا الماساڭ, ونىڭ ءوزى ءبىر قورلىق. ال مەنىڭ شاڭنان, ءشوپ توزاڭدارىنان اللەرگيام قوزادى. وسى تەرەكتەردىڭ ۇلپاسى قالاي ۇشادى, مەن دە سولاي الەككە تۇسەم دە قالامىن. كەيدە سەرۋەندەۋگە شىقسام, ماسكا تاعىپ شىعامىن. الايدا كۇن ىستىق كۇندەرى بەتپەردەمەن ءجۇرۋدىڭ ءوزى اۋىر. تەرەكتەردەن ۇشقان ۇلپالاردىڭ كەسىرىنەن تاناۋىم قىشىپ, مۇرنىمنان سۋ اعىپ, تۇشكىرىپ, پىسقىرىپ تىنىس الۋدىڭ ءوزى قيىندايدى. سوندىقتان قالاعا مۇنداي تەرەكتەردەن گورى باسقا دا سايا بولاتىن اعاشتاردى وتىرعىزسا دۇرىس بولار ەدى, – دەيدى قالا تۇرعىنى جاسۇلان ءابدىرامانوۆ.
ال دارىگەرلەردىڭ ايتۋىنشا, اللەرگيالىق اۋرۋلارعا تىكەلەي تەرەكتەردىڭ عانا زيانى بار دەپ ءتۇسىنۋ – جاڭساق پىكىر. ويتكەنى اللەرگيالىق اۋرۋلار جاز مەزگىلىندە نەشە ءتۇرلى شوپتەردىڭ توزاڭدانۋىنان دا قوزۋى مۇمكىن. شىندىعىندا, تەرەك مامىعىنىڭ تىكە ءوزى اللەرگەندى ەمەس. بىراق ولاردان ۇشقان ۇلپا اۋاداعى شاڭ مەن توزاڭداردى وزىنە جيناپ الاتىندىقتان, ادامداردىڭ اللەرگياسىنا جاناما اسەر بەرەدى. دەيتۇرعانمەن بۇل ۇلپالاردىڭ ءبىر عانا جاعىمسىز تۇسى وسى ەمەس. ولار ماقتا سياقتى تەز جانعىشتىق قاسيەتكە يە بولعاندىقتان, ونىڭ قالا قاۋىپسىزدىگىنە دە قاتەرلى ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون. ءتىپتى جىل باسىنان بەرى قالا دا تەرەك مامىعىنىڭ ورتەنۋ وقيعاسى بىرنەشە رەت تىركەلگەن.
– جىل سايىن جاز ايلارىنىڭ باسىندا قالاداعى ورتتەردىڭ سانى بىرنەشە ەسە ارتادى, بۇعان كوبىنەسە تەرەك مامىعى سەبەپ بولادى. 2024 جىل باستالعالى 8 رەت تەرەك مامىعىنىڭ جانۋ وقيعالارى ورىن الدى. اسىرەسە وسى ۋاقىتتا كوشەلەر مەن اۋلالار قار سەكىلدى تەرەك مامىعىمەن كومكەرىلىپ قالادى, بۇل ءورت وشاعىنىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپكەر بولادى. كەيدە بالالار تەرەك مامىعىنان جولدار جاساپ, كەيىن ولاردى ورتەپ جىبەرىپ جاتادى. ويتكەنى بالالار ونىڭ قانشالىقتى قاۋىپتى ەكەنىن تولىقتاي سەزىنە بەرمەيدى. ءتىپتى كەيدە ەرەسەكتەر دە تەمەكى تۇقىلىن نەمەسە سىرىڭكەسىن سوندىرمەگەن كۇيى لاقتىرۋ ارقىلى ءورت قاۋپىن تۋدىرادى. مۇندايدا تەرەك مامىعىنا تيگەن وت ۇيلەر مەن باسقا عيماراتتاردىڭ جانعىش ماتەريالدارىنا كوشەدى. ال ونىڭ الىپ كەلەتىن زاردابى اۋىر بولۋى مۇمكىن, – دەيدى سارىارقا اۋدانى توتەنشە جاعدايلار دەپارتامەنتىنىڭ باس مامانى, ازاماتتىق قورعاۋ كاپيتانى جانبولات تۇرسىنبايۇلى.
ال قالا اكىمدىگىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ دەرەگىنشە الداعى ۋاقىتتا بىرتىندەپ تەرەكتەردىڭ ورنىن باساتىن باسقا دا اعاشتار وتىرعىزىلماق. ءارى ەلورداعا جىل سايىن 40 مىڭنان استام ءىرى اعاش وتىرعىزىلسا, سونىڭ تەك 700-800-گە جۋىعى عانا تەرەكتەر. سوندىقتان ءبىر مامىققا بولا ونى مۇلدەم كەرەكسىز اعاشتاردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋ نەمەسە قالامىزدا ودان باسقا اعاشتار ەگىلمەي جاتقان سياقتى كورۋ اقىلعا قونىمسىز.
تەرەك ءبارىبىر كەرەك
مەيلى, قالاي بولماسىن «بيتكە وكپەلەپ تونىڭدى يتكە تاستاۋدىڭ قاجەتى جوق» دەگەن «استانا قالاسىنىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋ جانە تابيعاتتى پايدالانۋ باسقارماسى» مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ باسشىسى داۋلەت دوسقۋلوۆ دا تەرەكتىڭ جالعىز كەمشىلىگى سول تۇتىگى شىعاتىندىعىندا بولماسا, ودان تۇرعىندارعا كەلەتىن زالال از ەكەنىن العا تارتادى.
– ءىرى قالالاردىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن ءتيىمدى كوگالداندىرۋ ماڭىزدى. تەرەك اعاشتاردىڭ باسقا تۇرلەرىنە قاراعاندا, كليماتتىڭ كەز كەلگەن سىرتقى اسەرىنە ءتوزىمدى, ءارى كومىرقىشقىل گازىن كوبىرەك سىڭىرەدى جانە وتتەگىن كوبىرەك بولەدى. سونىمەن قاتار, تەرەكتىڭ جاپىراقتارىنىڭ بەتى جابىسقاق بولعاندىقتان, ول وزىنە قالاداعى شاڭ, گازدان شىققان كۇيەلەردى جابىستىرىپ الادى. تەك تەرەك اعاشى عانا شلاكتارمەن جانە تۇزدارمەن لاستانعان توپىراقتا, گازدالعان اۋادا تەز وسەتىن قاسيەتكە يە. ولار كوشەدەگى شاڭنىڭ, كىردىڭ جانە ءتۇتىننىڭ شامامەن 70 پايىزىن بويىنا سىڭىرەدى, اۋانى فيتونتسيدتەرمەن سەرگىتەدى جانە بايىتادى, اۋرۋ تۋدىراتىن ميكروبتاردى ولتىرەدى. ءارى قىلقان جاپىراقتى اعاشتارعا قاراعاندا بىرنەشە ەسە كوپ وتتەگىن شىعاراتىن دا وسى تەرەكتەر, – دەيدى ول.
P.S: ءيا, اعاش ءوسىرۋ ول تەك اۋا تازالىعى ءۇشىن بولماۋ كەرەك. قايتا قالانىڭ كوركىن كىرگىزەتىن ءساندى اعاشتاردىڭ قاتارىن كوبەيتكەن ءجون. مۇمكىن الداعى ۋاقىتتا ارابتى ايتسا قۇرما اعاشى, ساكۋرانى ايتسا جاپوندار ەسكە تۇسەتىنى سياقتى قازاقتى ايتسا بىردەن ويعا ورالاتىن ءبىر اعاشتى وتىرعزۋىمىز كەرەك تە شىعار. مىسالى, قازاقتا بايتەرەك, قاراعاي, توبىلعى, جيدە سياقتى اعاش تۇرلەرى كيەلى جانە باسقا اعاشتاردان وزگەشە قاسيەتكە يە. سولاردى ەگىپ الەمگە ءوزىمىزدىڭ ەكو جۇيەمىز ارقىلى تانىلساق نەمەسە كۇزدە بىرىڭعاي قوڭىر تۇسكە بويالاتىن بولماسا كوكتەمدە ءارتۇرلى ءتۇستى گۇل اشاتىن, ءتۇرى بولەك اعاشتار ەگىلسە, ونى شەتەلدىكتەر تاماشالاپ كورۋ ءۇشىن ارنايى ءبىزدىڭ ەلگە كەلسە قانداي عاجاپ بولار ەدى. بۇل دا ءبىر ءوز كەزەگىندە تۋريستەردى ەلگە تارتۋدىڭ تارتىمدى امالى بولماق.
شاپاعات ءابدىر
