استانا قالالىق اكىمدىگىنىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمدى قالىپتاستىرۋ باعىتىندا ەلوردادا عانا ەمەس, ەلىمىزدىڭ باسقا وڭىرلەرىندە دە قوعامدىق ماڭىزى زور رۋحاني ءىس-شارالار جىل بويى وتكىزىلىپ كەلەدى. سونداي تاعىلىمى زور باسقوسۋدىڭ ءبىرى جاقىندا اباي وبلىسىنىڭ اياگوز اۋدانىنداعى بەيىمبەت مايلين اتىنداعى جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتە تاريح ءپانى اپتالىعى اياسىندا ءوتتى. «جەلتوقسان شەجىرەسى – ەلىمنىڭ مارتەبەسى» دەگەن تاقىرىپپەن وتكەن جىلىشىرايلى جۇزدەسۋگە وسى مەكتەپتىڭ تۇلەگى, جەلتوقسان-86 ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ قاھارمانى ءارى ارداگەرى, رەسپۋبليكالىق «ناعىز جەلتوقسان» قوعامدىق ۇيىمىنىڭ مۇشەسى, استانا قالاسىنداعى باۋىرجان مومىشۇلى اتىنداعى №53 مەكتەپ-ليتسەيدىڭ گەوگرافيا جانە مۋزىكا ءپانىنىڭ مۇعالىمى ءباتيما ەمىلبايقىزى ابىلعازينا ەلوردادان ارنايى باردى.
الاڭعا ءۇرانسوز كوتەرىپ شىققان ستۋدەنت قىز
كەزدەسۋدىڭ باستى كەيىپكەرى 1986 جىلى جەلتوقسانداعى كوتەرىلىستىڭ قالاي باستالعانى, وقيعالاردىڭ قالاي وربىگەنى جونىندە جانە ءوزىنىڭ الاڭدا باستان كەشكەن, كوزىمەن كورگەن وقيعالاردى شىنايى قالپىندا اڭگىمەلەپ بەردى. ءباتيما ابىلعازينا الاڭداعى, ءوزى تۇسكەن اۋرۋحاناداعى كوتەرىلىستەن كەيىن ءوز باسىنان كەشىرگەن نەبىر قيىنشىلىقتارىن بىلايشا ەسىنە ءتۇسىردى:
«18 جەلتوقسان كۇنى تاڭەرتەڭ ءوزىم وقيتىن قازاق قىزدار مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ قىزدارىمەن بىرگە الاڭعا قايتا باردىم. ول كەزدە ارنايى جاساق الاڭدى تولىقتاي قورشاپ الىپتى. جاساق باستان-اياق قارۋلانعان, ساۋىت-سايماندارى ساقاداي ساي. ءوز ەلىمىزدەگى باستى الاڭدى اسكەردىڭ قورشاۋعا العانى ءبىزدىڭ جىگىتتەردى قاتتى اشىندىردى. ءسويتىپ بەلسەندى جاستار قارۋلى اسكەردىڭ شەبىن بۇزۋدىڭ امالىن ويلاستىردى. سولاردىڭ ايتۋىمەن تايلى-تۇياعىمىزبەن كەرى شەگىندىك. بۇل كەزدە ساربازدار ءبىزدى, شىن مانىندە, كەرى شەگىندى دەپ ويلاپ قالعان بولۋى كەرەك. قاننەن-قاپەرسىز تۇرعان جەرىندە توپ بولىپ ۇمتىلىپ, قورشاۋدى جارىپ وتتىك. بىراق ءبىزدىڭ قاتارىمىز قالىڭ بولمادى. ساربازدار ساناۋلى عانا توپپەن الاڭعا وتكەن ءبىزدى قورشاپ الىپ, ۇرا باستادى. ءبىر تاڭعالعانىم, ساربازدار ادامعا كۇيرەتە سوققى بەرۋدىڭ ءتاسىلىن وتە جاقسى مەڭگەرىپ العان ەكەن. ادامنىڭ جاندى جەرىنەن ۇرىپ قۇلاتىپ جاتتى. ءبىر سارباز قولىنداعى تەمىرىمەن مەنىڭ ءدال الدىمداعى جىگىتتى جەرگە سۇلاتتى. بايعۇستىڭ قانى شالبارىما شاشىراپ كەتتى. سول ءسات ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىمدا. الگى جىگىت ءتىرى مە, ءولى مە دەپ ۇمتىلا بەرگەنىم سول ەدى, جەلكە تۇسىمنان وفيتسەردىڭ ءبىرى: «سەن نە, مىنانى كوتەرىپ العىڭ كەلىپ تۇر ما؟» دەپ گۇر ەتتى. قاراپ تۇرماي, اياعىمدى باستى. الگىنىڭ سالماعىنان اياعىمنىڭ سىنىپ كەتكەنىن كەيىن ءبىلدىم. كوپ ۇزاماي الگى وفيتسەر جاعامنان ۇستادى دا, مەنى دوپ سياقتى لاقتىرىپ كەپ جىبەردى. سول قارقىنمەن ۇشىپ بارىپ, الاڭنىڭ شەتىندەگى ءوسىپ تۇرعان تالعا سوعىلىپ قۇلادىم. سول جەردە ەستەن تانىپ, ۇزاق جاتىپ قالىپپىن. مەنى لاقتىرعان كەزى شامامەن تۇسكى 14:00-ءدىڭ شاماسى بولاتىن. ال مەن الگى تالدىڭ تۇبىندە ەسىمدى جيعان كەزدە كۇن كەشكىرىپ قالىپتى. الاڭداعى جاستار كورىنبەيدى. تىپ-تىنىش. ەسەسىنە اسكەريلەردىڭ يەلىگىنە ءوتىپتى. يت جەتەكتەگەن ساربازدار ءارى دە بەرى جۇگىرىپ ءجۇر. جان-جاعىما كوز تاستاعانىم سول ەدى, ءبىر-ەكى ادامدى ۋاز-عا سالىپ جاتقانىن كوردىم. العاشىندا ولىكتەر ەكەن دەپ قورقىپ كەتتىم. سول جەردەن تۇرۋعا قانشا ارەكەت جاساسام دا, تۇرا المادىم. تاعى ءبىراز جاتتىم. ءبىر كەزدە يت جەتەكتەگەن وفيتسەردىڭ جاقىنداعانىن بايقادىم. ونىڭ جەتەگىندەگى يت مەنىڭ ءتىرى ەكەنىمدى ءبىلىپ تۇر. وفيتسەر دە تالدىڭ تۇبىندە ءبىرەۋدىڭ جاتقانىن بايقادى, بىراق ءولىپ قالعان شىعار دەپ ويلادى. ولىك بولسا ءبىر كەسىرى تيەر دەدى مە, ايتەۋىر جانىما جولامادى. قازىر ويلاپ قاراسام, قۇداي ساقتاپ قالعان سياقتى. تىرىدەي الگىلەردىڭ قولىنا تۇسسەم نە بولارىن كىم ءبىلسىن؟! ءبىر ساتتە ورنىمنان سۇيرەتىلىپ تۇرىپ, جولعا شىقتىم. جول كوكتايعاق ءارى دەنەمدى اياز قارىپ بارادى. وفيتسەر بار كۇشىمەن لاقتىرعان كەزدە قابىرعام مەن بەل ومىرتقام زاقىمدانعانىن كەيىن ءبىلدىم. جولدا جاتىپ, الاڭنان ءوتىپ بارا جاتقان ەكى ستۋدەنت جىگىتتى كوزىم شالىپ, كومەككە شاقىردىم. ەكەۋىنە سۇيەنىپ, اباي داڭعىلىنا شىعىپ, تاكسي ۇستاپ اۋرۋحاناعا جەتتىم. وندا دا دەنەمدەگى ءىرىلى-ۇساقتى جاراقاتتارعا, وكپەمنىڭ قابىنعانىنا قاراماستان 3 كۇننەن كەيىن شىعارىپ جىبەردى».
قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن الاڭعا شىققان ءباتيما ەمىلبايقىزىنىڭ قولىندا «قازاققا قازاق باسشى كەرەك!» دەگەن ءۇرانسوز بولىپتى. سول ءۇشىن قاماۋعا الىنىپ, تەرگەۋ ءىس-شارالارى جۇرگىزىلگەن. 16-17 جەلتوقسانداعى وقيعالاردى ەسىنە تۇسىرگەن ب.ابىلعازينا الاڭعا قازمۋ-دىڭ ستۋدەنتتەرىمەن بىرگە شىققانىن ايتتى.
«16 جەلتوقسان كۇنى ماعان قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە وقيتىن قۇربىم كەلدى. ولاردىڭ ورتالىق كوميتەتتە وتكەن پلەنۋمنان حابارى بار ەكەن. ەكەۋارا از-كەم اڭگىمەدەن قۇربىم ءتۇستەن كەيىن ءوز جاتاقحاناسىنا قوناققا شاقىردى. كەشكىسىن قازمۋ-ءدىڭ جاتاقحاناسىندا شاي ءىشىپ وتىرعانىمىزدا, بولمەگە كومسومولدىڭ ورتالىق كوميتەتىنەن 3 ەر ادام كەلدى دە, ستۋدەنتتىك كەڭەسكە جينادى. كەشكى ساعات 18:00-دە باستالعان جيىنعا مەن دە قاتىستىم. كومسومولدىڭ ورتالىق كوميتەتىنەن كەلگەن جىگىتتەر بىزگە پلەنۋم تۋرالى اقپاراتتى جەتكىزىپ, قوناەۆتىڭ ورنىنا كولبيندى قويۋ تۋرالى شەشىمگە قارسىلىق بىلدىرۋگە شاقىردى. جيىننان سوڭ ولار بىزگە 10-15 مەترلىك قىزىل ماتا اكەپ بەردى. سول ماتاعا اق گۋاشپەن تاڭعا دەيىن ۇران سوزدەر جازدىق. تاڭەرتەڭ قازمۋ ستۋدەنتتەرىمەن بىرگە مەن دە الاڭدا بولدىم» دەدى جەلتوقسان قاھارمانى سول وقيعالاردى رەت-رەتىمەن ەسىنە الىپ.
جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشىلاردىڭ سانى ونداعان ەسەگە ازايتىلىپ بەرىلگەنى كوپتەن ايتىلىپ ءجۇر. رەسمي مالىمەتتەردە الماتىدا ۇستالعان ادامداردىڭ سانى 2,4 مىڭ ادام دەپ كورسەتىلدى, ال شىن مانىندە كوتەرىلىسكە قاتىسقان 8,5 مىڭ ادام ۇستالدى. ياعني 6 مىڭ ادام ەسەپتەن ادەيى جاسىرىلعان. دەرەكتەردىڭ بۇرمالانۋىنا قاتىستى ب.ابىلعازينا مىناداي مالىمەتتەردى مىسالعا كەلتىردى:
«جەلتوقسانعا قاتىستى دەرەكتەردە 103 ادام جاۋاپقا تارتىلىپ, 99-ى سوتتالعانى ايتىلادى. ءبىر عانا الماتى قالاسىندا 2041 ادام ۇستالىپ, 309 ستۋدەنت وقۋدان شىعارىلعان. ەكى ادامدى سوت ءولىم جازاسىنا كەسكەن, 4 ادام قازا تاپتى دەپ كورسەتىلەدى. بىراق كوتەرىلىس كەزىندە جاراقات العانداردىڭ سانى وتە كوپ بولدى. ياعني جاراقات العاندار مەن جابىرلەنگەندەر, قازا تاپقاندار تۋرالى دەرەكتەر ءالى دە تولىق زەرتتەلىپ, اشىق ايتىلماي كەلەدى. ماسەلەن, مەن دە الاڭدا العان سوققىدان ارقا سۇيەگىم مەن ەكى قابىرعام سىنىپ, ءۇش اي اۋرۋحانادا ەمدەلدىم» دەيدى ول.
جەلتوقسان قاھارمانىنىڭ تاعىلىمعا تولى اسەرلى اڭگىمەسى وقۋشىلاردىڭ ءون بويىندا تۋعان ەلىنە, جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمدى الاۋلاتا ءتۇستى. كەزدەسۋ بارىسىندا وقۋشىلار ارداگەر جەلتوقسانشىعا وزدەرىن تولعاندىرعان ساۋالدارىن قويىپ, تۇشىمدى ءارى جان تەبىرەنتەرلىك جاۋاپتار الدى.
ءبىلىم ۇياسىنىڭ جوعى جانعا باتتى
«اياگوزدەگى ءبىر كەزدەرى ءوزىم ءبىلىم العان التىن ۇيام – مەكتەبىمدەگى بۇل جۇزدەسۋ ەرەكشە اسەر سىيلادى. ءبىر جانعا باتاتىن نارسە, مەكتەپتىڭ ءوزى ورتەنىپ كەتىپ, بالالار اۋىلداعى بۇرىنعى اكىمشىلىك كەڭسە ءۇيىنىڭ عيماراتىندا وقىپ ءجۇر ەكەن. مەن كەزدەسۋدەن كەيىن مەكتەپ باسشىلارى مەن مۇعالىمدەرىنە جاڭا عيمارات سالۋعا قولىمنان كەلسە كومەگىمدى ايامايتىنىمدى جەتكىزدىم. ءار بالا جاڭا, ەڭسەلى, تازا مەكتەپتە وقۋعا قاقىلى. سول سەبەپتەن جاڭادان قۇرىلعان وبلىستاعى ەڭ كۇردەلى دە وزەكتى ماسەلەنى شەشۋگە بار كۇش-جىگەرىمدى سالامىن» دەيدى قازىر دە ۇرپاق تاربيەسىمەن اينالىسىپ جۇرگەن ءباتيما ابىلعازينا.
كەزدەسۋدەن كەيىن ول 8-11-سىنىپ وقۋشىلارىنا ءوزى استانادان ارنايى اكەلگەن سىيلىقتارىن تارتۋ ەتىپ, بالالاردى قۋانىشقا بولەدى. ءسوز سوڭىندا سالتاناتى مەن تاعىلىمى زور كەزدەسۋدى ۇيىمداستىرىپ, ونى جوعارى دەڭگەيدە وتكىزگەنى ءۇشىن اباي وبلىسىنىڭ اياگوز اۋدانىنداعى بەيىمبەت مايلين اتىنداعى جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتىڭ ديرەكتورى, تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى راحيم قابدىلماراتۇلى احمەتوۆكە, وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى, تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولات ولجابايۇلى اشكەنوۆكە, تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى ءسانيا چوتبايقىزى احمەتوۆاعا, باستاۋىش ءپانى مۇعالىمدەرى قارلىعا اقجارىققىزى كابدۋللينا مەن گۇلنار مۇراتقىزى قالياقپاروۆاعا شىنايى كوڭىلمەن زور العىس ايتامىز! سونداي-اق «ناعىز جەلتوقسان» قوعامدىق قورى مۇشەلەرىنىڭ اتىنان استانا قالاسىنداعى باۋىرجان مومىشۇلى اتىنداعى №53 مەكتەپ-ليتسەيدەگى جەلتوقسانشىلارمەن كەزدەسۋدى وتكىزۋگە اتسالىسقان مەكتەپ ديرەكتورى زامزاگۇل ەرتايقىزى قيانوۆاعا, ديرەكتوردىڭ وقۋ ءىسى بويىنشا ورىنباسارلارى دامەلى سادىققىزى ماكيموۆاعا, گۇلنۇر سىرلىبايقىزى سەمبەتوۆاعا, گۇلجازيرا سەيدۋاليقىزى نۇرجانوۆاعا, ءومىرسايا ەرمەكقىزى ۋتەباەۆاعا, سۋريا جامالقىزى اليەۆاعا, ديرەكتوردىڭ وقۋ جانە تاربيە جۇمىسى جونىندەگى ورىنباسارلارى ايجان سەيىتقىزى نۇرتازيناعا, شولپان امانجولقىزى ۋتەباەۆاعا, تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى ەربول ەرماحانۇلى اليەۆكە زور ريزاشىلىعىمىز بەن العىسىمىزدى جەتكىزگىمىز كەلەدى.
