كىشى بەسىندە ەسكەلدىدەن ء(ماشھۇر ءجۇسىپ بابامىزدىڭ باسىنان) شىعىپ, ايتۋلى الاش قالاسىن, اباي جاتقان اردا ولكەنى بەتكە العان ءبىز سام جامىراعان شاقتا سەمەي قالاسىنا جەتتىك. استانا قالاسىنىڭ تىلدەردى دامىتۋ جانە ارحيۆ ءىسى باسقارماسى مەن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ استانا قالالىق فيليالى بىرلەسىپ ۇيىمداستىرعان «ۇلىلار مەكەنى…» عىلىمي-تانىمدىق ەكسپەديتسياسىنا ءبىزدى باسقارما باسشىسى ساكەن ەسىركەپتىڭ ءوزى اتتاندىرىپ سالعان بولاتىن. «ءبىرشاما جىلدان بەرى ۇيىمداستىرىپ كەلە جاتقان عىلىمي-تانىمدىق ەكسپەديتسيانىڭ تۇسىندىرەر تاعىلىمى, بەرەر ءبىلىمى مول. بيىلعى «ۇلىلار مەكەنى…» ساپارىنان سىزدەر دە ۇلكەن رۋحاني ولجامەن ورالادى دەپ ۇمىتتەنەمىن» دەگەن ەدى. ايتىپ ايتپاي, قالامگەرلەردەن, جۋرناليستەردەن, ساپارعا مۇرىندىق بولعان مەكەمە قىزمەتكەرلەرىنەن ۇيىمداسقان بۇل ساپاردا الاش قالاسىنا جەتكەنشە تالاي ماقالاعا جۇك بولاتىن اڭگىمە ايتىلدى.
الاشتىڭ استاناسى
ءبىز بۇل ارادا الاش قالاسى دەگەن ءسوزدى دە تەككە ايتىپ وتىرعان جوقپىز. «الاش پارتياسى», «الاش وردا», «الاش ارىستارى» دەگەن ءسوز بۇل كۇندە ءجيى ايتىلعانمەن, كارى سەمەيدە كەزىندە الاش قالاسىنىڭ قۇرىلعانىن جۇرتتىڭ كەيبىرى بىلە بەرمەيدى. الاش ارىستارى كەزىندە سەمەي قالاسىنىڭ جانىنداعى زارەچنايا سلوبودكانى الاشتىڭ ورتالىعى رەتىندە جاريالاپ, ونى «الاش» قالاسى دەپ اتاعان. 1918 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنان 1920 جىلعا دەيىن ءومىر سۇرگەن الاش وردا اۆتونومياسىنىڭ رەسمي استاناسى بولعان بۇل قالا 10 جىل «الاش قالاسى» اتاندى دا, 1927 جىلى «جاڭا سەمەي» بولىپ وزگەرتىلدى.
2022 جىلى اباي وبلىسى قۇرىلعانى كوپكە ءمالىم. پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن جاسالعان بۇل شەشىم اباي جاتقان ابىز ولكەگە جاڭا لەپ سىيلادى, وتىز جىلعا جۋىق ۋاقىت قاراۋسىز قالعانداي كۇي كەشكەن كونە شاھاردىڭ تامىرىنا قايتا قان جۇگىردى. قۇرىلىستار جاڭارتىلىپ, جاڭا كەشەندەر سالىندى, جولى جاسالىپ, كوشەسىنە كورىك كىردى. مۇنى سەمەيدىڭ كەلبەتىنەن دە, سەمەي جۇرتىنىڭ «وبلىس بولعالى كوزىمىز اشىلدى» دەپ باستايتىن سوزىنەن دە اڭعارۋعا بولادى. وسىعان قاراپ, بولاشاقتا وبلىس ورتالىعىنىڭ ىرگەسى كەڭەيىپ, حالقى كوبەيىپ جاتسا, «الاش» قالاسى دا قايتا اشىلار دەگەن ءۇمىتىمىز دە جوق ەمەس.
اباي جۇرگەن اردا مەكەن
راۋانداپ اتقان تاڭمەن تالاسىپ ءبىزدىڭ رۋحاني ساپاردىڭ ەكىنشى كۇنى باستالدى. الدىن الا بەلگىلەنگەن جولساپار جوسپارى بويىنشا جيدەبايعا بارىپ, قايتاردا بورىلىگە سوقپاقپىز. توبىمىزدىڭ جەتەكشىسى استانا قالالىق تىلدەردى دامىتۋ جانە ارحيۆ ءىسى باسقارماسى ءتىل ساياساتىن ۇيلەستىرۋ ءبولىمىنىڭ باس مامانى گاۋھار ارىستانقىزى باراتىن جەرىمىزبەن الدىن الا حابارلاسىپ, ءبارىن شىپ-شىرعاسىن شىعارماي ورنالاستىرسا, اقىن داۋلەتكەرەي كاپۇلى جول بويى ۇلكەندەردەن ەستىگەن تاريحي اڭگىمەلەرىن ايتىپ, تالاي جايعا قاندىردى. اسىرەسە, جيدەبايعا بەت العان كۇنى داۋكەڭ اڭگىمەنى تۇيدەك-تۇيدەگىمەن اعىتتى.
«جەر – اڭگىمەشى, جەر اڭگىمەشى بولعان سوڭ, ەل اڭگىمەشى» دەپ مۇحتار اۋەزوۆ ايتقانداي, بىلگەن, تۇسىنگەن, جانىمەن سەزىنگەن ادامعا تۇتاس سەمەي دالاسى اقتارىلا سىر شەرتىپ تۇرادى. اسىرەسە, «اباي», «اباي جولىن» وقىعان ادام سەمەي دالاسىنا اياعى تيگەن ساتتەن باستاپ اباي زامانىندا جۇرگەندەي كۇي كەشەدى. بۇرىن سول ولكەگە كەلىپ كورمەسە دە, اۋەزوۆتىڭ ەپوپەياسىن وقىعان ادام «مىناۋ ەرالى جازىعى عوي», «قاسقابۇلاق قايدا ەكەن؟», «اقشوقى الدىمىزدا شىعار…» دەپ الىپ ۇشىپ وتىرادى. ءبىز دە سونداي سەزىمدە وتىرىپ, جيدەبايعا جەتتىك.
ەۋرازيانىڭ كىندىگىندە ورنالاسقان جيدەباي – قاراۋىل وزەنىنىڭ جايىلماسىنداعى شۇرايلى جەر. 1891 جىلدان كەيىن ابايدىڭ قىستاۋى بولعان بۇل القاپتا قازىر اقىننىڭ مۋزەي ءۇيى بار. اباي, شاكارىم, ابايدىڭ ءىنىسى وسپان, شاكارىمنىڭ ۇلى احات مارقۇمداردان سىرت, ابايدىڭ اناسى ۇلجان, ۇلى شەشەسى زەرە, وسپاننىڭ بايبىشەسى ەركەجان جەرلەنگەن. ۇلى اقىننىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي سالىنعان اباي, شاكارىم كەسەنەلەرى سارىارقا توسىمەن ءجۇزىپ كەلە جاتقان الىپ كەمە ءتارىزدى, ال اباي مەن شاكارىم قاجىنىڭ باسىنداعى مۇنارا سول كەمەنىڭ جەلكەنى سياقتى جوبالانعان.
سەمەي قالاسىنان 180 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان «ابايدىڭ جيدەبايداعى مۇراجاي ءۇيى» اقىن ءومىرى مەن شىعارماشىلىق جولىنان كوپ ماعلۇمات بەرىپ تۇر. بەس بولمەسى مەن ءۇش زالدان قۇرالعان مۋزەي ۇيىندە حاكىمنىڭ ەركەجانعا سىيعا تارتقان كۇمىس ەرتوقىمى, گەنەرال-گۋبەرناتور سىيعا تارتقان ءۇش اۋىزدى بەرەن مىلتىعى, قۇنانباي قاجىنىڭ تاقياسى مەن كىسە بەلبەۋى, ۇلجان انانىڭ بالالارىن قىرقىنان شىعارعاندا پايدالانعان جەز لەگەنى سياقتى تاريحي بۇيىمدار بار. 1970 جىلى قايتا جاڭارتۋدان وتكەن مۇراجايدىڭ كەلگەن قوناقتارعا سىيلايتىن اسەرى ايرىقشا. ونىڭ جانىنان سالىنعان ابايتانۋ ورتالىعى مەن شاكارىمنىڭ ساياتقوراسىنا دا كەلگەن قوناقتار مەن تۋريستەر باس سۇقپاي كەتپەيدى.
ءوز نەسىبەسىن وزىنەن ايامايىق
تۋريست دەمەكشى, اتى الەمگە ايگىلى ابايدىڭ جاتقان جەرىنە جىل سايىن نەشە ميلليونداپ ساياحاتشى كەلەدى دەپ ايتا المايمىز. ويتكەنى سەمەيدەن قاشىقتاۋ جەرگە ورنالاسقان بۇل القاپقا قىستا كەلىپ-كەتۋ قولايسىز. قارلى بوران سوقسا, جولى جابىلىپ قالاتىن كەزى دە كوپ. شەتەلدەگى سياقتى ايگىلى تاريحي ورىندارعا كۇن قۇرعاتپاي ءجۇرىپ تۇراتىن پويىز بۇل ارادا اتىمەن جوق. سوسىن دا شىعار, جازدىڭ ءۇش ايىندا بولماسا, جىلدىڭ باسقا مەزگىلىندە قوناق از كەلەدى. 2024 جىلدى الىپ ايتساق, قاڭتاردا 61, اقپاندا 26, ناۋرىزدا 71, ساۋىردە 394, مامىردا 3136 قوناق كەلگەن. وسى ساندارعا قاراپ-اق تۇساۋلى اتتاي تىپىرلاپ تۇرعان ەلىمىزدىڭ تۋريزم سالاسىنىڭ اباي ەلىندەگى جاي-كۇيىن دە باعامداۋعا بولاتىن سەكىلدى. ونىڭ ۇستىنە, جيدەبايعا «كەمە» جاساپ, مۇراجاي اشقانىمىزبەن, ونىڭ دا تۇگەندەلمەگەن تۇرمانى, ىستەلمەگەن جۇمىستارى كوپ. كەسەنە توڭىرەگىن جاسىلداندىرۋ جۇمىسىنىڭ وتە سىلبىرلىعىن بىلاي قويعاندا, سول توڭىرەكتىڭ اۋىزسۋ ماسەلەسى ءالى كۇنگە دەيىن شەشىلمەگەن. دارەت الاتىن سۋدى قويىپ, سول اراداعى جۇمىسشىلاردىڭ ءوزى ىشەتىن سۋىن ۇيدەن اكەلەدى ەكەن. ارينە, الىس جولدان اڭساپ بارعان, اباي باسىنا زيارات ەتۋگە كەلگەن كىسىنىڭ الدىمەن دارەت الىپ, سودان سوڭ مارقۇمدارعا قۇران باعىشتاعىسى كەلەتىنى انىق. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە بەيجاي قاراۋعا بولمايدى. ونىڭ ۇستىنە, اۋىزسۋ مەن دارەتحانا ماسەلەسىنىڭ شەشىلمەۋى – بۇل ورىننىڭ تۋريستەردى قابىلداۋعا دايىن ەمەس ەكەنىن, شارت-جاعدايىنىڭ جەتەرسىزدىگىنىڭ دە كورىنىسى. مۋزەي ءۇيىنىڭ جانىنداعى تاقتايدان شەگەلەي سالعان, قارا شىبىن ۇيمەلەگەن, ىشىنە كىرسەڭ, ارتىڭ اينالمايتىن دارەتحانا وتە لاس, كارى ادامدار مەن بالالاردىڭ دارەت سىندىرۋىنا ىڭعايسىز, ىشىنە ءتۇسىپ كەتە مە دەپ قورقاسىڭ. ابايدىڭ 175 جىلدىعىندا ساتىپ اكەلگەن باعاسى نەشە ميلليون تەڭگەلىك دارەتحانا ىستەمەي تۇر. قاڭقاسى ساۋ بولعانىمەن, ىشكى جابدىقتارى جىل وتپەي جاتىپ, شاعىلىپ بىتكەن-مىس. ونىڭ ۇستىنە, ينتەرنەت تە ۇستامايدى. بيلەت الۋ ءۇشىن قولما-قول اقشاسى جوقتار تەلەفونىن كوتەرىپ, سيگنال اۋلاپ الەككە تۇسەدى. جىلدىڭ ءتورت ماۋسىمىندا كەلگەن جۇرتتى قارىق قىلادى دەگەن ابايتانۋ ورتالىعى مەن قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعى دا جازدىڭ ءۇش-اق ايىندا ءۇزىپ-جۇلىپ جۇمىس ىستەيتىن كورىنەدى. قىس كەزىندە ونى اشقانمەن, شىعىنىن دا وتەمەيدى.
كەلگەن قوناقتاردى قارسى الۋ, تانىستىرۋ جۇمىستارى دا تولىق جۇيەگە تۇسپەگەن ءتارىزدى. ءبىز بارعان كەزدە كەسەنەنى تانىستىراتىن قىزمەتكەرلەر دە جوق, ءوزىمىز ارالاپ, انشەيىن دالادا جاتقان ءبىر كەشەندى ارالاپ شىققانداي كۇي كەشتىك. سونىڭ وزىندە كەسەنەنىڭ دە كەلىسپەگەن تۇستارىن كوزىمىز شالدى. جوبالاۋشىلار كەشەننىڭ سۋ اعارىن ويلاسپاعاندىقتان, كەشەننىڭ تومەنگى قاباتتارىنا سۋ ءوتىپ كەتەدى. سۋ وتكەن كەشەن ىشىندەگى مەشىت كوك ساسىپ تۇر. «جىلدا اعارتىپ ءبىز دە جالىقتىق. جىل سايىن قۇداعي قايتقانشا قىپ ىستەپ قويادى, كەلەسى جىلى تاعى سۋ اعادى. ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋدى ويلاپ جۇرگەن ەشكىم جوق» دەيدى «اتىمىزدى ايتپاڭىزشى» دەپ وتىنگەن ازاماتتار.
ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىندا ىستەلگەن جۇمىستاردىڭ دا اسىعىس, قولدىڭ ۇشىمەن ىستەلگەنى كورىنىپ تۇر. پيراميدا سياقتى تاس تاقتايشالارعا جازىلعان جازۋلار الدەن ءوشىپ, ءارىپ ۇلكەيتكىشپەن كورسەڭ دە وقي المايتىن دارەجەگە جەتكەن. سوسىن عوي اقىن سەرىكبايدىڭ «قازاقشا جازىلعان جازۋدى كەلگەن قوناقتار كوپ وقىپ توزدىرىپ جىبەرگەن ەكەن, ءا» دەپ مىسقىلداپ جۇرگەنى. ارينە, مۇنىڭ ءبارىن ءبىز سىناپ, مىنەۋ ءۇشىن ەمەس, ابايعا دەگەن جاناشىرلىقپەن, قازاققا دەگەن كىرشىكسىز سەزىممەن ايتىپ وتىرمىز. ابايمەن ماقتانعاندا اسپانداعى ايدى كەۋدەمەن سوققانىمىزبەن, وتىز جىل بويى «دامىعان ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلامىز» دەپ ەمەشەگىمىزدى ءۇزىلىپ, ەنتىككەنىمىزبەن اباي جانە ابايعا قاتىستى جۇمىستارىمىز اقساپ تۇرسا, ول ەلدىگىمىزگە سىن, ارۋاقتان دا ۇيات. سوندىقتان ابايدان تۇسكەن قارجىنى ابايدىڭ وزىنەن اياماي, جىل سايىن ءبىر ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشىپ وتىرۋ كەرەك. ءوز باسىم, بۇل جۇمىسقا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە نازار اۋدارىلۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. سونداي-اق تۇتاس جيدەباي بويىنىڭ ساياحات شارۋاشىلىعىن جانداندىرۋ ءۇشىن سول توڭىرەككە جوسپارلى تۇردە ەل قونىستاندىرىپ, ساۋدا ورىندارىن, ءارتۇرلى كەشەندەر سالۋ جۇمىسىن دا ەرتەرەك ويلاسقان ءجون سەكىلدى. ويتكەنى ءدال قازىرگىدەي تاسىلمەن, اباي جاتقان القاپتىڭ تانىمدىق ءتۋريزمىن وركەندەتۋ وتە قيىن.
كىتاپحاناعا ۇلتتىق مارتەبە بەرسەك...
جيدەبايدا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ حاتشىسى, استانا قالاسى فيليالىنىڭ ديرەكتورى داۋلەتكەرەي كاپۇلى ورتالىققا استانالىق اقىن-جازۋشىلاردىڭ كىتاپتارىن ۇسىنىپ, كادەلى سىيلىق جاساعان سوڭ, ءتۇس قايتا جولعا شىعىپ, جولدا «ەڭلىك-كەبەك» كەسەنەسىنە, بورىلىدەگى مۇحتار اۋەزوۆ مۇراجاي-ۇيىنە زيارات جاساپ, كۇشىكباي بۇلاعىنا ايالداپ, قاس قارايعان ساتتە سەمەيگە قايتىپ كەلدىك. كەشتە سەمەي قالاسىنداعى جاس قالامگەرلەر داستارقان جايىپ, ۇلكەن ءىلتيپات كورسەتتى.
سەمەي جەرىندەگى ساپارىمىزدىڭ سوڭعى كۇنى دە اسا ماعىنالى بولدى. تۇستەن بۇرىن اباي اتىنداعى كىتاپحانادا جەرگىلىكتى مادەنيەت قايراتكەرلەرىمەن, اقىن-جازۋشىلارمەن كەزدەستىك. كەزدەسۋدى ۇيىمداستىرىپ, جۇرگىزگەن اباي اتىنداعى كىتاپحانانىڭ ديرەكتورى مەرەي قارت كىتاپحانادا قازىر 5500-نان ارتىق سيرەك قوردىڭ بارلىعىن تىلگە تيەك ەتىپ, ولاردىڭ اراسىندا عىلىمي اينالىمعا تۇسپەگەن, ءالى شالعى تيمەگەن ەڭبەكتەردىڭ دە بارلىعىن اتاپ ءوتتى. وسىدان كەيىن بايانداماشىلار دەرەكقورداعى اباي تۋرالى, شاكارىمنىڭ فوتوسۋرەتتەرى قالاي تابىلعانى تۋرالى قىزىقتى دەرەكتەر ايتتى. اسىرەسە, قازىر الەۋمەتتىك جەلىدە قىزۋ تالقىلانىپ جاتقان شاكارىمنىڭ شىڭعىستاۋ باۋرايىندا تۇسكەن فوتوسىن قالاي تاپقانىن ەگجەي-تەگجەيلى تۇسىندىرگەن لاۋرا قادىر بىزگە شاكارىمنىڭ 3 فوتوسى جايلى تاماشا تۇسىنىك بەردى. كەزدەسۋ سوڭىندا ساپارلاستار اتىنان ءسوز العان داۋلەتكەرەي كاپۇلى كەرەمەت كەزدەسۋ ۇيىمداستىرعان ارىپتەستەرىنە العىس ايتىپ, كىتاپحاناعا ارنايى الا بارعان كىتاپتارىن سىيعا تارتتى. سونداي-اق ول كىتاپحانانىڭ ۇلتتىق مارتەبە الۋعا ابدەن لايىق ەكەنىن ايرىقشا اتاپ ءوتتى.
كەزدەسۋدەن كەيىن اباي, ءاليحان بوكەيحانوۆ ەسكەرتكىشتەرىنە گۇل شوقتارىن قويعان رۋحاني ساپاردىڭ مۇشەلەرى ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۋزەيىنە بارىپ, اباي دۇنيەدەن وزعانىنا 120 جىل تولۋىنا وراي ۇيىمداستىرىلعان «ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان» كورمەسىنە قاتىسىپ, اباي جايلى سيرەك قورداعى ماتەريالدارمەن تانىستى. سونداي-اق بيىل اعا سۇلتان قۇنانباي وسكەنبايۇلىنىڭ تۋعانىنا – 220 جىل تولۋىنا وراي ۇيىمداستىرىلعان كورمەنى دە ءوزى ەرتىپ ءجۇرىپ تانىستىرعان «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق مۋزەي-قورىعى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى مەيرامگۇل قايرامباەۆا قۇنانباي قاجىدان بىردە-ءبىر فوتوسۋرەت ساقتالماعانىن, كەيبىرەۋلەر «قۇنانبايدىڭ فوتوسى» دەپ جۇرگەن فوتونىڭ باسقا ادامنىڭ فوتوسى ەكەنىن دە ەسىمىزگە سالدى.
جالپى سەمەي القابى تاريحي رۋحاني تۋريزمگە سۇرانىپ تۇر. تەك قالانىڭ وزىندە تۋريستەردى باۋرايتىن كونە نىساندار دا از ەمەس. ال ولكەتانۋ تۇرعىسىنان ايتساق, شىڭعىستاۋدىڭ القابىنداعى ەسكەرتكىش, كەسەنەلەر, تاريحي جەرلەر وتە كوپ. ەندىگى ماسەلە جاڭادان شاڭىراق كوتەرگەن وبلىس وسى ءبىر ارتىقشىلىعىن ەسكەرىپ, وڭىرلىك ءتۋريزمدى دامىتۋعا دەن قويىپ, ءتۋريزمدى ىلگەرى باستىرۋعا كەدەرگى بوپ وتىرعان ۇلكەندى-كىشىلى ماسەلەلەردى تۇبەگەيلى شەشىم ەتىپ, سەمەيدى سەرپىلتۋىندە تۇر…
وسىلايشا 19 ماۋسىمنان 21 ماۋسىمعا دەيىن جالعاسقان ساپاردان ۇلكەن رۋحاني ولجامەن قايتتىق. جالپى استانا قالاسىنىڭ بۇل باستاماسىن بۇكىل قازاقستاننىڭ وبلىس, اۋدان, قالالارى دا جالعاستىرىپ, ىڭعايى كەلسە وقۋشىلاردى قامتۋعا دەيىن تىرىسسا, بۇل, ءبىر جاعىنان, ەلىمىزدىڭ ولكەتانۋ ىستەرىن جانداندىرىپ عانا قويماي, ىشكى ءتۋريزمنىڭ دامۋىنا دا وڭ سەرپىن بەرەر ەدى. «ۇلىلار مەكەنى…» ساپارىنان ءبىز وسىنداي ۇمىتپەن ورالدىق…
استانا – سەمەي –
جيدەباي – استانا
