ەل تاريحىنا كوز سالساق, قازاق جەرىنە جۇيەلى تۇردە ورىس شارۋالارىن ورنالاستىرۋ ءحىح عاسىردىڭ 70-جىلدارىندا باستالىپتى. ولار ەلدىڭ قۇنارلى جەرىن جايلادى. ولاردىڭ جاعدايىن جاساۋعا باعىتتالعان بەكىنىستەر سالىنىپ, شاعىن قالالاردىڭ ىرگەتاسى قالاندى. ودان بەرى ءتۇرلى جاعدايعا بايلانىستى قازاق دالاسىنا نەمىستەر, كورەيلەر, گرەكتەر, كاۆكازدار تۇتاسىمەن وتىرعان جەرىنەن قۋعىندالىپ, قازاق قۇشاعىن پانالادى. تىڭ كوتەرۋ كەزىندە دە سىرتتان كەلگەن وزگە ۇلت وكىلدەرى سانى باسىم ءتۇسىپ, قازاقتار ءوز جەرىندە ازشىلىققا اينالدى.
90-جىلدارى بۇرىندارى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان رەسپۋبليكالار تاۋەلسىزدىگىن الىپ, الدىمەن ەڭسەسىن تىكتەمەي, بۇرىندا كەتكەن كەگىن قايتارۋعا اسىققان ەلدەر دە بولدى. وسىنداي سىندارلى ساتتە قازاقتىڭ كەڭدىگى تاعى سىنعا ءتۇسىپ, ىرىلىگىن كورسەتتى. ەشكىمگە «كەت» دەگەن جوق, كەتكەندەرى قايتا ورالسا, «نەگە كەلدىڭ؟» دەمەدى. قازاقتىڭ ءوزىنىڭ دالاسىنداي كەڭدىك پەن مەيىرىمى وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ تاڭداۋىنا اسەر ەتتى. ولار وزدەرىنىڭ جانە ۇرپاعىنىڭ بولاشاعىن قازاق جۇرتىمەن, قازاق ەلىمەن بىرگە ءونىپ, بىرگە وسەمىن دەگەندەردىڭ قاتارىن كوبەيتىپ, ەلدىڭ كەلەشەگىنە سەنىمىن نىعايتتى.
بۇگىندە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى بارلىق ەتنوس وكىلدەرىنىڭ, ەتنيكالىق توپتاردىڭ باسىن قۇرىپ, ءبىر حالىققا اينالدىرۋ ماقساتىندا كوپ جۇمىس اتقارۋدا. ءبارىمىز ءبىر حالىقتىڭ وكىلى رەتىندە ءبىر شاڭىراق استىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىزدى جاقسى سەزىنىپ كەلەمىز. بۇل سەزىم «كىم بولساڭ دا ءبىز ءبىر حالىقپىز, تاريحىمىز دا ءبىر, بولاشاعىمىز دا ءبىر» دەگەن ۇستانىمدى العا شىعاردى. وسى تۇجىرىمدى, كوزقاراستى جىلدار بويىندا قالىپتاستىرىپ كەلدىك. بۇل دا قوعام دامۋىنداعى ءبىر ساتى بولاتىن. اسىرەسە العاشقى جىلدارى ءبىر جۇيەدەن ەكىنشىسىنە اۋىسقان كەزدە وسى ماسەلەگە باسىمدىق بەرىلمەي, ونىڭ قاجەتتىگىن بىردەن سەزىنىپ, بىردەي ويلاۋعا مۇمكىن بولمادى. جىلدار ءوتىپ, مەملەكەتىمىزدىڭ مارتەبەسى اسىپ, العا وزعان سايىن ۇلكەن ەلدىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە سەزىنۋ اركىمگە دە جەڭىلىرەك. جىلدار بەلەسىندە قازاقتىڭ كەڭ جۇرەگىنىڭ شۋاعىن كورىپ, جاقسىلىعىن كورگەندەر ءوتىپ كەتتى. ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ دا جاسى ۇلعايدى. ەندى سىيلاستىققا سىزات تۇسىرمەي, بابالارىمىزدىڭ ادام ءسۇيۋ قاعيداتىن جانىمىزعا جالاۋ ەتىپ, بەيبىت ءومىر ءسۇرۋدىڭ امالىن ۇستانىپ, وسى بىرلىگىمىزدى ساقتاۋ كەرەك.
بابالارىمىز ۇلكەن جۇرەگىمەن, ايالى الاقانىمەن جالپىادامزاتتتىق قۇندىلىقتىڭ ءدانىن سەۋىپ كەتتى. وركەندەپ جايعان بايتەرەكتىڭ ساياسىندا جايقالعان ءبىزدىڭ قانداي جۇمىس اتقارىپ, باعىتىمىزدىڭ كوكجيەگىن اسسامبلەيا قۇرامىنداعى بارلىق قۇرىلىم بىرلەسە بەلگىلەپ, سول جولدا ەڭبەك ەتۋدە. راسىندا دا, وسى جىلدارى اسسامبلەيا ءوز قازانىندا قاينادى دەۋگە بولادى. العاشقى كۇندەردەن باستاپ ءاربىر ەتنومادەني ورتالىقتار ءوزىنىڭ ءتىلىن, سالت-ءداستۇرىن, مادەنيەتىن دارىپتەپ, ءوز ۇلتىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ بىلۋگە دەن قويدى. بۇل دا ەتنوستار ءۇشىن اسا قاجەت بولاتىن, وعان مەملەكەتىمىز بارلىق مۇمكىندىكتى جاسادى. مەملەكەت قۇرۋشى قازاق حالقى دا ەتنوس وكىلدەرىنىڭ قاجەتتىلىگىن ءتۇسىنىپ, قولىنان دا, جولىنان دا قاققان جوق, تۇسىنىكپەن قارادى.
ەندىگى جاڭا كەزەڭدە بارلىق ەتنوستى ءبىر ىسكە ۇيىتىپ, ءبىر بيىككە جەتەلەيتىن, بىرلىگىن باياندى ەتەتىن, ورتاق قۇندىلىقتى دارىپتەيتىن ۋاقىت كەلدى. ءبىز بارشا ەتنوس وكىلى ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا ءارى قاراي جاساپ, جاڭارۋعا قاجەتتى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن تاڭداپ وتىرمىز. سوندا عانا بىرلىگىمىز باياندى بولادى. حالقىمىزدىڭ قۇندىلىعىنىڭ قۇنارىندا وسكەن حالىققا ونى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. قاقاعان قىستا جەر اۋىپ كەلگەندەرگە قالقا بولعان قازاقتىڭ قاسيەتىن ءبارى بىلەدى, قازىرگى جاستار دا ەستىپ ءوستى. ەندى سول قۇندىلىقتاردىڭ باسىندا مەملەكەتتىك ءتىلىمىز – قازاق ءتىلى تۇر. وسى باعىتتا قازىرگى كۇندە قحا تاراپىنان ۇلكەن جۇمىس جۇزەگە اسۋدا. قاتارىنان بىرنەشە مارتە وتكىزىلگەن «ۇلى دالانىڭ ۇلتارالىق ءتىلى» فورۋمى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جاناشىرلارىن قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە قىزىعۋشىلىقتى ارتتىرۋعا ارنالعان. جاسى كەلگەن ازاماتتارعا قيىندىق كورسەتىپ, قىسىم جاسامايىق دەپ قاجەت جەرىندە ورىس تىلىندە مالىمەتتەر جەتكىزىپ جاتىرمىز. بىراق جاستارىمىزعا تالاپ باسقاشا. ولاردىڭ اراسىنان مەملەكەتتىك ءتىلدى جەتىك مەڭگەرگەنىن ۇلگى رەتىندە باسقالارىنا كورسەتىپ جاتىرمىز. نەگىزى, ءتىل ۇيرەنۋ قيىن ەمەس. ءوزىم, مىسالى, سەگىز ءتىلدى مەڭگەرگەنمىن. ادام قانشاما ءتىل بىلسە, سونشالىقتى رۋحتى, باي بولادى. بوتەن ءتىلدى يگەرۋ ارقىلى ونىڭ وتكەن تاريحىن, مادەنيەتىن, ادەبيەتىن وقيسىڭ. سول ارقىلى ءوزىڭ دە كەمەلدەنە تۇسەسىڭ. بۇگىندە كەز كەلگەن ءتىلدى مەڭگەرۋ ءۇشىن ەشقانداي قيىندىق جوق. ول ءۇشىن نە بولۋ كەرەك؟ جۇرەكتە ماحاببات بولسا, ءوزىن ەلىنىڭ پاتريوتى سەزىنسە جەتكىلىكتى. پاتريوتتىق سەزىم قايدان كەلەدى, قالاي تانيمىز دەگەندە مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەنىن ونىڭ باستى كورسەتكىشى دەر ەدىم. ءتىلىن بىلگەنگە قازاق حالقىنىڭ قۇرمەتى اسادى, ريزاشىلىعى بولادى. ويتكەنى مەملەكەتتىك ءتىلدى جوعارى دارەجەگە كوتەرۋ ارقىلى قازاق حالقىن سىيلاپ جاتىرسىڭ, قۇرمەتىڭ دەپ قابىل الادى. قازاق حالقى سىيلاعاندى دا سىيلاۋدى بىلەدى. حالىقتىڭ قانىنداعى, اناسىنىڭ سۇتىمەن بىتەتىن كەڭپەيىلدىك, سابىرلىلىق, جاناشىرلىق وزگەنىڭ قايعىسىن وزىنىكىندەي كورەتىن, قولىنداعىسىمەن بولىسەتىنىن تالاي مارتە دالەلدەدى. قازىر ونداي زامان جوق. سوندا دا ادامزاتتى ءوز بيىگىندە ۇلىقتايتىن قۇندىلىقتارىمىز شەگىنىپ بارادى. وسى ماسەلەلەردە ءبىر-بىرىنە دەگەن قۇرمەتتى ارتتىرۋ جولدارىن ىزدەستىرگەن ءجون. قازاق حالقىنا راقمەتىڭدى ءتىلىن مەڭگەرۋمەن, وسى جەرگە ەلگە قىزمەتىڭمەن كورسەت دەگەن ويدى جاستارعا ايتىپ, باعىتتاپ وتىرمىز. سول كەزدە بىرلىگىمىزدى ساقتاي الامىز. ءبىر تىلدە سويلەپ, ءبىر تىلدە ويلاي الساق, جۇرەگىمىز دە سول تىلدە سوعادى. شىنايى بىرلىك تىرلىگىمىزدى شىرايلاندىرادى. ارينە, ءارتۇرلى پىكىر ايتىلادى. قازاق ءتىلىن ۇيرەن دەپ تىم قاتتى ايتۋدىڭ قاجەتى جوق, وزدەرى وسى شەشىمگە كەلەدى دەگەن پىكىر بار. ارينە, ءبىز سابىرلى حالىقپىز. سايىپ كەلگەندە, قازاق ءتىلىن ءبىلۋ – وزگە ەتنوستاردىڭ وزدەرى ءۇشىن, وسى حالىقتى جاقسى ءتۇسىنىپ, ونىڭ قاسيەتىن ۇعىنۋ ءۇشىن, حالىقتىڭ وتكەن تاريحىن زەرتتەپ ءبىلۋ ءۇشىن الدىمەن وزدەرىنە كەرەك. بايىرعى تۇرعىنداردىڭ ءتىل بىلمەگەنى ەندىگى جەردە ۇلكەن سىن. قانشاما شەتەلدىك كەلىپ, از ۋاقىتتىڭ ىشىندە قازاقشا سويلەپ جاتىر. ەلدە بارلىق مۇمكىندىك, ورتا بار, ودان قالدى تەگىن ءتىل ۇيرەنۋ كۋرسى جۇمىس ىستەپ تۇرعاندا بۇل ماسەلە نەگە كەيىنگە قالۋ كەرەك دەگەن سۇراق تۋىندايدى.
مەن قحا اينالاسىندا اتقارىلىپ جاتقان ىستەرگە توقتالدىم. جانە تاعى ءبىر ايتاتىن نارسە, وسى ماسەلەنى ناسيحاتتاپ, دارىپتەپ جۇرگەن باسقا دا قوعامدىق ۇيىمداردى كورمەدىك. بۇل جۇمىس تەك قحا جۇمىسى ەمەس, ءاربىر ازاماتتىڭ, ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ جۇمىسى عوي. سوندىقتان وسىعان ءاربىر ازامات جاناشىرلىقپەن قاراۋ كەرەك. ءبىز بولاشاقتا دا وسى جەردە, وسى ەلدە بالالارىمىزدىڭ بىرلىكتە, تاتۋلىقتا, ىنتىماقتا ءومىر ءسۇرۋىن قالايمىز با؟ ەندەشە بۇگىننەن باستاڭىزدار. بارلىعىمىز وسى نيەتتە بولساق, وتباسى مۇشەلەرى, كورشى-قولاڭ مەن اينالاداعى دوس-جاران – بارلىق ادامعا وسى ويدى جەتكىزۋ جەڭىل. ونىڭ جەمىسى دە بولادى. ولاردىڭ ويلارىنىڭ تۇبەگەيلى وزگەرۋىنە اتسالىسۋىمىز كەرەك. ءبارىمىز ءبىر نيەتپەن بىرىككەندە, بىرلەسە كىرىسكەندە جاقسى ناتيجەگە جەتەمىز.
ءبىزدىڭ قوعام دا ادامنىڭ ءبىرتۇتاس ءتانى سياقتى. ونىڭ ءبىر جەرى اۋىرسا, جابىلىپ سول جەردى ەمدەۋ, كەدەرگىنى جويۋعا كۇش سالۋىمىز كەرەك.
مەيىرىم مەن قايىرىم – بىزگە اتا-بابالارىمىزدان قالعان قاسيەت. حالىقتىڭ باسىنا قانداي دا ءبىر قيىن ءىس تۇسسە, سول قيىندىقتى جەڭىلدەتۋگە تىرىسامىز. وسىنداي ءبىزدى بىرىكتىرەتىن قۇندىلىقتاردىڭ اينالاسىندا ۇيىساتىن بولساق, كەم بولمايمىز.
قوعامدا اسسامبلەيانىڭ قاجەتى نە, كەرەك ەمەس دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ قالادى. اركىم ءوز پىكىرىن بىلدىرۋگە قۇقىلى, دەسەك تە بارلىق ەتنومادەني بىرلەستىكتىڭ باسىن قوساتىن, جۇمىسىن ۇيلەستىرەتىن قوعامدىق ۇيىم رەتىندە قحا ءوز جۇمىسىن دۇرىس اتقارىپ وتىر. اسسامبلەيانىڭ باستى ماقساتى – قوعامدىق كەلىسىم مەن بىرلىكتى قالىپتاستىرۋ جانە ونى ساقتاۋ. بىزدە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار, ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدار, ءارتۇرلى بىرلەستىكتەر, قاۋىمداستىقتار, قورلار بار. ولار ءارتۇرلى ماقساتتا قۇرىلىپ, قولدانىستاعى زاڭ شەڭبەرىندە قىزمەتىن جۇرگىزەدى. وسى رەتتە ەل بىرلىگىمەن تىكەلەي اينالىساتىن باستى ۇيىم رەتىندە نەگە جۇمىس ىستەمەۋى كەرەك؟! كوبىنە بۇل پىكىردى اسسامبلەيا جۇمىسىنان بەيحابار, ۇيىمنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن جەتە تۇسىنە بەرمەيتىندەر ايتادى. تاعى ءبىر ەسكەرەتىن نارسە, بۇل ۇيىم جۇمىسىن قوعامدىق جۇمىس رەتىندە اقىسىز جۇرگىزەدى.
مەنىڭشە, باسقا دا ۇيىمداردىڭ اسسامبلەيا جۇمىسىنا, سونىمەن قاتار, بارشا قازاقستاندىقتىڭ سىرتتان باقىلاۋشى ەمەس, بىرگە ءجۇرىپ بەلسەنە قىزمەت ەتۋىنە مۇمكىندىك بەرىپ, قاناتىن كەڭ جايۋعا ىقپال ەتكەن ءجون بولار. نەگىزىندە, بارلىق ەتنومادەني ورتالىق جۇمىسىنا قاتىسىپ, كەلەم دەۋشىلەرگە ەسىك اشىق. ءتۇرلى جيىنعا, ءىس-شاراعا شاقىرىپ تا جاتامىز. بەلسەندىلىك تانىتىپ, جۇمىسىمىزدىڭ باسىندا بىرگە جۇرگەندە كوپتەگەن كەدەرگى وزدىگىنەن شەشىلەدى دەپ ويلايمىز.
شەرزود پۋلاتوۆ,
قر پرەزيدەنتى جانىنداعى ۇلتتىق قۇرىلتاي
مۇشەسى, قازاقستان
حالقى اسسامبلەياسى
رەسپۋبليكالىق مەدياتسيا كەڭەسىنىڭ توراعاسى,
استانا قالاسى
وزبەك ەتنومادەني
ورتالىعىنىڭ توراعاسى
