قازاقستان تاريحىنىڭ ەڭ قايعىلى بەتتەرىنىڭ ءبىرى – جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە ميلليونداعان ادامنىڭ قازا بولۋىنا اكەپ سوققان اشارشىلىق.
كەڭەس بيلىگىنىڭ سولاقاي ساياساتى 1932-1937 جىلدارى قازاق دالاسىندا زۇلمات زامان تۋدىرعان ەدى. انىقتالعان دەرەكتەرگە سۇيەنسەك, بىزدە 100 مىڭنان اسا ادام ناقاقتان جازالانىپ, قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى, سونىڭ 25 مىڭى اتىلعان ەكەن. وققا ۇشقانداردىڭ دەنى قازاقتىڭ بەتكە ۇستار, كوش باستاۋشى, اعارتۋشى, ۇلتتىڭ كوسەمى بولۋعا لايىق الاشتىڭ اردا ۇلدارى ەدى.
ءتىپتى حالىق سانى كوپ ەمەس اقتوعاي اۋدانىندا سول جىلدارى 235 ادام جازىقسىز جاۋاپقا تارتىلعان. وعان بىردەن-ءبىر سەبەپ – الاش قوزعالىسىنىڭ كوسەمدەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ, ءالىمحان ەرمەكوۆ جانە جاقىپ اقباەۆتىڭ وسى ءوڭىردىڭ تۋمالارى بولعانى.
جانتۇرشىگەرلىك, ادىلەتسىز وقيعالار قازاق اۋىلدارىنىڭ تالايىندا ورىن العانى – تاريحي شىندىق. وسىعان قارسىلىق رەتىندە قازاق جەرىندە 370-تەن اسا بۇقارالىق كوتەرىلىستەر مەن نارازىلىق اكتسياسى بولعان. ونىڭ ىشىندە ابىرالى, سوزاق, اداي كوتەرىلىستەرى سياقتى ىرىلەرىمەن قوسا, بالقاش-اقتوعاي وڭىرىندە وتكەن توقىراۋىن كوتەرىلىسى دە بار. قان جوسامەن باسىلعان ەرەۋىلدەر تۋرالى دەرەكتەر ەگەمەندىككە دەيىن وتە قۇپيا ساقتالدى.
2020 جىلدىڭ 24 قاراشاسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا تۋرالى» جارلىققا قول قويىپ, جەدەل كوميسسيا جۇمىسىن باستاپ كەتكەن ەدى. بۇگىندە كوميسسيا جيناعان ءارتۇرلى قۋعىن-سۇرگىن ساناتتارى بويىنشا قۇجاتتار مەن ماتەريالدار نەگىزىندە قۇراستىرىلعان 31 تومدىق كىتاپتار پرەزيدەنتكە تانىستىرىلدى. وسى باعىتتاعى جۇمىستار جالعاسۋدا.
زۇلمات كەزەڭدە اتالعان, قاتىگەز قۋعىن-سۇرگىن جانتۇرشىگەرلىك جايتتاردىڭ ايقىن كورىنىسىن كىشكەنە عانا, 500 ادامنان اسار-اسپاس تۇرعىنى بولعان ورتادەرەسىن اۋىلىنىڭ سول جىلدارداعى تاعدىرىنان بايقايمىز. ارحيۆتەردەن تابىلعان رەسمي قۇجاتتاردان بىلگەنىمىز: ءبىر قىلمىستىق ءىس بويىنشا 1937 جىلى جالعان جالامەن ورتادەرەسىندىك 14 ادام سوتتالىپ, ونىڭ 6-ۋى ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن. وسىعان وراي كەيبىر جايتتارعا اسا كوڭىل اۋدارعاندى ءجون سانادىق. ونداعى ماقساتىمىز:
– سول كەزدەگى جازالاۋشى ورگانداردىڭ (كەڭەس وكىمەتىنىڭ) قيتۇرقى ساياساتىن, ارام پيعىلىن, جىمىسقى ىستەرىن اتاپ ءوتۋ;
– قۇربان بولعان, كەيىن تولىق اقتالعان, كىناسىز اكەلەرىمىزدىڭ ادال اتىن ارداقتاۋ;
– سول زىميان, قاتىگەز كەزەڭدە دە قاراپايىم اۋىل ادامدارىنىڭ ىشىنەن جەكە باسىنا تونەر قاۋىپتەن قايمىقپاي, ناقاقتان جازالانعان اۋىلداستارىنىڭ ەش كىناسىز بولعانىن كورسەتىپ, اقتاۋعا جانىن سالعانىن كورسەتۋ. ول اكەلەرىمەن ۇرپاقتارى ماقتانا الاتىنىن ناقتىلاۋ;
– جازىقسىز قۇربان بولعان اكەلەرىمىزدىڭ جۇبايلارىنىڭ 20 جىلداي تايماي سۇراۋ سالىپ, ەرلەرىنىڭ اقتالىپ, ءتىرى كەلەتىنىنە سەنىممەن وتكەنىنە ءيىلىپ تاعزىم ەتۋ;
جاۋاپقا تارتىپ, ءىس جۇرگىزگەندەر, اۋىلداستارىمىزدىڭ تاعدىرىن شەشكەن نكۆد-نىڭ جەندەتتەرى كوبىنە باسقا ۇلتتىڭ وكىلدەرى بولعان (دۋحوۆيچ, زاينۋلين, نيكيتين جانە ت. ب.), قىلمىستىق ءىس تەك ورىس تىلىندە جۇرگىزىلگەن.
ءبىز اڭگىمە قىلىپ وتىرعان قىلمىستىق ءىس بويىنشا جالعان جالامەن جازالانىپ, سوتتالعان 14 ازاماتتى اتاپ ايتساق, ولار (قۇجاتتار بويىنشا): قاسانحان جاڭابەرگەنوۆ, احمەت يسين, قالاي ايتجانوۆ, قاسىم ءابىلدينوۆ, امارعالي بايجۇمانوۆ, قاپاس يمانباەۆ, باعوراي بايجانوۆ, جاسەمبەك شايكەنوۆ, قابجان مولداحانوۆ, سادىق ماحاجانوۆ, ءابدىراحمان يبراەۆ, احمەتجان داۆلەتپاكوۆ, شاحاباي ءىلياسوۆ, ءىلياس راحيموۆ. ونىڭ 12-ءسى ورتادەرەسىننىڭ تۋمالارى دا, سوڭعى اكەلى-بالالى ەكەۋى وسى اۋىلداعى قوسالقى شارۋاشىلىقتىڭ قاتارداعى جۇمىسكەرلەرى, ەگىنشىلدىك اۋدانىنىڭ تۋمالارى ەكەن.
ءبارى دە 1937 جىلدىڭ 20 جەلتوقسانىندا رسفسر-ءدىڭ قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-بابىنىڭ 9, 10 جانە 11-تارماقتارى بويىنشا جاۋاپقا تارتىلعان. تەرگەۋدى جاڭا عانا بوي كوتەرىپ كەلە جاتقان بالقاش قالاسىنىڭ ىىحك (نكۆد) بولىمشەسى قوزعاعان. 7 كۇننەن كەيىن قىلمىستىق ءىس قاراعاندى قالاسىنىڭ ىىحك (نكۆد) بولىمشەسىنە ءتۇسىپ, ونداعى «ۇشتىك» جاۋاپقا تارتىلعانداردىڭ الدىڭعى 6-ىن اتۋ جازاسىنا كەسۋگە ۇكىم شىعارعان. بۇل ۇكىم 11 كۇننەن كەيىن ورىندالعان. قالعان 8-نە 10 جىلدان باس بوستاندىعىنان ايىرىپ, «كونتسلاگەرگە» تۇرمەدە وتىرۋدى كەسكەن. تەرگەۋ, سوت قۇجاتتارىنان كورىپ, وقىپ, «كونتسلاگەر» دەگەن ۇعىمنىڭ نەمىس فاشيستەرىندە عانا ەمەس, سوۆەتتىك مەملەكەتتە دە بولعان شىندىعىن جانىن تۇرشىگە ەرىكسىز مويىندايسىز.
جوعارىدا اتالعان 6 ازامات 1937 جىلى ءىس قوزعالعاننان كەيىن 18 كۇننىڭ ىشىندە اتىلىپ كەتكەنىنە قاراماي, ولاردىڭ ءىس-قاعازدارىندا «دليا رودستۆەننيكوۆ – ۋمەر ۆ 1942 گودۋ وت گيپەرتوني» دەپ جازىلعان. سول كەزدەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ وكىلدەرى 1957 جىلعا دەيىن شىندىقتى جاقىندارىنا ايتپاي, جاسىرىپ كەلگەن. جيىرما جىل بويى احمەت ءيسيننىڭ زايىبى ۇلبوبەك يساەۆا جانە قاپاس يمانباەۆتىڭ زايىبى قاميلا يمانباەۆا شەشەلەرىمىز ۇمىتتەرىن ۇزبەي, بارماعان جەرى قالماي, بارلىق ينستانتسيالارعا سۇراۋ سالۋمەن بولعان.
ايتا كەتەتىن جايت, اتالعان ادامداردى جاۋاپقا تارتقان كەزدە ورتادەرەسىن شارۋاشىلىعىنا قاستاندىق جاسادى دەگەن باستاپقى جالامەن قوسا, 5 جىل بۇرىن وتكەن توقىراۋىن كوتەرىلىسىنە («بايسكوە ۆوسستانيە» دەلىنگەن) قاتىسقاندارىن تەلىپ, الدىڭعى 6-ىن اتۋ جازاسىنا كەسكەن.
قۇجاتتاردى تەرەڭىرەك زەرتتەۋ بارىسىندا سول كەزەڭنىڭ ءالى دە بولسا «ستاليندىك رەجيمنىڭ» قاھارىنىڭ ازايماي تۇرعانىنا قاراماي, اۋىلداستار اراسىنان ناقاققا كەتكەندەردىڭ كىناسىز, تازا ەكەنىن دالەلدەپ, جينالىس جاساپ, وندا جازالانعانداردى اقتاپ سويلەگەن قاراپايىم اۋىل ازاماتتارى ساعات اقاەۆ, ماۋلەن باكىروۆ, قابان ۇمبەتوۆتەردى جانە «تەرگەۋشى مەنىڭ ايتپاعانىمدى وتىرىك جازىپتى» دەگەن مىرزالي مۇقانوۆتى (كەيىندە ەلگە سىيلى اقساقال بولعاندار, ول كەزدە قىلشىلداعان جاس جىگىتتەر) جۇرەك جۇتقان باتىرلار ەكەن دەسەك قاتەلەسپەيمىز.
ارينە, ادامداردىڭ ءبارى بىردەي ەمەس, وكىنىشكە قاراي, ەل ىشىندە جاۋاپقا تارتىلعانداردى كورسەتىپ, جالا جاپقاندار دا بار ەدى. ونداي ءرولدى كەيبىرەۋى ءوز ىنتاسىمەن اتقارسا, ەندى ءبىرى ىىحك (نكۆد) جەندەتتەرىنىڭ زورلاۋ, قيناۋ قيمىلدارىنا شىداي الماعانى بايقالادى. اتتارىن اتاماي-اق قويايىق. جاماندىق ويلاپ, جالا جاپقانداردىڭ جازاسى قايتسە دە, اللادان قايتاتىنى بەلگىلى. سولاي بولدى دا. جوعارىدا اتتارى اتالعان, جازالانعان ازاماتتاردىڭ ءىسى 1957 جىلى قايتا قارالىپ, ولار تولىعىمەن اقتالدى. وسىنداي قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭىندە جازالانىپ, شەيىت بولعان نەمەسە ۇزاق جىلدار تۇرمەگە قامالعان اكەلەرىمىزدى اقتاۋ, ارداقتاۋ, تاعدىرىنان ساباق الۋ – ازاماتتىق بورىشىمىز.
ناقاقتان جازالانىپ, قۇربان بولعان اۋىل ازاماتتارىنا ورتادەرەسىن اۋىلىنىڭ بۇگىنگى تۇرعىندارى, مارقۇمداردىڭ ۇرپاقتارى ارنايى, ورتاق قۇلپىتاس ورناتىپ, كەيىنگى جەتكىنشەكتەر ءبىلىپ, تاعزىم ەتەتىن جاعداي جاساسا دەگەن تىلەك ءبىلدىرىپ, ونىڭ ورىندالاتىنىنا ۇمىتتەنەمىز. جازىقسىز جازالانعانداردىڭ تاعدىرى – كەيىنگى ۇرپاققا ساباق. مۇنداي ءىس-شارا ولگەندەرگە ەمەس, تىرىلەرگە قاجەت.
كوپبولسىن بەكماعانبەت,
ورتالىق ارداگەرلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى,
قۋات ابدىكەشۇلى,
دوعارىستاعى پوليتسيا
پولكوۆنيگى
