استانا قالاسى مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە ارنالعان «زۇلمات جىلدار ۇمىتىلمايدى» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتى. اتالمىش ءىس-شاراعا تاريحشى عالىمدار, استانا حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى, ارحيۆ قىزمەتكەرلەرى قاتىستى.
ءىس-شاراعا قاتىسۋشىلار 1920-1930 جىلدارداعى زۇلمات زامان قاسىرەتىن ايعاقتايتىن ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ كورمەسىمەن تانىستى.
سونىمەن قاتار, استانا قالاسى مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ كىتاپحانا قورىنا تۇسكەن, 2023 جىلى جارىق كورگەن «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ ماتەريالدارى (XX عاسىردىڭ 20–50 جىلدارى)» كوپتومدىعىنىڭ 34-52 تومدارىنىڭ تانىستىرىلىمى بولدى. بۇل جيناقتىڭ 48 تومى استانا قالاسى مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ قۇجاتتارى بويىنشا دايىندالعان.
العاشقى ءسوز كەزەگىن العان ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى استانا قالاسىنداعى فيليالىنىڭ ديرەكتورى, PhD دوكتورى ماحاببات قوزىباەۆا 2020 جىلى 23 جەلتوقساندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ وكىمىمەن قۇرىلعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ جوبالىق كەڭسەسىنىڭ 2021-2023 جىلدارداعى اتقارعان جۇمىسى تۋرالى جان-جاقتى بايانداپ ءوتتى. جوبالىق كەڭسە جەتەكشىسى, «قاھارماندار» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى سابىر قاسىموۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن وڭىرلىك كوميسسيالار قۇرۋ, ولاردىڭ جۇمىس توپتارىمەن عىلىمي زەرتتەۋلەردى ۇيىمداستىرۋ تاجىريبەسىنە توقتالدى.
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حالىقارالىق قاتىناستار فاكۋلتەتىنىڭ ايماقتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى قۇرمانعالي عازەزۇلىنىڭ 1920-1930-شى جىلدارداعى قازاق اۋىلىنىڭ احۋالى, سول جىلدارداعى اشارشىلىقتىڭ سەبەبى تۋرالى شەتەلدىك عالىمداردىڭ پىكىرى جانە قازاق زيالىلارىنىڭ تاعدىرى تۋرالى بايانداماسى قىزىعۋشىلىق تۋدىردى.
تاريحشى عالىم قازاق جەرىندە اشتىقتىڭ تۋىنا, حالىقتىڭ توز-توز بولىپ, بوسىپ كەتۋىنە ەت جانە استىق دايىنداۋ ناۋقانىمەن قاتار بىرنەشە سۋبەكتيۆتى فاكتورلار, 1925-1933 جىلدارى قازاقستاندا قىزمەت ىستەگەن گولوششەكيننىڭ ساياساتى, گولوششەكينمەن بىرگە بيلىكتە بولعان قازاق بولشەۆيكتەرى, ۇلت مۇددەسىن ويلايتىن قازاق زيالىلارىنىڭ قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراۋى اسەر ەتكەنىن اتاپ ءوتتى.
پرەزيدەنتتىڭ 2020 جىلعى 24 قاراشاداعى №456 قاۋلىسىمەن قۇرىلعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا جانە وسى كوميسسيا اياسىندا قۇرىلعان وڭىرلىك كوميسسيالار كەشەندى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ, وزەكتى ماسەلەنىڭ قايتا كوتەرىلۋىنە ىقپال ەتكەنىن, قازاق جەرىندەگى اشتىقتى شىنايى باعالاۋ, تارازىلاۋ ماڭىزدىلىعىنا نازار اۋدارتتى.
استانا حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پەداگوگيكا كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى قانات وسكەمباەۆ:
«وتكەن عاسىردىڭ 20-جىلدارى باستالعان «قىزىل قۋدالاۋ» ناۋقانى 1950-ءشى جىلداردىڭ باسىنا دەيىن جالعاستى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جۇگەنسىزدىگى ميلليونداعان ادامداردىڭ جانىن قيدى, كوز جاسىن توككىزىپ, قاسىرەت شەككىزدى. اشتىق – قازاقتىڭ تەڭ جارتىسىن جالماعان ۇلتتىڭ ۇلى قاسىرەتى. حح ع. بولعان اشارشىلىقتارعا جەكە-جەكە توقتالىپ وتسەك, ولار: ءبىرىنشى, 1918-1919 جىلدارى, قازاق اۋىلى اق پەن قىزىلداردىڭ توناۋىنا ۇشىراپ, سالدارىنان 1 ملن 214 مىڭ قازاق اشتان قىرىلۋى; ەكىنشىدەن, ازامات سوعىسى جانە ودان كەيىنگى 1920-1922 جىلدارى شىققان «ازىق-تۇلىك سالعىرتى (پرودرازۆەرستكا) كەزىندەگى اشتىقتان, اشتىقپەن كۇرەس كوميسسياسىن باسقارعان مۇحتار اۋەزوۆ بايانداماسى بويىنشا, 1922 جىلى اياعىندا 1 ملن 700 مىڭ قازاق قىرىلعان; ەڭ سوراقىسى, ۇشىنشىدەن, قازاقستاندا سول 1931-1933 جىلدارداعى اشتىقتان 2 ملن 300 مىڭ قازاق, 200 مىڭ ورىس شارۋاسى قىرىلدى.
1897 جىلى رەسەي يمپەرياسى تۇڭعىش حالىق ساناعىن وتكىزدى. وسى ساناق قورىتىندىسى بويىنشا قىرعىزدار – 200 مىڭ, تاجىكتەر – 350 مىڭ, تۇرىكپەندەر – 280 مىڭ, وزبەكتەر – 726 مىڭ, سارتتار – 968 مىڭ, قاراقالپاقتار – 104 مىڭ, قازاقتار 4 ملن 84 مىڭ ادام دەپ كورسەتىلدى. وسىندا كورسەتىلگەن ورتالىق ازيا حالىقتارى, ياعني ءبىزدىڭ كورشىلەرىمىز, ارادان 120 جىل وتكەندە ءوز تابيعي وسىمىمەن, بۇگىندەرى, ءبىرى 26 ەسە, ءبىرى 28 ەسە, ءبىرى 30 ەسە كوبەيىپتى» دەپ فاكتىلەردى العا تارتا وتىرىپ, ۇلتتىڭ كەلبەتىن تۇبەگەيلى وزگەرتكەن تاريحي كەزەڭدى ءالى دە تەرەڭىرەك زەرتتەۋ قاجەتتىگىنە نازار اۋدارتتى.
بۇدان كەيىن تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى, الاشتانۋشى, مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى دامەتكەن سۇلەيمەنوۆا, ەۋرازيا گۋمانيتارلىق ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى سامات ەسقاليەۆ, قر ۇلتتىق قورعانىس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى, فيلوسوفيا (PhD) عىلىمىنىڭ دوكتورى, پولكوۆنيك ەربول سپاتاەۆ تاقىرىپ توڭىرەگىندە ءوز ويلارىن ورتاعا سالدى.
استانا قالاسىنىڭ تىلدەردى دامىتۋ جانە ارحيۆ ءىسى باسقارماسىنىڭ ارحيۆ ءىسىن ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى جانگۇل قۇدابايقىزى قازاق ەلىنە ورنى تولماس شىعىندار اكەلگەن وتكەن عاسىردىڭ قارالى بەتتەرىن زەرتتەۋ, زەردەلەۋ ىسىندەگى ارحيۆتەردىڭ ورنى تۋرالى ءسوز قوزعادى.
ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ, ۇلتتىق جادىنى جاڭعىرتۋ جانە تاريحي تاجىريبەنى بولاشاق ۇرپاققا جەتكىزۋدى ماقسات ەتكەن ءىس-شاراعا استانالىق ستۋدەنتتەر قاتىستى.
عازيزا يساحان
