ول – جاۋگەرشىلىك زاماندا, بالا كۇنىندە قىپشاق دالاسىندا تۇتقىنعا الىنىپ, جات جەردە ەرەكشە ەرلىگىمەن, اسقان تالانتىمەن قۇلدىقتان قايراتكەرلىككە دەيىن كوتەرىلگەن اسا عاجايىپ تۇلعا.
بايبارىس – تۇركى تەكتى باحريدەن شىققان مامليۋكتەردىڭ ەگيپەتتى بيلەگەن ءتورتىنشى سۇلتانى. ونى تاريحي شىعارمالاردا بەيبارىس, بيبارىس دەپ تە اتايدى. ارابتانۋشى, مىسىرداعى مامليۋكتەر تاريحىن زەرتتەۋشى قايرات ساكي ونى بايبارىس دەپ اتايدى.
ونىڭ شىققان تەگى – قىپشاق. بىراق قاي جەردىڭ قىپشاعى دەگەنگە كەلگەندە ءارتۇرلى دەرەك ايتىلىپ, ءبىرى حورەزم, دەربەنت قىپشاقتارىنان دەسە, ەكىنشىلەرى ماڭعىستاۋلىق ەدى دەگەندى ايتادى. سوڭعى زەرتتەۋلەر بۇل دۇدامالدىقتىڭ ءتۇيىنىن شەشىپ, بايبارىستىڭ قىپشاق تايپاسىنىڭ بەرىش رۋىنان شىققان اتاقتى اۋلەتتىڭ تۇقىمى ەكەنىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەردى. ول كەزدە بەرىش رۋى قىرىم وڭىرىندە تۇرعان (قازىرگى زاماندا بەرىش كوبىنەسە اتىراۋ وبلىسىندا قونىستانعان).
اراب ەلدەرىنىڭ «مىڭ ءبىر تۇنمەن» قاتار قوياتىن حالىق رومانى – «بايبارىستا» ونىڭ اكەسى جاماق, شەشەسى ايەك دەپ ناقتى ەسىمدەرىن اتاپ كورسەتكەن. بايبارىس ءومىر بويى قىپشاق تىلىندە سويلەگەن. الدىڭعى ازياداعى اراب تىلدەس حالىقتارمەن ءتىلماش ارقىلى تۇسىنىسكەن.
ماملۇك مەملەكەتىنىڭ ىرگەسىن مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبار مۇراگەرلەرىنىڭ اراسىنداعى كوپجىلدىق كاقتىعىستار مەن قىزۋ تارتىستاردان كەيىن ونىڭ قىزى فاتيما مەن كۇيەۋ بالاسى عالي-ارىستان قالادى. ءوز مەملەكەتىن جاۋدان قورعاۋدا ولار جەرگىلىكتى حالىققا ەمەس, كۇشتى دە قايراتتى قىپشاق جىگىتتەرىنە يەك ارتتى.
يسلامنىڭ سوپىلىق باعىتقا كوشۋىنە بايلانىستى اسكەرگە تۇرىكتىڭ ۇلدارى ىرىكتەلىپ الىنا باستادى, بۇل اسكەري توڭكەرىستەردىڭ الدىن الۋدىڭ قامى ەدى. مىسىر سۇلتانى كۇزەت ءۇشىن جىگىتتەردى يتاليالىق كوپەستەردەن ساتىپ الدى. بايبارىس داماسكىنىڭ بازارىندا 800 ديرحەمگە قۇلدىققا ساتىلعاننان كەيىن جاڭا قوجايىنى ايداكين بۋندۋكداريدىڭ اتىمەن ءال-بۋندۋكداري دەگەن ەسىمگە يە بولدى. مۇندا ول ءوز جەرلەستەرىمەن قاۋىشتى. بايبارىس ءوزىن اسكەري ونەردىڭ شەبەرى رەتىندە تانىتا ءبىلدى.
كەيىن بايبارىستىڭ ەرەكشە قابىلەتىن بايقاعان ايۋبي اۋلەتىنىڭ سۇلتانى ساليح ناجۋميددين ونى ءوزىنىڭ جەكە گۆاردياسىنىڭ ءبىر بولىمىنە ساردار ەتىپ الادى. ءسويتىپ ول ەندى جاڭا ءامىرشىسىنىڭ اتىمەن وزىنە ءال-ساليحي دەگەن ەسىمدى قابىلدايدى.
ول وسىندا جۇرگەندە كرەست جورىعىنا قاتىسۋشىلارعا قارسى كۇرەستە ەگيپەت اسكەرىنە قولباسشىلىق ەتەدى. تاريحشى يبن ياس بايبارىس تۋرالى: «ەرجۇرەك ەدى. تۋرانشاحتىڭ كەزىندە فاراندجالارمەن قيان-كەسكى ءال-مانسۋرا شايقاسىندا كوز كورىپ, قۇلاق ەستىمەگەن ەرلىكتەر كورسەتتى» دەپ جازادى.
ايۋبي اۋلەتىنىڭ سوڭعى سۇلتانى تۋرانشاح ايۋبي ءولتىرىلىپ, تاققا ەگيپەتتىڭ جاڭا سۇلتانى ءمۋيززاددين ايبەك وتىرعان سوڭ, ول مامليۋكتەردىڭ بەدەلدى بەگى, باحري بەكتەرىنىڭ باسشىسى اقتايدى دا ءولتىرىپ, ءوزىنىڭ كەشەگى قارۋلاس سەرىكتەرىن شەتتەتە باستاعان كەزدە, بايبارىس قىپشاقتاردى باستاپ سيرياعا شىعىپ كەتەدى. سودان مامليۋكتەر ايبەكتى ولتىرگەننەن كەيىن عانا ول كايرعا قايتا ورالادى.
مۇندا تاققا جاڭا وتىرعان مۇزاففار سايفۋددين قۇتۇز سۇلتان ونى اسكەرىنە باسشى ەتىپ, سيريا جەرىنە ىشكەرلەي كىرگەن موڭعولدارعا قارسى كۇرەسكە اتتانادى.
اين-جالۋت تۇبىندەگى شايقاستا مامليۋك قولى موڭعولداردىڭ تاس-تالقانىن شىعارادى. وسى سوعىستا بايبارىس ەرجۇرەكتىلىگىمەن ايرىقشا كوزگە تۇسەدى. بىراق قۇتۇز بايبارىستىڭ ماملۇكتەر اراسىندا بەدەلى ارتىپ بارا جاتقانىنان سەسكەنىپ, باسقالارعا سىي-سياپات جاساعاندا, بايبارىستى ەلەۋسىز قالدىرادى. وسىعان وكپەلەگەن بايبارىس وزىنە نيەتتەس ادامدارمەن كەلىسىپ, كايرعا قايتار جولدا قۇتۇزدى ولتىرەدى.
جاقتاستارى بايبارىستى ەگيپەتتىڭ سۇلتانى دەپ جاريالايدى. ءسويتىپ ول 1260 جىلى ءال-مالىك ءاز-زاھير رۋكن-ءاد-دين بايبارىس ءال-بۇندۋقتاري ءاس-ساليحي دەگەن ەسىممەن ەگيپەتتىڭ تاعىنا وتىرادى.
ول ات ويىندارىن, اڭعا شىعۋدى, سايىستاردى جاقسى كورەتىن. قاراپايىمدىلىعىمەن جانە دىندارلىعىمەن ەلگە تانىمال بولعان. كەدەي-كەپشىكتەرگە ءاردايىم كوڭىل ءبولىپ, كومەكتەسىپ, جەتىمدەردى جەلەپ-جەبەپ, ءوز قولتىعىنا الىپ وتىرعان. بيلىك تىزگىنىن مىقتاپ قولعا العان بايبارىس ءار قالانى كۇشەيتىپ, ءاربىر قالادا تۇراقتى اسكەر ۇستادى. مەملەكەتتەگى ءتارتىپتى نىعايتتى, ساراي ماڭىندا ورىن الاتىن ءوزارا قىرقىسۋلاردى تۇپكىلىكتى توقتاتتى. ارنالىق جۇيەنى ەنگىزدى. بايبارىستىڭ 17 جىلدىق بيلىگى كەزىندە ماملۇك مەملەكەتى كوركەيە ءتۇستى. ماملۇكتەرگە الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كوپەستەر اعىلىپ كەلە باستادى. بارلىق وزەنگە كوپىر جانە ءاربىر قالاعا ءبىر مەشىتتەن سالىندى. بايبارىس شىعىستاعى بارلىق اراب يەلىكتەرىنىڭ ءامىرشىسى دەگەن اتاققا قول جەتكىزدى.
ول سۇلتاندىق بيلىككە قول جەتكىزگەن كەزدە قىپشاق جەرلەرى موڭعول حانى بەركە بيلەپ وتىرعان التىن وردانىڭ يەلىگىندە ەدى. بايبارىس حۋلاگۋ اۋلەتىنە قارسى كۇرەسۋ ماقساتىمەن 1262 جىلى التىن وردا حانى بەركەگە دوستىق پيعىلداعى حات جازىپ, ەكى ەل اراسىندا دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتۋ ءۇشىن ءوز ەلشىسىن جىبەردى. بۇدان كەيىن اسكەري, ساۋدا, ءدىني, مادەني بايلانىس ورناتتى. وسىدان باستاپ ەگيپەت پەن التىن وردا اراسىندا تۇراقتى ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناپ, ەكى ەل اراسىنداعى وداقتاستىق التىن وردا ىدىراعانعا دەيىن ساقتالادى.
بيلىك باسىنا كەلىسىمەن بايبارىس بار كۇش-جىگەرىن كرەست جورىعىنا قارسى شابۋىلعا جۇمسايدى. نەگىزگى شابۋىل 1265 جىلى باستالدى. كرەست تاعۋشى فرانكتەردىڭ قامالدارى بىرىنەن كەيىن ءبىرى الىنىپ, فرانكتەردىڭ ءزاۋلىم قامالدارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تالقانداي بەردى.
بارلىق كورشىلەس ەلدەر ماملۇكتەر مەملەكەتىمەن ساناساتىن بولدى. بايبارىس تەك قانا تالانتتى قولباسشى عانا ەمەس, سونداي-اق, كورەگەن ساياساتكەر رەتىندە تانىلدى. ول سول كەزدىڭ كوپتەگەن الىس-جاقىن مەملەكەتىمەن قارىم-قاتىناس ورناتتى.
بۇدان كەيىن 1267 ج. كىشى ارمەنيا پاتشالىعىنا, كىشى ازيا سەلجۇقتارىنا قارسى جورىقتار جاساپ, 1267-1275 جىلدارى بەربەرلەردى باعىندىرادى.
بايبارىس مەدرەسەلەر سالۋعا كوپ كۇش جۇمسايدى, كانالدار مەن بوگەتتەردى جوندەتەدى. سۇلتان بايبارىس سول ءداۋىردىڭ وزىق ۇلگىسىمەن كوپتەگەن ءزاۋلىم عيماراتتار, كورنەكتى مەشىتتەر, بيىك قورعاندار مەن قامالدار سالدىردى. ولاردىڭ بىرقاتارى ساقتالعان. كاير قالاسىندا ول سالدىرعان مەشىتتەردىڭ ءبىرى قازىر دە «بايبارىس مەشىتى» دەپ اتالادى.
1277 جىلى بايبارىس ۋدان قايتىس بولدى. ءبىر دەرەكتەر ونى ەڭ سەنىمدى سەرىگى, ءۋازىرى, قىپشاق قالاۋىن ۋ بەرىپ ءولتىردى دەسە, ەكىنشىلەرى كەسە تۇبىندە قالعان ۋدان بايقاۋسىزدا ۋلانىپ ءولدى دەيدى. سۇلتان بايبارىس 1277 جىلى شىلدەنىڭ 1-ىندە داماسك قالاسىندا قايتىس بولىپ, سۇيەگى داماسكىدەگى سالاح اد-دين (باب اس-ساعير) زيراتىنا قويىلدى.
اقجان ماشانوۆ «ءال-فارابي جانە اباي» اتتى ەڭبەگىندە: «باب اس-ساعير زيراتى بەلگىلى ادامدارعا ارنالعان ديناستيالىق جاي كورىنەدى. وندا تەك پاتشالار, پايعامبار ناسىلدەرى, حاليفا ناسىلدەرى, امىرلەر نەمەسە سولاردىڭ ۇستازى بولعان ۇلى عۇلامالار عانا قويىلادى ەكەن. سيريا ءامىرى سايف اد-داۋلا ءال-ءفارابيدى وزىنە ۇستاز تۇتقان. سول سەبەپتى ول كىسى ونى ءوز قولىمەن وسى جەرگە قويدىرعان» دەپ جازادى.
وسىلايشا بايبارىس سۇلتان 17 جىل مىسىردا بيلىك قۇرىپ, ماملۇكتەر مەملەكەتىن ءىرى دەرجاۆاعا اينالدىرىپ, مىسىر مەن سيريانى كرەستشىلەر جورىعىنان, موڭعول شاپقىنشىلىعىنان قورعاپ قالدى, بۇكىل مۇسىلمان ەلدەرىنە قورعان بولدى.
سۇلتان بايبارىس بەس رەت ۇيلەنگەن.
ءبىرىنشى رەت سيريادا جۇرگەندە شاحرۋزۋريا دەگەن كۇرد تايپاسى ءامىرىنىڭ قىزىنا ۇيلەنگەن. ودان ۇرپاق جوق.
ەكىنشى ايەلى كەزىندە حورەزمنەن اۋا كوشكەن بەركەحان داۋلەتحان ءال-ءحاۋارازميدىڭ قىزى ەدى. ول – بولاشاق سۇلتان بەركەحاننىڭ شەشەسى. تاريحشى ءال-يۋنياني: «بەركەحاننىڭ شەشەسى ايەلدەردىڭ تورەسى, ەلگە بەلگىلى, ساداقاشىل, قايىرىمدى ەدى. قازاسىنان ەكى جىل بۇرىن مەدرەسەدەن سىرتقا شىعارىلماسىن, قاجەت ەتكەن ادام مەدرەسەنىڭ ىشىندە پايدالانسىن دەگەن شارتپەن بارلىق كىتاپتارىن بايبارىس مەدرەسەسىندەگى كىتاپحاناعا بەرەدى, ونىڭ ىشىندە بايبارىس كۇمبەزىندەگى ءمور دە بار ەدى» دەيدى.
بايبارىس كەيىن نۇكاي دەگەن بەكتىڭ قىزىنا, نوعاي ات-ءتاتاريدىڭ قىزىنا, سوڭعى نەكەسى اد-داۋادار كارمۋن ات-ءتاتاريدىڭ قىزىنا ۇيلەنەدى.
بايبارىس جۇبايلارىنىڭ بىردە-ءبىرىنىڭ اتى تاريحي قۇجاتتاردا تىركەلمەگەن. بايبارىس ۇيلەنگەن جۇبايلارىنان ون پەرزەنت كورەدى. ءۇش ۇل, جەتى قىز. ۇلدارى – بەركەحان, قىزىر جانە سالامىش. بايبارىستىڭ كىندىگىنەن تاعى ەكى ۇل بالا بولعانمەن, ولار ەكى جاسىندا شەتىنەپ كەتەدى.
بايبارىستان كەيىن سۇلتاننىڭ ۇلكەن ۇلى بەركەحان (1260 جىلى كاير قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن, 1280 جىلى كاراك قامالىندا قازا تابادى) اكەسىنىڭ ورنىنا سۇلتاندىق تاققا وتىرادى. ول بۇرىنعى اكەسىنىڭ بەدەلدى بەكتەرىن ورىنسىز شەتتەتۋىمەن نارازىلىققا ۇشىراپ, ءوز ەركىمەن تاقتان باس تارتادى. بەركەحان (1277-1279 جج.) ەكى جىل ەكى اي سەگىز كۇن عانا بيلىك قۇردى. ودان كەيىن تاققا وتىرعان بايبارىستىڭ ۇلى سالامىش از عانا وتىردى دا, تاقتى بايبارىستىڭ بۇرىنعى ەڭ سەنىمدى سەرىگى سەيفۋددين قالاۋىن يەلەندى.
اراب ەلدەرىنىڭ «مىڭ ءبىر تۇنمەن» قاتار قوياتىن حالىق رومانى – «بايبارىستىڭ» باستى كەيىپكەرى بايبارىستىڭ رەسمي تولىق اتى-ءجونى: «قاھارلى پاتشا, ناعىز پاتشا, ايباتتى ارىستان, جەڭىمپاز, ءدىن مەن دۇنيە تىرەگى بايبارىس بين ابدۋللا ءال-بۋندۋقداري اس-ساليحي ان-نادجمي ءال-ايۋبي ءال-حانافي ات-تۋركي – مىسىر (ەگيپەت), شام (سيريا) جانە حيدجاز (مەككە مەن ءمادينا) سۇلتانى».
ورتاعاسىرلىق تاريحشىلاردىڭ بايبارىستىڭ ەرجۇرەكتىگى جانە باتىلدىعى تۋرالى سوزدەرى ءبىر جەردەن شىعادى.
بايبارىستىڭ حاتشىسى يبن ابدۋزاھير: «حالىق بايبارىستىڭ زامانىندا سوعىس ءىسىن ودان ارتىق بىلەتىن, ودان ەپتى, ودان باتىرلىعى ارتىق بىردە-ءبىر اتقا مىنگەن باتىر جوق دەپ سانايدى. پاتشالىقتى تەك قىلىشتىڭ كۇشىمەن الدى» دەيدى.
يبن ياس: «جەڭىمپاز پاتشا بايبارىس ايبارلى دا ايباتتى, اتاق-داڭقى اسقان, سۇلتاندىققا لايىق, دانىشپان, مەملەكەتتىڭ جاعدايىن بىلەتىن, الدىندا شىعىس پەن ناسراني پاتشالار تىزە بۇككەن ۇلى پاتشا ەدى. جورىققا كوپ اتتاناتىن, باتىرلىعىمەن اتى شىققان, سوعىستا ەرجۇرەك ەدى. …وعان ابۋ فۋتۋحات – جيھانگەر دەگەن ات تاعىلعان ەدى. باتىرلىعى مەن ەرجۇرەكتىگىنىڭ بەلگىسى رەتىندە تامعاسىندا ارىستان سۋرەتى بەينەلەنەتىن» دەپ جازدى.
يبن ايبەك اد-داۋاداري: «بايبارىس ەرجۇرەك, داڭقتى پاتشا, جاۋجۇرەك باتىر ەدى. ولىمنەن قورىقپايتىن. ايلا-ءادىسى مول, ساياساتى جايلى, ىستەرى ادەمى, قيمىلى ءساتتى, سوعىستا اقجولتاي, ەشقاشان قورعالاقتامايتىن. قاتال, جىلدام جانە اياۋسىز ەدى» دەپ جازىپتى.
ءال-ايني: «جەڭىمپاز پاتشا قاراسۇر, شەگىر كوزدى. داۋىسى جەر جاراتىن. بويىندا ۇلىلىق جانە ەرىكسىز قۇرمەتتەۋ سەزىمىن تۋدىراتىن ايبىندىلىق بار ەدى. قايسار, ەرجۇرەك, ساقي, جىگەرلى, تۇڭعيىق, وجەت, كوزسىز باتىر, سۇلتاندىق ىسىنە كوپ كوڭىل بولەتىن» دەپ سۋرەتتەيدى.
بايبارىستىڭ نەگىزگى ەڭبەگى يسلام الەمىن شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ شاپقىنشىلىعىنان قورعاپ قالدى. بۇعان دەيىن جەڭىلۋ دەگەندى بىلمەي كەلە جاتقان شىڭعىس ۇرپاقتارىن تاريحتا العاش رەت ويسىراتا جەڭىپ, بەتىن قايتارعان, ارتىنان تاياۋ شىعىستىڭ قانشاما ەلىن موڭعولداردان ازات ەتكەن بايبارىستى يسلام الەمى «يسلام ءدىنىنىڭ قۇتقارۋشىسى» دەپ اتاپ, قۇرمەتكە بولەدى. ونىڭ كەشەگى اقشاعا ساتىپ الىنعان قۇل ەكەنىنە قاراماي, ۇلتى بوتەن ەكەنىنە قاراماي جىرعا قوسىپ, داستاندار شىعاردى, ءپىر تۇتتى.
بەكجان بەيسەنباي
