قازىرگى كەزدە مەكتەپ پەن اتا-انا اراسىندا بايلانىس ءۇزىلدى. قوعامدا بارلىق ادامدار, سونىڭ ىشىندە اتا-انالار وزدەرى الەۋمەتتىك جەلىگە تاۋەلدى بولىپ كەتكەنىن سەزە بەرمەيدى. ۇيدەگى بالا-شاعاسىمەن پىكىر الىسىپ, سىرلاسىپ وتىرعاننان گورى الەۋمەتتىك جەلىدەگى باسقا ادامداردىڭ ءومىرىن قالت جىبەرمەي, قاداعالاپ وتىراتىن ادامدار كوبەيدى. ال بالاعا قانداي ۇلگى بەرىپ وتىرمىز؟ ءوزىمىز ءبىر ۋاقىت ءوز-وزىمىزگە ەسەپ بەرىپ كورەيىكشى.
ۇستازعا قانداي مىندەت جۇكتەلەدى؟
قوعامدىق تاربيەنىڭ جەتەكشى ءرولى جاعدايىندا قوعام مەن وتباسى تاربيەسىنىڭ بىرلىگى اسا ماڭىزدى مەملەكەتتىك قۇجاتتاردا تۇجىرىمدالعان تاربيە جۇمىسىنىڭ باستى قاعيدالارى جونىندە قاراستىرىلعان. بۇگىنگى تاڭدا بولىپ جاتقان ومىرىمىزدەگى وزگەرىستەرگە بايلانىستى ۇستازدار مەن اتا-انالاردىڭ بالا تاربيەلەۋدەگى جاۋاپكەرشىلىگى ارتا تۇسۋدە. ءاربىر ۇستاز اتا-انامەن قارىم-قاتىناس جاساۋدا ءتۇرلى ءتاسىلدى, قازىرگى جاڭا تەحنولوگيالاردى پايدالانا وتىرىپ, اتا-انانىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ماقساتىندا جۇمىس جاساسا, اتا-انانىڭ مەكتەپكە, ۇستازعا دەگەن كوزقاراسى وزگەرەر ەدى. ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ بولاشاعى ءبىلىم مەن تاربيەگە بايلانىستى. ال تاربيەنىڭ باستى ۇياسى وتباسى – مەملەكەتتىڭ نەگىزگى بۋىنى. قوعامداعى وتباسىنىڭ ماقساتى – بالانى دامىتىپ قانا قويماي, ونى ومىرگە دايىنداپ, رۋحاني جاعىنان جەتكىزىپ, تۇلعا رەتىندە قالىپتاستىرۋ. مىناۋ جاسامپاز عاسىردا, جاھاندانۋ داۋىرىندە مەكتەپ پارتاسىندا وتىرعان بالانىڭ جان-جاقتى ءبىلىم, تاربيە الۋىنا ەڭ ءبىرىنشى ىقپال ەتەتىن ۇستاز بولسا, ونىڭ سۇيەنىشى – اتا-انا. سوندىقتان وقۋعا قۇشتار بالانى مەكتەپتە ۇستازدارى وقىتسا, وتباسىنداعى تاربيەنىڭ كورىنىسىن بالا قوعامدا, ءوز ورتاسىندا كورسەتەدى. پەداگوگتارعا قازىرگى كەزدە قويىلىپ جاتقان تالاپتىڭ ءبىرى – بالانى باعالاۋعا ەمەس, ومىردە فۋنكتسيونالدى ساۋاتتىلىعىن كورسەتە الاتىن تۇلعا تاربيەلەۋ. ياعني جاتتاپ الىپ كەلگەن بالاعا ءتيىستى باعاسىن قويىپ, ۇزدىك وقۋشى دايىنداعاننان گورى ءبىلىمدى قابىلەتىنە بايلانىستى يگەرتىپ, سول ءبىلىمىن ومىردە قولدانا بىلسە, سول وقىتۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى بولماق.
اتا-اناعا قويىلاتىن تالاپ
* اتا-انا ەرەكشە جاعدايدا عانا ەمەس, تاربيەمەن ۇدايى اينالىسۋعا مىندەتتى;
* بالانى تاربيەلەۋ ءۇشىن اتا-انا, ياعني ءوزىمىز تاربيەلى بولۋىمىز كەرەك. تاربيە بەرۋ اقىل ايتۋ ەمەس;
* بالانى جاقسى كورەتىنىڭىزدى مەيىرىممەن, جىلى سوزبەن جەتكىزىپ وتىرىڭىز;
* مەكتەپتەگى جاعدايدى جاقسارتۋ ماقساتىندا ۇسىنىستار ايتۋعا قۇقىعىڭىز بار;
* قاتەلىگىن تۇسىنە بىلەتىن, بالالارىنىڭ جاي-كۇيىن ۇنەمى نازاردان تىس قالدىرماي, ولاردى تىڭداۋ, قويعان سۇراعىنا دۇرىس جاۋاپ بەرە بىلەتىندەي, ۋاقىت ءبولىپ وتىراتىن اتا-انا بولۋ تالابى بار.
«كىرەبەرىستە, جول-جونەكەي ايتىلعان ءسوز بالا كوڭىلىندە كەرەكتى ءىز قالدىرمايدى» دەگەن پاراساتتى وي وسىعان ورىندى جاۋاپ بولار. بالا ومىرىنە, تاعدىرىنا, بولاشاعىنا اسەر ەتەتىن ساتتەردى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋعا ءتيىسپىز.
قورشاعان ورتاداعى تەرىس ارەكەتتەردەن ۇنەمى ساقتاندىرىپ وتىرسا, مۇعالىم مەن اتا-انا ارقاشان سەرگەكتىك, شىدامدىلىق تانىتىپ, جان جىلۋىن بەرىپ, شەبەرلىك كورسەتە بىلسە, وندا بالالارىمىز ءوزىمشىل بولماي, قيىندىقتان قاشپاي, مىندەتى مەن پارىزىن ورىندايتىن ۇرپاق بولارى انىق.
بىلىمگە باعىتتاعان دۇرىس
قازىر ءبىلىم الىپ, عىلىم قۋعاننان گورى تەز بايىپ, باي بولعىسى كەلەتىن جاستار كوپ. «بالا باقىتى – بىلىمدە» دەگەن قاعيدانىڭ ەسكىرمەيتىنىن ەسكەرۋىمىز قاجەت. بۇگىنگى ماقسات – ءاربىر بالا تۇبەگەيلى ءبىلىم مەن مادەنيەتتىڭ نەگىزدەرىن ءبىلۋ جانە ولاردىڭ جان-جاقتى دامۋىنا اتا-انا, مەكتەپ جاعداي جاساۋى كەرەك. سوندىقتان سىزدەرگە بالالارىڭىزدىڭ مەكتەپتەن بارلىق مۇمكىندىكتى پايدالانىپ, ءبىلىم الۋ مەن تاربيە جۇمىسىنا قاتىستىرىپ, ءوزىن-ءوزى باسقاراتىن ازامات بولۋىنا اتسالىسۋ قاجەت.
بىزدە كوپتەگەن اتا-انا بالانىڭ كەمشىلىگىن مەكتەپتەگى مۇعالىمدەردەن كورەدى. وتباسىندا مۇعالىمدەر تۋرالى جاقسى پىكىر ايتىلسا, الدىمەن اتا- انانىڭ مەكتەپ, ۇستاز تۋرالى جاقسى نيەتى بالاعا جاقسى اسەر ەتەدى. ونداي بالالاردىڭ وقۋعا, بىلىمگە, مەكتەپكە قۇشتارلىعى ارتادى. ۇستازدى, ادامدى سىيلاۋى وزگەشە بولادى. مەكتەپ, ۇستاز تۋرالى باسقاشا پىكىردە كوڭىلى تولماعان ويلاردىڭ جەتەگىندە بالاسىنىڭ الدىندا عايبات سوزدەر ايتىلار بولسا, ول بالانىڭ مەكتەپ, مۇعالىمگە كوزقاراسى وزگەرەدى, وقۋ ۇلگەرىمىنە اسەر ەتەدى. نەمقۇرايدى قاراپ, ۇلگەرىمى ناشارلايدى. اتا-انا ءوز بالاسىنىڭ ىنتاسىن ۇيدەگى ارەكەتى ارقىلى ءوزى جويىپ وتىرعانىن بىلمەيدى. ءبىلىم ورداسىنا كەلگەننەن كەيىن وتباسىندا قالىپتاسقان تاربيە ودان ءارى جالعاسادى. بالانىڭ ساباققا سانالى قاراپ, وزات وقۋشى بولىپ ءوسۋى مۇعالىم مەن اتا-انانىڭ بىرىگىپ وسىرگەن جەمىس اعاشى نەمەسە ۇشقىر ۇشاق جاساۋمەن تەڭ دەسەم ارتىق ەمەس. دۇرىس وسپەگەن جەمىس اعاشى دۇرىس جەمىس بەرمەسە قۋانۋعا بولا ما؟ سونىمەن, ءاربىر اتا-انا ءوز بالاسىنىڭ تاربيەلى دە سانالى, مادەنيەتتى, جۇرگەن ورتاسىندا سۇيكىمدى بولۋ ءۇشىن الدىمەن تاربيەنى وزىنەن باستاعانى ءجون, ياعني وعاش قىلىعىمەن بالاسىنا ۇلگى-ونەگە كورسەتپەۋگە تىرىسقانى ءجون. جاس كەزىندە بالاسىنا دۇرىس تاربيە بەرە الماعان اتا-انا كەيىن بارماعىن تىستەپ وكىنەتىنى راس. اعاشتىڭ بۇتاعى سەكىلدى قالاي قيسايتساڭ – سولاي وسەدى. ءبىلىمدى ازامات ارقاشان دا ومىردە ءوز ورنىن تابادى. مىندەتتى تۇردە جوعارى ءبىلىم الۋ ادام بولۋدىڭ, ۇرپاق تاربيەلەۋدىڭ باستى شارتى ەمەس, ءوزى وقىپ-بىلگەنىن ومىردە دۇرىس قولدانا بىلسە – ساۋاتتىلىق دەگەن سول.
ەرەكشەلىگى نەدە؟
اتا-انا – بالا تاربيەسىندەگى باستى تۇلعا. سوندىقتان اكە دە, شەشە دە بالالارىنىڭ جان دۇنيەسىنە ءۇڭىلىپ, مىنەز-قۇلقىنداعى ەرەكشەلىكتەرىن جەتە بىلگەن ءجون. بالالارمەن اڭگىمەلەسكەندە ولاردىڭ پىكىرىمەن دە ساناسىپ وتىرعان ورىندى.
بالا ءۇشىن وتباسى, ءبىر جاعىنان, تىرشىلىك مەكەنى بولسا, ەكىنشى جاعىنان, تاربيە ورتاسى. وتباسى – بۇل ادەپ پەن ونەر كىلتى. قازاقتىڭ وتباسى كوبىنەسە كوپبالالى بولىپ كەلەدى. وسىعان بايلانىستى «بالالى ءۇي – بازار» دەيدى. بالا ەڭ الدىمەن وتباسىندا اتا-اناسىن تانىپ, جاقسى كورەدى. كەيىن اينالانى سەزىنىپ, كوبىرەك بىلۋگە تىرىسادى. وتباسىنان كەلگەن بالا ءۇشىن توپ ەڭ العاشقى ۇجىم ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ, تاربيەشى بالالاردى جولداستىققا, دوستىققا, سۇيىسپەنشىلىككە تاربيەلەيدى. تاربيەشى توپ بالالارىمەن قانداي قارىم-قاتىناستا بولسا, بالالار دا ءبىر-بىرىمەن سونداي قارىم-قاتىناستا بولادى.
جاس شىبىقتى قالاي يسەڭ, سولاي وسەدى عوي. ءيا, «ۇيادا نە كورسەڭ, ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ» دەمەكشى, اتا-انا تاربيەسى بالا ومىرىندە ۇلكەن ءىز قالدىرادى.
جاھاندانۋ زامانىنا ساي ما؟
شىنىندا دا, ۇيدەگى بالا-شاعاسىمەن جەكەلەي پىكىر الماسىپ, سىرلاسىپ وتىرعاننان گورى الەۋمەتتىك جەلىدەگى باسقا ادامداردىڭ ءومىرىن قالت جىبەرمەي, قاداعالاپ وتىراتىن ادامدار كوبەيدى. سويلەسپەگەن سوڭ, سىرلاسپاعان سوڭ بۇل كەمشىلىكتىڭ ۇرپاق تاربيەسىنە كەرى اسەرى تيەتىنىن كۇندەلىكتى ءومىر دالەلدەپ وتىر. ماسەلەن, اتا-انالار جينالىسىنا كەلمەۋى, ۇل-قىزىنىڭ وقۋى مەن تاربيەسىنە كوڭىل بولمەۋى – سەبەبىن اشۋعا تۇرارلىق ماسەلە. اتا-انا مەن مەكتەپ اراسىندا بايلانىس بولمايىنشا, سانالى تاربيە, ساپالى ءبىلىم بولۋى مۇمكىن ەمەس. جازۋشى-پەداگوگ ج.ايماۋىتوۆ: «بالانى تاربيەلەۋ ءۇشىن ءاربىر تاربيەشىنىڭ ءوزى تاربيەلى بولۋى كەرەك. سەبەبى بالا ايتىپ ۇقتىرعاننان گورى كورگەنىنە كوپ ەلىكتەگىش كەلەدى. سولاي بولعان سوڭ بالاعا نە جاقسى مىنەز بولسىن, ىسپەن كورسەتۋ كەرەك» دەيدى.
قورىتا كەلگەندە, قازىرگى تاڭدا بالالاردىڭ ءتارتىپتى بولۋى ءۇشىن اتا-انا ولارعا ۋاقىت ءبولىپ, تارتىبىنە زور ءمان بەرۋ قاجەت. جاستاردىڭ ۇلكەندەرگە قۇرمەت كورسەتۋى, ۇلكەندەردىڭ كىشىلەرگە ىزەت ءبىلدىرۋى, ادامگەرشىلىك ءومىر ءسۇرۋ سالتىنا اينالۋى كەرەك. سول سەبەپتى قازىرگى ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاققا ءاربىر ادام ۇلەس قوسقانى ماڭىزدى.
رايگۇل سايلاۋباەۆا,
№68 مەكتەپ-گيمنازيانىڭ پەداگوگ-پسيحولوگى,
استانا قالاسى
