2022 جىلى ەل كولەمىندە 40-قا جۋىق ەڭبەك داۋى ورىن الىپ, ونىڭ 5-ەۋى قارسىلىق اكتسياسىنا ۇلاستى. كاسىپكەرلەر اراسىندا جاسوسپىرىمدەر مەن جاستاردى سىناق مەرزىمىمەن جۇمىسقا قابىلداپ, الايدا نە تۇراقتى جۇمىسقا الماي, نە ءتيىستى ەڭبەكاقىسىن تولەمەيتىن جاعدايلار ورىن الۋدا. مۇنداي ەڭبەك داۋلارىن قالاي شەشۋگە بولادى؟ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەدىك.
جانجالدىڭ باسى – جالاقى
مەملەكەت ەڭبەك نارىعىندا جۇمىس كۇشىن رەتتەپ, الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى دەر كەزىندە شەشۋى كەرەك. قازىرگى وتكىر الەۋمەتتىك ماسەلە – ينفلياتسيالىق ۇدەرىسكە جاۋاپ بەرىپ, كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇمىسشىلاردىڭ جالاقىسىن كوتەرۋ. ەلدەگى نەگىزگى ەڭبەك داۋلارى وسىعان قاتىستى ورىن الۋدا.
– جۇمىس بەرۋشى مەن قىزمەتكەر اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتەردىڭ پايدا بولۋ سەبەبى كوپ. كوپ جاعدايدا جالاقىنىڭ تومەن بولۋى نەمەسە باسقا تولەمدەردى دۇرىس ەسەپتەمەۋ, وندىرىستىك جاراقات ءۇشىن وتەماقى قاراستىرماۋ, دەمالىس كۇندەرى جۇمىسقا «ءماجبۇرلى» شىعارۋ, سەبەپسىز ەڭبەك شارتىن بۇزۋ سالدارىنان ەڭبەك داۋلارى تۋىندايدى. كاسىپوداق وكىلدەرى الەۋمەتتىك ارىپتەستەرمەن بىرلەسىپ, ەڭبەك داۋىن شەشۋدە كەلىسسوز پروتسەستەرىنە قاتىسىپ ءجۇر. ەڭبەك داۋىنىڭ باسىم بولىگى كاسىپوداعى جوق كاسىپورىنداردا ورىن الادى, – دەدى كاسىپوداق فەدەراتسياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى نۇرلان وتەشەۆ.
جاسىراتىنى جوق, الپاۋىت ەلدەر اراسىندا سانكتسيالىق سوعىس كۇشەيىپ, سونىڭ سالدارىنان ۇزاق جىلدار بويى قالىپتاسقان ەكونوميكالىق بايلانىستار ءۇزىلىپ, قىمباتشىلىق بەلەڭ الدى. تەك شيكىزات ساتاتىن مەملەكەت رەتىندە مۇنداي قۇبىلىسقا دايىن بولماي شىقتىق. قازىر نارىقتاعى باعا مەن ەل ازاماتتارىنىڭ تابىسى مۇلدە ۇيلەسپەيدى. بىلتىر ورىن العان 5 قارسىلىق اكتسياسىنىڭ نەگىزگى ءمانى وسىندا.
قالالىق ورتا ساپاسى جانە باقىلاۋ باسقارما باسشىسىنىڭ ورىنباسارى ەرلان يسماعۇلوۆتان ەلوردادا ەڭبەك داۋلارى قالاي شەشىلەتىنىن بىلدىك.
– ەڭبەك قاتىناستارىن رەتتەۋ جونىندەگى قالالىق كوميسسيا جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزەدى. كوميسسياعا قالالىق پروكۋراتۋرا, مەملەكەتتىك كىرىستەر دەپارتامەنتى, كاسىپوداق ۇيىمدارى, جۇمىس بەرۋشىلەر ۇلتتىق كونفەدەراتسياسىنىڭ وكىلى مۇشە رەتىندە تۇراقتى قاتىسادى. جىل باسىنان بەس رەت كوميسسيا وتىرىسى ءوتىپ, جالاقى جانە الەۋمەتتىك اۋدارىمدار بويىنشا بەرەشەكتى وتەۋ, وندىرىستىك جاراقاتتانۋدى ازايتۋدى رەتتەۋ ماسەلەسى قارالدى. استاناداعى كاسىپورىن مەن جۇمىسشىلار اراسىندا الەۋمەتتىك شيەلەنىس پەن جانجالدى جاعدايدىڭ الدىن الۋ, سونداي-اق جالاقى بويىنشا بەرەشەگى بار كومپانيالار تۋرالى مونيتورينگ جۇرگىزىلەدى, – دەدى سالاعا جاۋاپتى باسشى ەرلان يسماعۇلوۆ.
ەڭبەك داۋلارىنىڭ سەبەپ-سالدارىن قاراعاندا, جۇمىس بەرۋشىنىڭ جالاقىنى كەشىكتىرۋ نەمەسە جۇمىسشى جالاقى مولشەرىنە قاناعاتتانباۋ, كوپ جاعدايدا جۇمىس بەرۋشى مەن قىزمەتكەر اراسىندا كەلىسىمشارتتىڭ بولماۋى سەبەپ بولادى. قۇرىلىس سالاسىندا ەڭبەك شارتىنا وتىرماي جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ادام قانشاما؟! ولار جالاقىنى قولما-قول الىپ, كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ ۇلەسى ارتۋىنا ۇلەس قوسادى.
استانا قالاسى كاسىپوداقتار ورتالىعىنىڭ توراعاسى تولەگەن كۇنادىلوۆتىڭ سوزىنشە, قۇرىلىستاعى ەڭبەك قاۋiپسiزدiگi مەن ەڭبەك جاعدايىن باقىلاۋ, وندىرىستىك جاراقات دەڭگەيىن تومەندەتۋ ماقساتىندا جۇمىس توبى قۇرىلىپ, بىرقاتار قۇرىلىس وبەكتىسىندە مونيتورينگ جۇرگىزدى. مەردىگەر كومپانيا جۇمىس اۋقىمىن يگەرۋدە قوسالقى قۇرىلىس ۇيىمىن تارتادى. قوسالقى كومپانيالار جالدامالى جۇمىسشى تارتىپ, ولارمەن كەلىسىمگە وتىرمايدى. ەگەر جازاتايىم وقيعا تۋىنداسا, وندا باس مەردىگەر جاۋاپكەرشىلىكتەن باس تارتىپ, الەۋمەتتىك ماسەلەنى شەشۋدەن جالتارادى. بىرقاتار قۇرىلىس كومپانياسىنىڭ جۇمىسشىلارى ەڭبەك كەلىسىم شارتىن جاساۋعا وزدەرى ىڭعاي بىلدىرمەي وتىرعانى انىقتالدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا, قازىرگى ۋاقىتتا وتباسىن اسىراۋ ءۇشىن قولما-قول اقشا الۋ ءتيىمدى.
جاستاردى ەڭبەككە باۋلۋ ماڭىزدى
حالىقارالىق ەڭبەك ۇيىمىنىڭ (حەۇ) مالىمەتىنشە, الەمدە 250 ميلليون ءجاسوسپىرىم ەڭبەكپەن شۇعىلدانادى. دامىعان جانە دامۋشى ەلدەردە بالا ەڭبەگى ماڭىزدى رولگە يە. اسىرەسە كەدەي ەلدەردە بالالاردى تەگىن جۇمىس كۇشى رەتىندە تارتادى. حالىقارالىق نورما بويىنشا 14-16 جاستاعى بالالار اپتاسىنا 24, ال 16-18 جاستاعى جەتكىنشەكتەر 36 ساعاتتان ارتىق جۇمىس ىستەمەۋى كەرەك.
«بالا قۇقىعى» تۋرالى زاڭعا سايكەس, كەز كەلگەن 14 جاسقا تولعان بالا اتا-اناسىنىڭ رۇقساتىمەن, وقۋدان تىس ۋاقىتتا جۇمىس ىستەي الادى. الايدا جۇمىس بالانىڭ فيزيولوگيالىق جانە پسيحوالەۋمەتتىك دامۋىنا كەرى اسەر ەتپەۋى كەرەك.
جالپى ىشكى ءونىم بويىنشا الەمدە 12-ورىنداعى كورەيانىڭ ءوسىپ-وركەندەۋى حالقىنىڭ ەڭبەكسۇيگىشتىگىمەن تىكەلەي بايلانىستى. كورەي قوعامىندا ەڭبەك مادەنيەتى قالىپتاسۋىندا جاستاردى ەڭبەك ەتۋگە باۋلۋ جانە ەڭبەكسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ جۇرگىزىلدى. ءبىزدىڭ ەلدە دە جاستاردى ەڭبەكقور ەتىپ تاربيەلەۋ – ماڭىزدى مىندەت. بۇل جولدا جاستاردىڭ ەڭبەك ەتۋىن قولداپ, ادال ەڭبەگىنە ساي ەڭبەكاقىسىن بەرۋ ماڭىزدى. الايدا جاستاردىڭ ەڭبەگىن قاناۋ فاكتىلەرى تۋرالى ەستىپ, ءبىلىپ ءجۇرمىز. جاسوسپىرىمدەر مەن جاستاردىڭ ەڭبەگىن قاناۋ, بۇل – جاستاردى ەڭبەك ەتۋدەن جيرەندىرەتىن قۇبىلىس. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ايتقانداي, قوعامدا ەڭبەك ادامى ءبىرىنشى ورىندا تۇرۋى كەرەك. ويتكەنى بارلىق جەتىستىكتىڭ باستاۋى – ادال ەڭبەك جانە ىسكەرلىكتە.
– ەڭبەك كودەكسىنىڭ 23-بابىنا سايكەس, جۇمىس بەرۋشى جۇمىسكەرگە سىناق مەرزىمىن بەلگىلەۋگە قۇقىلى. سىناق مەرزىمى ەڭبەك شارتىندا كورسەتىلگەن جۇمىس باستالعان كۇننەن باستالىپ, جۇمىسكەردىڭ جۇمىس وتىلىنە قوسىلادى جانە ءۇش ايدان اسپاۋى كەرەك. كودەكستىڭ 37-بابىنا سايكەس, سىناق مەرزىمى كەزەڭىندە جۇمىسشى تەرىس ناتيجە بەرسە, وندا جۇمىس بەرۋشى ەڭبەك شارتىن بۇزۋ تۋرالى حابارلاما بەرەدى. ەڭبەك شارتى توقتاعان جاعدايدا كومپانيا باسشىسى ءۇش جۇمىس كۇنىندە قىزمەتكەردىڭ ءتيىستى ەڭبەكاقىسىن وتەيدى. ەگەر تالاپ ورىنداماسا, وندا قىزمەتكەر ەڭبەك ينسپەكتسياسى جونىندەگى جەرگىلىكتى ورگانعا جۇگىنۋگە قۇقىلى, – دەيدى ەرلان يسماعۇلوۆ.
جاسىراتىنى جوق, قالالى جەردە مەكتەپتىڭ جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى, كوللەدج جانە ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرى بوس ۋاقىتىندا كولىك جۋ ورتالىقتارىندا, مەيرامحانالاردا جانە تاعى باسقا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىندە جۇمىس ىستەيدى. سونداي جاستىڭ ءبىرى – ازامات بەيسەنباەۆ. ول سول جاعالاۋداعى مەيرامحاناعا بارمەن بولىپ ءبىر ايعا جۋىق ۋاقىت جۇمىس ىستەيدى. ءوز قولىم وزىمە جەتتى, ۇيدەگىلەرگە كومەكتەسەتىن بولدىم دەپ جۇرگەندە مەنەدجەر تالاپعا ساي كەلمەيسىن دەگەن ءۋاج ايتادى. اقىرى نە ءتيىستى جالاقىسىن المايدى. ءسويتىپ, ساعى سىنىپ, كەلەشەكتە ەلدەن كەتەمىن دەگەن شەشىم قابىلدايدى. مۇنداي جاعدايعا تاپ بولعان جاستار نە ىستەۋى كەرەك؟ بۇل سۇراقتى استانا قالاسىنىڭ كاسىپوداقتار ورتالىعىنىڭ توراعاسى تولەگەن كۇنادىلوۆكە قويدىق.
ساراپشىلار ەڭبەك داۋلارى ورىن الماس ءۇشىن بالالار ءوزىنىڭ قۇقىعىن بىلگەنى دۇرىس دەيدى. قازىر بالالار تۇگىل ەرەسەكتەر كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن قولدانا بەرمەيتىنى بەلگىلى.
– ءبىز ءىرى ساۋدا ورىندارىنداعى جاس ساتۋشىلار مەن تۇرعىندارعا اقپاراتتىق پاراقشالار تاراتىپ, ءوز قۇقىعى مەن مىندەتىن بىلۋگە شاقىرىپ, قۇقىقتىق تۇسىندىرمە جۇمىسىن جۇرگىزەمىز. جاستارعا دۇرىس باعىت-باعدار بەرۋ, قورعاۋ ءبىزدىڭ نازارىمىزدان تۇسپەيدى. استانا قالاسىنىڭ ءبىلىم قىزمەتكەرلەرى كاسىپوداعىنىڭ وكىلدەرى جوعارى سىنىپ وقۋشىلارىنا كاسىپتىك باعدار بەرۋ ساباعىن ءداستۇرلى وتكىزىپ كەلەدى. جاسوسپىرىمدەرگە جۇمىس بەرۋشى مەن جۇمىسشىنىڭ قۇقىعى مەن مىندەتى, كاسىپوداقتىڭ ەڭبەك قاتىناستارىن رەتتەۋدەگى قىزمەتى تۋرالى تۇسىندىرەدى, – دەپ جاۋاپ بەردى ەلوردالىق كاسىپوداقتىڭ توراعاسى.
قوعام وكىلدەرى نە دەيدى؟
قوعام وكىلدەرىنەن ەڭبەك قاتىناستارىنداعى زاڭدىلىقتاردى قانشالىقتى بىلەتىنى تۋرالى سۇرادىق.
ماقسات دۇيسەنوۆ, قالالىق ورتا ساپاسى جانە باقىلاۋ باسقارماسى ەڭبەك قارىم-قاتىناستارىن باقىلاۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى:
– جۇمىسكەرلەردىڭ ەڭبەك قۇقىعى بۇزىلعان جاعدايدا ءبىزدىڭ باسقاراماعا جۇگىنە الادى. ءوتىنىش بەرۋشى جۇمىستان شىعارۋ تۋرالى بۇيرىقتى زاڭسىز, نەگىزسىز ەكەنىن دالەلدەيتىن قۇجاتتى ۇسىنادى. ەڭبەك شارتىنىڭ بۇزىلۋى زاڭ اياسىندا بولعانى نەمەسە بولماعانىن تەكسەرىس ناتيجەسىندە انىقتايمىز. ەندى جۇمىس بەرۋشى جاستاردى بولسىن, ەرەسەكتەردى بولسىن جۇمىسقا العان كەزدە ەڭبەك شارتىن جاساۋى كەرەك. ەگەر شارت جاسالماعان جاعدايدا زاڭعا سايكەس جۇمىس بەرۋشى اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلادى.
ەركىنجان بوكەيحان, مۇقاعالي ماقاتاەۆ اتىنداعى №74 مەكتەپ-گيمنازيا ديرەكتورى:
– قازىر مەكتەپ وقۋشىلارىن جۇمىسقا تارتۋ زاڭمەن قۋدالانادى. ءسوزسىز, جاسوسپىرىمدەردى ەركىنەن تىس جۇمىسقا جەگۋ زاڭ اياسىندا جازالانۋى كەرەك. بۇعان ەش قارسىلىعىم جوق. الايدا اتا-اناسىنىڭ رۇقساتىمەن دەنساۋلىعىنا نۇقسان كەلتىرمەيتىن, وقۋىنا بوگەت بولمايتىن جۇمىستاردان بالانى شەكتەۋ دۇرىس ەمەس. ويتكەنى بالا ەڭبەك ارقىلى ءومىردى تانيدى, كوزقاراسى قالىپتاسادى. ءبىلىم بەرۋ ورىندارىندا «ەڭبەك» ساباعىنىڭ باستى ماقساتى – وقۋشىلاردى ءارتۇرلى شارۋاعا يكەمدى بولۋىنا, ءىستىڭ كوزىن تابۋىنا ۇيرەتەدى. سوندىقتان, وقىعانىن, كورگەنىن ءىس جۇزىندە جاساپ كورگەنى دۇرىس. قانداي جاعداي بولماسىن, بالانىڭ ەڭبەككە ەرتە ارالاسىپ, جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنىپ وسكەنى جاقسى. كەيدە جاسوسپىرىمدەردىڭ ەڭبەگىن قانايتىن جاعدايلار كەزدەسەدى. زاڭ سالتانات قۇرعان, ادىلەتتى ەلدە مۇنداي كەلەڭسىز جاعدايلاردى الدىن الۋ ماڭىزدى.
سامات ايتجان, اتا-انا, استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى:
– ءبىزدىڭ بالالالىق شاعىمىز 90 جىلدارعا تۋرا كەلىپ, دالا ەڭبەگىمەن ءومىردى تانىدىق. ۇل-قىزدارىمدى دا ەڭبەكپەن تاربيەلەگەندى دۇرىس سانايمىن. ۇلكەن ۇلىم 10-سىنىپتى ءبىتىردى. مەنىڭ رۇقساتىممەن كولىك جۋ ورتالىعىندا جازدا جۇمىس ىستەدى. ءسويتىپ, اقشانى مانداي تەرمەن تابۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىنىپ, ەڭبەكتىڭ قۇنىن ءبىلدى. ءارى ءوزى تاپقان قارجىعا مەكتەپكە كەرەكتىسىن ساتىپ الدى.
قۇدايبەرگەن سارسەنباەۆ, 24 جاستا:
– 11 سىنىپتى وقىپ جۇرگەنىمدە انامنان رۇقسات الىپ, بارمەن بولىپ جۇمىس ىستەدىم. بۇل جۇمىستى كوللەدجدە وقىعان جىلدارى دا جالعاستىردىم. وسىلايشا اناما سالماق سالعىم كەلمەي, ەڭبەككە ەرتە ارالاسىپ, جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋدى, ساپالى ورىنداۋدى ۇيرەندىم. قازىر ەلورداداعى مەيرامحانادا مەنەدجەر بولىپ جۇمىس ىستەيمىن. شۇكىر, تابىسىم وزىمە دە, جاقىندارىما دا جەتەدى.
