ەلىمىز بويىنشا قاراۋسىز كەتكەن يتتەردەن قاۋىپ ازايماي وتىر. الايدا, اۋىزدىقسىز كەتكەن يتتەردى تۇساۋ, يەلەرىن جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋعا «جانۋارلارعا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ تۋرالى» زاڭ قولبايلاۋ بولىپ تۇر.
تۇرعىندار جانايقايى
يتتەر شابۋىل جاساعان جاعدايدا ۋچاسكەلىك پوليتسياعا جۇگىنۋگە بولاتىنى بەلگىلى. قاڭعىباس يتتەر توپ بولىپ جۇرەدى. اكىمدىككە ارىز-شاعىم جازعان دا دۇرىس. ۆەتەرينارلىق ستانساعا تاپسىرما تۇسكەن سوڭ قىزمەتكەرلەر شوعىرلانعان يتتەردىڭ توبىن اۋلايدى. قاڭعىباس يتتەردەن بولەك يەسى بار ءتورت اياقتىلاردىڭ دا كوشەگە شىعىپ كەتىپ, ادامعا شابۋىل جاساۋى تىيىلماي تۇر. قازىر بۇل جالعىز ەلوردادا عانا ەمەس, ەل بويىنشا وزەكتى ماسەلە بولىپ وتىر.
ءتىپتى, پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءوزى قاڭعىباس يتتەرگە شاعىمداناتىنداردىڭ كوپ ەكەنىن ايتتى.
ءماجىلىس دەپۋتاتى نارتاي ارالبايۇلى ەلدىڭ جانايقايىن پارلامەنت وتىرىسىندا بىلاي جەتكىزەدى.
– ەلدىڭ اراسىنا شىققاندا ەستيتىنىمىز – قاڭعىباس يتتەن بالاسىن قورىعان اعايىننىڭ ارىزى, ولار «جانۋارلارعا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ تۋرالى» زاڭ بارىن ايتىپ, زار جىلايدى. بىزبەن كەزدەسكەن جاۋاپتى ورگان وكىلدەرى ءتىپتى, سول جەردەن ءيتتى ۇستاعاننىڭ وزىندە ولاردى جۋىندىرىپ, ەكپە سالىپ, قايتادان سول ۇستاعان جەرگە اكەلىپ تاستايتىنىن ايتادى. ەكپە العان قاباعان يت ارەكەتىن توقتاتپايدى, ەندەشە, بۇل ارەكەت ناتيجەسىز ەمەس پە؟!
تۇرعىندار «قاڭعىعان ءيتتى تۇگەل قىرىپ سالسىن دەپ تۇرعان جوقپىز, بىراق قاڭعىعان ءيتتى قورعاعان زاڭ نەگە ادامداردى قورعامايدى؟!» دەگەن سۇراعىن قويادى. وسى ماقساتتا زاڭ نورمالارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ۇكىمەتتىڭ 1 ملرد 485 ملن 600 مىڭ تەڭگە قاراستىرىلعانى جانە جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن دە قاراجات قوسۋ جوسپاردا بارى ايتىلدى. بىراق, ۋادە ەتىلگەن يتتەردى وقشاۋلاۋ ورتالىقتارى, ۆاكتسيناتسيا, تاعى باسقا قاجەتتى, ءتيىستى جۇمىستاردىڭ جەتكىلىكتى دەڭگەيدە جۇرگىزىلمەگەندىگىنە كوزىمىز جەتىپ وتىر. وعان ەل اراسىندا مىسال جەتىپ ارتىلادى. تۇركىستان وبلىسىندا قۇتىرعان ءيتتىڭ قاپقان بالا كوپ ۇزاماي كوز جۇمعانىن ەستىپ, ءبىلىپ وتىرسىزدار. الماتى وبلىسى تالعار اۋدانىندا اۋلادان شىعىپ كەتكەن بالانى بەتىن, ارقاسىن, جامباسىن قاباعان يت جاراقاتتاپ تاستاعان. ءيتتىڭ يەسى بالانىڭ اتا-اناسىنا 30 مىڭ تەڭگە بەرىپ, ماسەلەنى جاۋىپ تاستاماق بولعان. كىشكەنتاي, بەيكۇنا ءسابي سول جاراقاتپەن ءومىر بويى جۇرۋگە ءماجبۇر. اتىراۋ وبلىسىندا 8 جاسار بالانى يت اياۋسىز تالاپ تاستاعان… وسىنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى, – دەيدى.
قر كونستيتۋتسياسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىن دەموكراتيالىق, زايىرلى, قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى, ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى, قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى دەلىنگەن. جانۋاردان ادامدى اراشالاۋدىڭ ورنىنا يت پەن مىسىقتى قورعايتىن زاڭ شىعارعانىمىز قالاي بولدى؟!
ەلىمىزدە 2021 جىلى 30 جەلتوقساندا «جانۋارلارعا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ تۋرالى» زاڭ شىقتى. بۇل زاڭ 2022 جىلعى 2 ناۋرىزدان باستاپ ءوز كۇشىنە ەندى. سۋ جاڭا زاڭدا قاراۋسىز يتتەرگە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ, بىردەن ولتىرمەي, يەسى انىقتالعانشا 2 ايعا دەيىن ۇستاپ, باعۋ كوزدەلگەن
زاڭدا بار, قولدا جوق
ەلىمىزدە 2021 جىلى 30 جەلتوقساندا «جانۋارلارعا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ تۋرالى» زاڭ شىقتى. بۇل زاڭ 2022 جىلعى 2 ناۋرىزدان باستاپ ءوز كۇشىنە ەندى. سۋ جاڭا زاڭدا قاراۋسىز يتتەرگە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ, بىردەن ولتىرمەي, يەسى انىقتالعانشا 2 ايعا دەيىن ۇستاپ, باعۋ كوزدەلگەن. سول سەبەپتى كوشەدە جۇرگەن ءيتتى بىردەن اتىپ تاستاۋعا رۇقسات جوق. ال, يەسىز يتتەردىڭ اسىرەسە بالالارعا قاۋىپتى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ەلوردادا دا جىل سايىن قاڭعىباس يتتەردەن زارداپ شەگىپ, دارىگەرلەردىڭ كومەگىنە جۇگىنگەندەر سانى كوبەيمەسە, ازاياتىن ءتۇرى جوق.
ۆەتەريناريا قىزمەتكەرىنىڭ ايتۋىنشا, سوڭعى زاڭنىڭ نەگىزىندە جەر-جەردە پاناجاي سالىنۋى كەرەك. ەڭ بولماعاندا ءاربىر اۋدان, قالا ورتالىعىندا بولۋى شارت. مۇنىڭ توركىنى حالىقارالىق پرينتسيپتەرگە نەگىزدەلەدى. قازاقستان كوپتەگەن كەلىسىمشارتقا قول قويعان. ءارتۇرلى گۋمانيتارلىق ماسەلەلەر, وسىنىڭ ىشىندە ءۇي جانۋارلارىن, قاڭعىباس جانۋارلار بولسا دا, ءجون-جوسىقسىز ولتىرە بەرۋگە بولمايدى دەلىنەدى. سول سەبەپتەن وسى ماسەلە قولعا الىنا باستادى. جالپى شەتەلدەردە, بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ شەكپەنىنەن شىققان گرۋزيادا وسى زاڭ شىعىپ, بىرنەشە جىل بۇرىن بارلىق اۋدان, قالاعا پاناجايلار سالىنىپ, سودان كەيىن وسى زاڭدى ىسكە اسىرعان. ولاردىڭ تاجىريبەسى بويىنشا ءيتتى قىرىپ-جويىپ اتا بەرگەننەن يت ازايمايدى. وسى ناۋقان باستالعاندا گرۋزيادا 40 مىڭ يت بولعان ەكەن. پاناجايعا اكەلىپ, ەركەگى بولسا كاستراتسيالاپ, ۇرعاشىسىن ستيريليزاتسيالاپ, سىرعا تاعىپ قويا بەرەدى. وسى شارۋالاردان كەيىن گرۋزيادا 40 مىڭ يتتەن 20 مىڭى قالعان. وزدىگىنەن ازايادى. ال, كەلەسى بەسجىلدىقتا بولماشى عانا يت قالىپ, كوبەيۋىنە جاعداي جاساماعان. ءسويتىپ گرۋزيا حالىقارالىق شارتتاردى دا, وزدەرىنىڭ زاڭدارىن دا قاتار ورىنداپ وتىر. زاڭنىڭ قابىلدانعانىنا ءبىر جىلدان اسسا دا, استانادا دا ءالى كۇنگە دەيىن پاناجاي جوق.
زاڭداعى كەمشىلىكتەر قانداي؟
بۇل جەردە جوعىرىدان جىبەرىلگەن كەمشىلىك بار. زاڭدى شىعارىپ جىبەردى. شىندىعىندا نە ىستەۋ كەرەك ەدى؟ ەڭ ءبىرىنشى, پاناجايلاردىڭ ينفراقۇرىلىمدارىن جاساپ الۋ كەرەك ەدى. سودان كەيىن زاڭدى شىعارۋ قاجەت. پاناجاي – قۇرىلىس نىسانى. زاڭ جۇزىندە تيپتىك تالاپتارعا ساي سالىنۋ كەرەك. بىزدە ونداي جۇمىستار كوپ ۋاقىت الادى. قارجى ءبولۋ دە وڭاي ەمەس. بىزدە زاڭ شىقتى. پاناجايلاردى قۇرۋ جۇمىستارى ءالى جولعا قويىلماي جاتىر. قاراجاتتى ءبولۋ ماسەلەسى جۇرۋدە. كەدەرگى بولىپ تۇرعانى – قارجىلىق ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسى. وسىنداي ىسپەن اينالىساتىن مەكەمەلەرگە قارجى مينيسترىلىگىنىڭ 403-بۇيرىعىمەن بەكىتىلگەن بىرىڭعاي سىنىپتاما دەگەن بولادى. وندا قارجىنى اۋدارۋ جازىلادى. ال بىزدە ول جوق بولىپ شىقتى. كەز كەلگەن قۇرىلىستى سالعان ۋاقىتتا تيپتىك تالاپتار, ستاندارتتار بولادى عوي. سول ەندى جاسالادى. پاناجايلار جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا تيەسىلى بولادى. دەمەك اۋدان, قالا اكىمدىكتەرى ۇيىمداستىرۋى كەرەك. زاڭدا نىسان تەك مەملەكەتتىكى بولۋ شارت دەگەن ءسوز جوق, كاسىپكەرلەرمەن بىرگە جۇرگىزۋگە دە بولادى ەكەن. ياعني, مەملەكەتتىك جەكەشەلەندىرۋ ارىپتەستىك نەگىزىندە كاسىپكەرلەردى تارتۋعا بولادى.
قازىر قاڭعىباس جانۋارلاردى اۋلاۋدى اۋدان, قالالاردىڭ ۆەتەرينالىق ستانتسيالارى جۇرگىزەدى. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن, جەكە-دارا كاسىپكەرلەر دە قولعا العان. ايتا كەتەتىن جايت, اۋدان, قالالاردىڭ ۆەتەرينارلىق ۇيىمدارى بولاشاقتا بۇل قىزمەتتى وزدەرىنەن الىپ تاستاماق. سەبەبى ۆەتەرينارلىق دارىگەرلەرگە جانۋارلاردى ولتىرۋگە بولمايدى. بۇل – وسى سالا ماماندارىنىڭ يميدجىنە قايشى. بۇرىن مۇنىمەن كوممۋنالدىق تۇرعىن ءۇي شارۋاشىلىعى ماماندارى اينالىستى.
ەندى تالاعان يتتەردىڭ يەلەرىن اكىمشىلىك جازاعا تارتۋ جونىندە ايتايىق.
– بۇل جەردە دە ماسەلە بار. مىسالى, ءيتتى اكەلىپ اسىرايدى. بىراق تىركەتپەيدى. شامامەن يت اسىراپ تىركەتەتىندەردىڭ سانى 10-15 پايىزدان اسپايدى. 100 ءيتتىڭ 10-15-ءى عانا تىركەلەدى. يت اۋلادان شىعىپ كەتىپ, كورشى ءۇيدىڭ بالاسىن تىستەسە, ۋچاسكەلىك پوليتسياعا مەنىڭ ءيتىم ەمەس دەپ شارادان جالتارىپ كەتەدى, – دەيدى ەلورادىق تۇرعىن ارداق ءسابيتوۆ.
بۇلاي بولا بەرسە, ويناۋعا شىققان قورعانسىز سابيلەر قۇتىرعان يتتەردىڭ جەمتىگىنە اينالماسىنا كىم كەپىل؟!
اقتوبەدە قاڭعىباس يتتەر تالاپ ولتىرگەن بالانىڭ ولىمىنە قاتىستى پوليتسيانىڭ مالىمەتىنشە, 12 جاستاعى وقۋشىنىڭ ءولىمى قايعىلى وقيعا دەپ تانىلعان. جانتۇرشىگەرلىك وقيعا اقتوبەنىڭ ەسەت باتىر اۋدانىندا بولدى. كەشكە اۋلاسىنا ويناۋعا شىققان 12 جاستاعى ماديار شاكيراتتىڭ ءمايىتىن جاقىندارى سول ماڭداعى قۇرىلىس الاڭىنان تاپقان. انىقتالعانداي بالانى ساۋ جەرىن قالدىرماي قاڭعىباس يتتەر تالاپ تاستاپتى. وقيعا قاتىستى قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ, ەكى اي بويى تەرگەۋ-تەكسەرۋ شارالارى جۇرگىزىلگەنىمەن, ءىس جابىلدى. «سوت مەديتسينالىق ساراپتاما ناتيجەسىندە بالانىڭ ءولىمى يتتەردىڭ تالاعانىنان بولعانى انىقتالدى. قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىق قۇرامى بولماۋىنا بايلانىستى قىلمىستىق ءىس توقتاتىلدى» دەدى اقتوبە وبلىسى پد تەرگەۋ باسقارماسىنىڭ وكىلى.
نەمەرەسىنىڭ ولىمىنە بايلانىستى اجەسى: «يت اتۋعا رۇقسات بەرىلمەيدى» دەگەن زاڭ شىعارعان ادامعا لاعىنەت ايتامىن. يت يەسى تابىلسىن. شارا قولدانىلسىن. قالا ىشىندە, ءۇي اراسىندا جۇرگەن يتتەرگە شارا قولدانباعاندار دا جاۋاپقا تارتىلسىن. سەبەبى اقتوبەدە بىرنەشە رەت قاڭعىباس يتتەر ادامعا شاۋىپ, بالالاردى تالاپ تاستادى. نەمەرەمنىڭ سونداي ءزابىر كورىپ, ەكى كوزى جاۋدىرەپ, كومەك بولماي قينالىپ كەتكەنىنە جۇرەگىم قان جىلاپ تۇر. بۇل زاماندا ادامنىڭ جانى قادىرسىز, يت قىمبات بولىپ تۇر» دەدى جىلاپ تۇرىپ. ال اتاسىنىڭ بالانىڭ دەنەسىن كورۋگە جۇرەگى دە شىداماعان.
اقتوبەلىك بالانىڭ قايعىلى جاعدايى كەز كەلگەن جەردە تاعى قايتالانۋى ابدەن مۇمكىن ەكەنىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىر. بالا تۇگىلى, ەرەسەك ۇلكەندەردى قاپقان يتتەر اجداhانىڭ ناعىز وزىنە اينالىپ تۇر. اتا زاڭدا ايتىلعان مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن-ءبىر باستاۋى – حالىق دەسەك, حالىقتىڭ جانايقايىنا قۇلاق اساتىن ۋاقىت كەلدى.
