ماجىلىستە 2025 جىلعا دەيىنگى جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ تۋرالى زاڭ جوباسى قارالدى. زاڭ جوباسىن تانىستىرعان ۇلتتىق ەكونوميكا ۆيتسە-ءمينيسترى باۋىرجان وماربەكوۆ اۋداندىق ماڭىزى بار قالا, كەنت, اۋىلدىق وكرۋگ دەڭگەيىندە اشىق داۋىس بەرۋى ارقىلى كەڭەستەر قۇرۋدى ۇسىندى. دەگەنمەن حالىق قالاۋلىلارى زاڭدى كەرى قايتاردى. نەگە؟ ءبىز وسىنىڭ سەبەپ-سالدارىن بىلۋگە تىرىستىق.
كەڭەستىڭ مىندەتى نە؟
– كەڭەس – جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگانى. ونىڭ مۇشەسىنىڭ سانى اۋىلدىق وكرۋگتەگى تۇرعىندار مەن ەلدى مەكەننىڭ سانىنا بايلانىستى انىقتالىپ, قۇرىلادى. بۇل رەتتە اۋىلدىق وكرۋگ قۇرامىنا كىرەتىن ءاربىر ەلدى مەكەننەن كەڭەسكە وكىلدىك بەرىلەدى. كەڭەس توراعاسىنىڭ قىزمەتى تۇراقتى بولادى جانە اۋىلدىق وكرۋگ اكىمى اپپاراتى قۇرىلىمدىق ءبولىم باسشىسىنىڭ جالاقىسىنا تەڭ (263 مىڭ تەڭگە) بولادى. قارجى جەرگىلىكتى بيۋدجەت ەسەبىنەن تولەنەدى, – دەدى باۋىرجان وماربەكوۆ.
ۆيتسە-ءمينيستردىڭ سوزىنشە, كەڭەستىڭ مىندەتىنە اۋىلدىق وكرۋگ اكىمدىگىنىڭ بيۋدجەتىن بەكىتۋ جانە اتقارىلۋىن باقىلاۋ كىرەدى. سونداي-اق جەرگىلىكتى قوعامداستىقتى دامىتۋ باعدارلاماسى مەن اباتتاندىرۋدىڭ قاعيداسىن بەكىتىپ, اۋدان اكىمىنە جەرگىلىكتى باسشىنى ء(تيىستى اكىمشىلىك-اۋماقتىق بىرلىك اكىمى) تارتىپتىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋعا ۇسىنىس ەنگىزىپ, ماسليحاتقا قىزمەتتەن بوساتۋدى كوتەرە الادى. قىسقاسى, كەڭەستىڭ وكىلەتىنە اكىمدىك پەن ماسليحاتقا جولداناتىن شەشىم قابىلدايدى. ياعني اۋىل اكىمدەرىنىڭ ۇستىنەن باقىلايتىن, ال اۋدان جانە قالا داڭگەيىندە كەلەتىن بولساق, ءماسليحات جۇمىسىن قوسا اتقاراتىن قۇرىلىمعا اينالادى.
– كەڭەستەر استانا, رەسپۋبليكالىق جانە وبلىستىق ماڭىزى بار قالالار دەڭگەيىندە قۇرىلادى, ولاردىڭ وكىلەت مەرزىمى ءتورت جىلدى قۇرايدى. ونى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن رەسپۋبليكالىق جانە وبلىستىق ماڭىزى بار قالالار – اۋداندارعا, اۋداندار ۋچاسكەلەرگە بولىنەدى. اۋداندار مەن ۋچاسكەلەردىڭ شەكاراسىن ءماسليحات انىقتايدى. قالالىق ءوزىن-ءوزى باسقارۋ كەڭەسى مۇشەسىنىڭ قىزمەتى تەك قوعامدىق نەگىزدە جۇزەگە اسادى.
كەڭەستىڭ بارلىق شەشىمدەرى حاتتامادا كورسەتىلگەن جاي عانا شەشىمدەر ەمەس, نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتى تۇرىندە بولادى جانە ولار ءتيىستى اكىمشىلىك اۋماقتا مىندەتتى تۇردە ورىندالۋعا جاتادى. كەڭەس شەشىمدەرىنىڭ كۇشى كەڭەستىڭ وزىمەن دە, اۋدان اكىمىمەن دە, سونداي-اق سوت تارتىبىمەن دە جويىلادى, – دەدى ۆيتسە-مينيستر.
شالعايداعى اۋىلداعى مەكتەپكە قاعاز, قالام كەرەك بولسا, وبلىستىڭ رۇقساتىن كۇتىپ وتىرادى. ءتىپتى جەل تۇرىپ شاتىرى ۇشىپ, تەرەزەسى سىنسا دا, جەرگىلىكتى اكىمدىك ەشقانداي كومەك بەرە المايدى. سەبەبى ورتالىقتان باسقارىلادى. الداعى ۋاقىتتا جۇمىسپەن قامتۋ مەكەمەلەرىن وبلىسقا قاراتۋ ماسەلەسى تالقىلانۋدا. مۇنىڭ ءبارى اۋدان اكىمىنىڭ قۇزىرەتىن قىسقارتىپ, حالىق الدىندا دارمەنسىز كۇيگە تۇسىرەدى, – دەدى حالىق قالاۋلىسى
شيكىلىك نەدە؟
بۇل سۇراقتى ءماجىلىس دەپۋتاتى ۇلاسبەك سادىبەكوۆكە قويدىق.
– جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى جەتىلدىرۋ دەگەن – جاقسى باستاما. ياعني قوعامداعى ۇدەرىسكە حالىقتى ارالاستىرۋ ارقىلى ناتيجەلى جۇمىس جۇرگىزۋ كەرەك-اق. الايدا مۇنىڭ ەكىنشى جاعى بار. قازىر حالىق اۋىل اكىمىن سايلايدى, كەز كەلگەن سۇراق بويىنشا حالىق الدىمەن اكىمگە بارادى. ەندى حالىق كەڭەستى تاڭدايتىن بولسا, وندا شاعىن اۋىلدىڭ حالقى ەكىگە ءبولىنىپ كەتپەي مە؟! ماسەلە وسىندا, – دەدى دەپۋتات.
لەنين ارمانداعان وكىمەتتىڭ تۇپكى ماقساتى بيلىك تىزگىنىن حالىققا بەرۋ ەدى عوي! سول ءۇشىن ميلليونداعان جۇمىسشى الاڭعا شىعىپ, قولىنا قارۋ الدى. ءسويتىپ, كەڭەس بيلىگى جەرگىلىكتى دەڭگەيدە كەڭەستەر قۇردى, بىراق حالىقتىڭ قولىنا بيلىك ءتيدى مە؟ جوق. بۇل – بولەك تاقىرىپ.
جالپى جەرگىلىكتى دەڭگەيدە ءوزىن-ءوزى باسقارۋ يدەياسى ەۋروپادان تارادى. 1949 جىلى 5 مامىردا ەۋروپا كەڭەسىن قۇرۋ تۋرالى لوندون شارتىنا قول قويىلدى. بۇل وقيعا ەۋروپا ەلدەرىنىڭ بىرىگۋىنە جول اشىپ, ەكىنشى جاعى, ءوزىن-ءوزى باسقارۋ تەتىگىن, زاڭ ۇستەمدىگىن دامىتۋدىڭ باستاماسى بولدى.
1957 جىلى 12 قاڭتاردا فرانتسيانىڭ ستراسبۋرگ قالاسىندا جاك شابان-دەلماستىڭ (سول كەزدەگى بوردو قالاسىنىڭ مەرى) توراعالىعىمەن كونگرەستە جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىن دامىتۋ ماسەلەسى قارالدى. وسى جىلدارى كارى قۇرلىقتا جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جۇيەلى جۇرگىزىلە باستادى. ەۋروپانىڭ تاجىريبەسىنەن ساپالى زاڭ دايىنداۋمەن قاتار, حالىقتىڭ مادەنيەتىن كوتەرۋ ماڭىزدى ەكەنىن ۇعاسىز.
ءبىزدىڭ ەلدە زاڭ جوبالارى حالىقتىڭ تۇرمىستىق-مادەني دەڭگەيى مەن تالاپ-تىلەگى ەسكەرىلمەيتىندەي كورىنەدى. نەگە دەسەڭىزدەر, اتالعان زاڭ جوباسىن دايىنداعان جۇمىس توبى 2016 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا قولدانىسقا ەنگەن قوعامدىق كەڭەستەر تۋرالى زاڭمەن تانىسپاعانداي اسەر بەرەدى. سول زاڭدا قوعامدىق كەڭەستەر تاۋەلسىز, اۆتونومدى, دەربەس بولاتىنى انىق كورسەتىلگەن. ەگەر جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى جەتىلدىرۋ كەرەك بولسا, وندا قوعامدىق كەڭەستىڭ قۇزىرەتىن كەڭەيتىپ, وكىلدى ورگان – ءماسليحاتتىڭ فۋنكتسيونالدى مىندەتىن قايتا قاراۋ ءتيىمدى ەمەس پە؟ ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگىپ, اۋىل اكىمى مەن كەڭەس توراعاسى ءبىر-بىرىمەن باسەكەلەس ەتىپ قويعاننان نە ۇتامىز؟
– پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى جەتىلدىرۋدى تاپسىردى. قازىر بارلىق اۋىلدىق وكرۋگ اكىمدەرى سايلانادى. ەندى وعان اۋدان جانە قالا اكىمدەرى قوسىلادى. بيىل قاناتقاقتى جوبا رەتىندە 45 اۋدان جانە وبلىستىق ماڭىزى بار قالا اكىمى سايلانادى. مۇنىڭ بارلىعى اۋىل-ايماقتاعى حالىق وزىنە قاجەتتى شەشىمدى ءوزى قابىلداۋعا مۇمكىندىك بەرمەي مە؟ سايلاۋ سول ءۇشىن وتكىزىلمەي مە؟
وڭىردەن كەلگەن دەپۋتات رەتىندە ايتپاعىم, زاڭ جوباسىن دايىنداۋدا اۋىلداعى اعايىننىڭ پىكىرىن بىلگەن دۇرىس. بۇل كەڭەستەر حالىق بەلسەندىلىگىن ارتتىرىپ, جەرگىلىكتى دەڭگەيدەگى ماسەلەلەردى شەشە مە؟ مىنە, وسىنىڭ جاۋابىن ىزدەۋ ماڭىزدى.
ەندى قاراڭىز, ماسەلەن, تۇركىستان وبلىسىنىڭ ءبىر وكرۋگىندە 160 ۋچاسكە بار دەسەك, زاڭ جوباسى بويىنشا ءار ۋچاسكەدەن ءبىر وكىلدى ۇسىنۋ كەرەك. سوندا بۇل كەڭەس ەمەس, 160 مۇشەدەن قۇرىلعان پارلامەنت بولىپ شىقپاي ما؟ وسىنى ەسكەرۋ كەرەك, – دەدى ءماجىلىس دەپۋتاتى.
قالاي دامىتامىز؟
جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى قالاي دامىتۋعا بولادى؟ بۇل باعىتتا ۇلاسبەك سادىبەكوۆ ءوز تاجىريبەسى بار ەكەنىن ايتتى.
– دۇرىسى, وڭىرلەردەگى تۇرعىندار ءوزىنىڭ كوكەيىندەگى ساۋالدى تىكەلەي جولداپ, جاۋابىن الاتىن پلاتفورما قۇرۋ كەرەك. تۇركىستان وبلىسىندا ءۇش اۋداندى باسقاردىم. سايرام اۋدانىندا «پاراسات» ديسكۋسسيا كلۋبىن قۇرىپ, ءۇش ايدا ءبىر رەت وتىرىسىن وتكىزۋدى جولعا قويدىق. وندا اۋداننىڭ كەز كەلگەن تۇرعىنى وزەكتى ماسەلەسىن ورتاعا سالىپ, شەشىلۋ جولىن ۇسىنىپ, اۋىلدىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسا الادى. ديالوگ الاڭىنىڭ تۇراقتى ءوتۋىنىڭ ناتيجەسىندە اۋدان اكىمدىگىنە جەكە ماسەلەسىمەن كەلەتىن ادامدار سانى ازايدى.
ەكىنشىدەن, ەۋروپا ەلدەرىندە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ تسيفرلاندىرۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى. اسىرەسە سكانديناۆيا ەلدەرىندە ەلەكتروندى ۇكىمەت قۇرۋ ارقىلى حالىق ءوز ماسەلەسىن ءوزى شەشۋگە مۇمكىندىك الادى.
ۇشىنشىدەن, جەرگىلىكتى دەڭگەيدە ءوزىن-ءوزى باسقارۋدىڭ تەتىگى – اكىمدەردىڭ قۇزىرەتىن كەڭەيتۋ كەرەك, – دەدى حالىق قالاۋلىسى.
العاشقى ەكەۋى تۇسىنىكتى. ال اۋىل جانە اۋدان اكىمدەرىنىڭ قۇزىرەتىن كەڭەيتۋ ارقىلى بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەردى كوبەيتىپ, «ءوزىم بىلەم»-گە سالماي ما دەگەن وي كەلدى. الايدا ءماجىلىس دەپۋتاتى بۇل ويمەن كەلىسپەيدى.
– مەملەكەت باسشىسى ورتالىقسىزداندىرۋدى جۇيەلى جۇرگىزىپ, شەشىم قابىلداۋ قۇقىعىن جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارىنا بەرۋدى تاپسىردى. بىراق ۇكىمەت بارلىق قۇزىرەتتى قايتا وزىنە شوعىرلاندىرۋدا. تۇركىستان وبلىسىندا حالىقتىڭ 80 پايىزى اۋىلدىق جەردە تۇرادى. ولار ەگىن ەگىپ, مال باعىپ كۇن كورەدى. اۋىل شارۋاشىلىعىنا بەيىمدەلگەن اۋداننىڭ اكىمى ۆەتەرينارلىق ماسەلەلەردى شەشۋگە قاۋقارسىز. نەگە؟ ويتكەنى ۆەتەريناريا ءبولىمى تىكەلەي وبلىسقا باعىنادى. ياعني اۋدان اكىمىنىڭ قۇزىرەتىنە كوكتەمگى-كۇزگى ۆەتەرينارلىق جۇمىستار قالاي جۇرگىزىلىپ جاتقانىن باقىلاۋ كىرمەيدى. سول سەكىلدى ءبىلىم ءبولىمى مەن سپورت مەكتەپتەرى وبلىسقا قارايدى. سونىڭ سالدارىنان قىستا ءبىر مەكتەپتىڭ نەمەسە سپورت نىسانىنىڭ جىلۋ جۇيەسى ىستەن شىقسا, اكىم ءوز بەتىنشە شۇعىل شەشىم شىعارىپ, ىسكە كىرىسە المايدى. شالعايداعى اۋىلداعى مەكتەپكە قاعاز, قالام كەرەك بولسا, وبلىستىڭ رۇقساتىن كۇتىپ وتىرادى. ءتىپتى جەل تۇرىپ شاتىرى ۇشىپ, تەرەزەسى سىنسا دا, جەرگىلىكتى اكىمدىك ەشقانداي كومەك بەرە المايدى. سەبەبى ورتالىقتان باسقارىلادى. الداعى ۋاقىتتا جۇمىسپەن قامتۋ مەكەمەلەرىن وبلىسقا قاراتۋ ماسەلەسى تالقىلانۋدا. مۇنىڭ ءبارى اۋدان اكىمىنىڭ قۇزىرەتىن قىسقارتىپ, حالىق الدىندا دارمەنسىز كۇيگە تۇسىرەدى, – دەدى حالىق قالاۋلىسى.
P.S:ارينە, جەرگىلىكتى جەردە ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى جەتىلدىرۋ – ماڭىزدى مىندەت. الايدا كەڭەستى كوبەيتكەننەن نە ۇتامىز؟ ولاي بولسا قوعامدىق كەڭەستەر نە ءۇشىن قۇرىلدى؟ ءماسليحاتتاردىڭ مىندەتىن قايدا قويامىز؟ زاڭ دايىنداعاندا الدىمەن وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرگەنى دۇرىس. نەگىزى, بۇل زاڭدا اۋىل-ايماقتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇرعىدا دامىتۋدىڭ كونتسەپتسياسى كورسەتىلۋى كەرەك. سوندا عانا زاڭ ومىرشەڭ بولادى.
