قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ ءومىرىمىز اقپاراتتىق-كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيالارمەن جانە ينتەرنەتپەن تىعىز بايلانىستى. ادامدار كومپيۋتەرلەردى ءارتۇرلى ماقساتتا – جۇيەلىك جانە قولدانبالى باعدارلامالىق جاساقتامالارمەن جۇمىس ىستەۋ, ەلەكتروندى پوشتامەن حات الىسۋ جانە ينتەرنەتتەن ءارتۇرلى اقپاراتتاردى الۋمەن قاتار, بانك ءىسىن جۇرگىزۋ, ينۆەستيتسيالاردى باسقارۋ, ونىمدەر ساتىپ الۋعا دەيىن قولدانادى. بىراق تا اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ قازىرگى زامانعى وركەنيەتتى قوعامدى قالىپتاستىرۋعا سەپتىگىن تيگىزىپ قانا قويماي, وكىنىشكە قاراي, جاڭا قاۋىپ-قاتەرلەردىڭ تۋىنا قولايلى جاعداي جاسايتىنى قۇپيا ەمەس.
كيبەرقىلمىسكەردىڭ نەگىزگى ماقساتى – ءارتۇرلى ۇدەرىستەردى باسقاراتىن كومپيۋتەرلىك جۇيە جانە وندا تارالاتىن اقپاراتتى يەلەنۋ. شىنايى ومىردەگى قاراپايىم قىلمىسكەرگە قاراعاندا كيبەرقىلمىسكەر پىشاق پەن تاپانشا سەكىلدى قارۋدى قولدانبايدى. ونىڭ ارسەنالى – اقپاراتتىق قارۋ, جەلىگە ەنۋ, باعدارلامالىق جاساقتامانى بۇزۋ جانە موديفيكاتسيالاۋ, اقپاراتتى رۇقساتسىز الۋ جانە كومپيۋتەرلىك جۇيەنىڭ جۇمىسىن ۋاقىتشا توقتاتۋعا قول جەتكىزۋ.
قازىرگى كەزدە قوعامدى دەندەپ بارا جاتقان, وڭاي جولمەن اقشا تابۋدىڭ تەرمينولوگيالىق تۇسىندىرمەلەرىنە توقتالار بولساق, كيبەرنەتيكا ءسوزى كونە گرەكتىڭ «باسقارۋ ونەرى» سوزىنەن كەيىن اعىلشىن تەرمينىنە كوشكەن «cybernetics», ياعني باسقارۋ جۇيەلەرىندەگى اقپاراتتى الۋ, ساقتاۋ جانە وڭدەۋ ءىسىنىڭ جالپى زاڭدىلىقتارى تۋرالى عىلىم رەتىندە تانىلدى
قازىرگى كەزدە قوعامدى دەندەپ بارا جاتقان, وڭاي جولمەن اقشا تابۋدىڭ تەرمينولوگيالىق تۇسىندىرمەلەرىنە توقتالار بولساق, كيبەرنەتيكا ءسوزى كونە گرەكتىڭ «باسقارۋ ونەرى» سوزىنەن كەيىن اعىلشىن تەرمينىنە كوشكەن «cybernetics», ياعني باسقارۋ جۇيەلەرىندەگى اقپاراتتى الۋ, ساقتاۋ جانە وڭدەۋ ءىسىنىڭ جالپى زاڭدىلىقتارى تۋرالى عىلىم رەتىندە تانىلدى. كومپيۋتەرلىك قىلمىستاردى رەسەيلىك عالىمدار 3 تۇرگە ءبولدى. ءبىرىنشى, اقپاراتقا, اقپاراتتىق جەلىگە قۇقىققا سىيىمسىز قول جەتكىزۋ. بۇل ءبىزدىڭ قىلمىستىق كودەكستىڭ 2014 جىلعى رەداكتسياسىندا 205-باپتا قامتىلعان; ەكىنشى, زيان كەلتىرەتىن كومپيۋتەرلىك باعدارلامالار مەن باعدارلامالىق ونىمدەردى جاساۋ, پايدالانۋ مەن تاراتۋ (قر قك-ءنىڭ 210-بابى); ءۇشىنشى, اقپاراتتىق جۇيەنىڭ نەمەسە تەلەكوممۋنيكاتسيالار جەلىسىنىڭ جۇمىسىن بۇزۋ (قر قك-ءنىڭ 207-بابى). «قازاقستان رەسپۋبليكاسى قۇقىقتىق ساياساتىنىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى تۇجىرىمداماسىن بەكىتۋ تۋرالى» جارلىقتىڭ 4.5) تارماعىندا پرەزيدەنت جالپى قۇقىق جۇيەسىنە ءتان كەيبىر ينستيتۋتتاردى ويلانىپ, ابايلاپ ەنگىزە وتىرىپ, قازاقستاندىق قۇقىقتىڭ باسەكەگە قابىلەتىن ودان ءارى ارتتىرۋ مىندەتى تۇرعانىن اتاپ ءوتىپ: «سمارت-كەلىسىمشارتتار جانە ەلەكتروندىق كوممەرتسيا (e-commerce) تۋرالى زاڭنامانى جەتىلدىرۋ تۇتىنۋشىلاردىڭ قاتىسۋىمەن بولاتىن قۇقىقتىق قاتىناستاردى قوسا العاندا, شارتتىق قۇقىقتىق قاتىناستارعا قاتىسۋشىلار قۇقىعىن قورعاۋعا باعىتتالۋى ءتيىس» دەپ كورسەتتى. الايدا قازىرگىدەي عالامتور جەلىسىنىڭ قولجەتىمدىلىگىنە سايكەس الاياقتىق قىلمىسىن كيبەر ادىسپەن جاساۋ كۇن ساناپ ءوسىپ كەلەدى. قك-ءنىڭ 190-بابى 2-بولىگىنىڭ 4) تارماعىمەن, ياعني اقپاراتتىق جۇيەنى پايدالانۋشىنى الداۋ نەمەسە سەنىمىن تەرىس پايدالانۋ جولىمەن بوتەن مۇلىكتى يەمدەنۋ قىلمىستارىنىڭ ءبىرى اشىلعانىمەن, اشىلماي جاتقانى جەتەرلىك. ونداي قىلمىستىڭ قۇربانى بولعان ادامنىڭ ءوزى ىشكى ىستەر ورگاندارىنا جۇگىنۋگە قۇلىقسىز, سەبەبى ارىز بەرۋدىڭ اۋرەسى كوپ. ول ازداي, ارىزدىڭ اياقسىز قالاتىنىن حالىق تۇسىنگەن. مۇنداي وسال تۇستى پايدالانعان الاياقتار ادىمىن الشاڭ باسىپ, وڭاي اقشا تابۋ ءۇشىن كۇنىنە بىرنەشە جاننىڭ كارتاسىنداعى اقشاسىن, تەلەفونداعى بىرلىگىن, كيۆي امياندارىنداعى ەلەكتروندى اقشاسىن عالامتور دۇكەندەرىنەن زات العانىن نەمەسە الەۋمەتتىك جەلىنى پايدالانىپ, قاجەتتىلىكتەرىن الۋ ءۇشىن تاپسىرىس بەرگەن كەزدەرىن پايدالانا وتىرىپ, دامىلسىز توناپ مازاسىن قاشىرۋدا. دەگەنمەن «بۇل قۇرىقتان حالىقتى قۇتقارۋ ءۇشىن قانداي ارەكەت ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن وي اركىمگە دە كەلەرى ءسوزسىز.
تاجىريبە كورسەتىپ وتىرعانداي, الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى نارىق قۇنىنان تومەن باعامەن تاۋار ساتۋ, كارتا ءنومىرىن تۇتىنۋشى باعدارلاما ارقىلى جازعاندا ودان اقشا جىمقىرۋ, اقشاسىن الىپ مىندەتتەمەسىن ورىنداماي, بايلانىسىن ءوشىرىپ تاستاۋ فاكتىلەرى ءجيى ورىن الادى. سوندىقتان قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ جۇمىسى شاش ەتەكتەن. قىلمىستى اشۋعا كوپ ۋاقىت كەتەتىندىكتەن, حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورگاندارى جانىنان تەرگەۋگە دەيىنگى ارەكەتتى جۇرگىزەتىن ءتيىستى مەكەمەلەر اشۋ تيىمدىرەك دەپ ويلايمىز. قىلمىستىڭ جولىن كەسۋدە جوعارىدا اتالعان ورتالىقتارعا حالىققا ءتيىمدى سەنىم تەلەفوندارىن ورناتىپ, جابىرلەنۋشىدەن قوڭىراۋ كەلىپ تۇسكەن كەزدە, ونداعى باعدارلاماشى ماماندار قۇقىق قورعاۋ, بانك, اقپاراتتىق قىزمەت كورسەتۋ, بايلانىس ورتالىقتارىنداعى بازالارعا ەنە الاتىنداي, ءوزارا بايلانىستا بولىپ, تۇسكەن مالىمەت بويىنشا ەلەكتروندى اقشانى العان ادامدى تاۋىپ, اۋدارىلعان شوتتى بۇعاتتاپ, اقشاسىن قايتا شوتىنا سالاتىنداي ۋاكىلەتتىلىكتە بولۋى, ياعني «تەمىردى قىزعان كەزىندە سوعۋ» امالىن قولدانىپ, ءارى قاراي جابىرلەنۋشى ازاماتتىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگانىنا ارىز بەرۋ قۇقىعىن ءوز ەركىنە قالدىرۋى قىلمىستىڭ الدىن الۋعا كومەكتەسەدى. بۇدان كيبەرقىلمىستار جويىلىپ كەتپەگەنمەن, سانى تومەندەرى ءسوزسىز. قوعامدى جايلاعان دەرتپەن قوعام بولىپ كۇرەسۋ, تەنتەكتى جونگە سالۋ قۇقىق ساياساتىن دۇرىس رەتتەۋدەن باستالادى.
ەليزاۆەتا اتشىباەۆا, استانا قالاسى بايقوڭىر اۋدانى №2 سوتىنىڭ
سۋدياسى
