باسىن اشىپ الايىق, بۇل ايتىلىپ تا جازىلىپ تا ابدەن جاۋىر بولعان تاقىرىپ, ونى قايتالاعاننان جاعدايدى وزگەرتىپ ابىروي تاپپاسىمىزدى دا بىلەمىز. سوندا دا قولىمىزعا قالام الىپ, قوعامنىڭ تىرتىعىن تىرناپ وتىرعان جايىمىز بار. ونداعىمىز, ءالى دە بولسا قوعام ىندەتىنە توسقاۋىل بولايىق دەگەن ءالسىز ارەكەتىمىز.
ءالسىز ارەكەتىمىز دەيتىندەي بار, ويتكەنى ەشكىم ەرىككەننەن اجىراسپايدى. ەكى ادامنىڭ ورتاسىنا ەسى كەتكەن تۇسەدى دەمەكشى, باسۋ ايتاتىن دا ءبىز ەمەس. جالپىعا ورتاق نەكەنىڭ بۇزىلۋ سەبەپتەرىن دە تاپتىشتەپ ايتاتىن جاعدايىمىز جوق. انىعى, بۇل ەرلى-زايىپتىلاردىڭ عانا ەمەس, اينالاسىنداعى اعايىن-تۋىستارى ءۇشىن دە وتە اۋىر كۇيزەلىس, ماتەريالدىق جاعىنان دا جەڭىل شارۋا ەمەس. بۇل – كىسىگە كۇلەتىن دە نە بىرەۋدى تابالايتىن دا جايت ەمەس, بىلگەن ادامعا ءبىر ينستيتۋتتى جوققا شىعاراتىن, قاۋىپتى ءۇردىستىڭ شارىقتاۋ شەگى. جامانى – جاستاردىڭ نەكەسى بۇزىلىپ, كوتەرگەن شاڭىراعىنىڭ شايقالۋىن قالىپتى قۇبىلىس رەتىندە قارايتىن حالگە جەتكەنىمىز. وتباسى ينستيتۋتىنىڭ قۇردىمعا قۇلاپ بارا جاتقانىنا بەيجاي قاراپ تۇرا المايتىندار ونىڭ اۋىر تراگەديا ەكەنىن تاعى ەسكە سالعاننىڭ ارتىعى جوق.
جالپى ادام اتا مەن حاۋا انا جاراتىلعالى بەرى مۇنداي ماسەلە بولدى ما, جوق پا بەيحابارمىز. دەگەنمەن نەكەنىڭ زاڭدى تۇردە بۇزىلۋ ءۇردىسى سوڭعى عاسىرلاردا پايدا بولىپ, ىرىققا كونبەس ىندەتتەي بۇقارالىق سيپات العان سەكىلدى. وزگە جۇرتتاردىڭ مادەنيەتىندە بۇل قالاي ەكەن دەگەن ويمەن ينتەرنەت اۋدارعانىمىز بار. مىسالى, ۇلىبريتانيادا 1857 جىلعا دەيىن اجىراسۋلار پارلامەنتتىڭ ارنايى رۇقساتىمەن عانا جۇزەگە اسقان. بۇل ەلدە ۇزاق جىلدار بويى قالىپتاسقان تارتىپپەن تەك ەر ادام ءوزىن نەكەدە باقىتسىز ەكەندىگىن دالەلدەسە بولدى, سونىسى اجىراسۋىنا نەگىز بولىپتى. جىلدار وتە كەلە, اتاپ ايتقاندا, وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا ۇلىبريتانيادا اجىراسۋ كورسەتكىشى سوعىسقا دەيىنگى كەزەڭمەن سالىستىرعاندا ون ەسە وسەدى. سول سەبەپتى اعىلشىن قوعامى اجىراسۋ ءراسىمىن جەڭىلدەتەتىن بىرقاتار زاڭداردى قابىلداۋعا ءماجبۇر بولىپتى. الايدا نەكە بۇزۋ ءبىرشاما ۋاقىت تالاپ ەتەتىن, ءارى قىمبات پروتسەسس سەبەپتى, ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ جاعدايى كوتەرە الماۋى ۇدەرىستىڭ ءوسۋىن تەجەسە كەرەك-ءتى.
بۇگىنگە دەيىن اۋعانستان, ءۇندىستان, ليۆان, سيريا سەكىلدى ەلدەردە زاڭدى نەكە بۇزۋعا رۇقسات جوق. كاتوليك شىركەۋى دە بۇل ءىستى قولدامايدى. راس بولسا, كاتوليك دىنىندەگىلەرگە ەلۋدەن اسقانعا دەيىن اجىراسۋعا رۇقسات جوق. جاپونيادا دا بۇل ۇيات نارسە. الايدا ەۋروپا مادەنيەتى مۇندا دا مىسقىلداپ كىرىپ, ءداستۇرلى جاپون وتباسىنداعى ەركەكتەردىڭ ۇستەمدىگى كوزدەن تايا باستاعان سياقتى. ءبىلىمدى ايەلدەردىڭ وتباسىنداعى جاعدايعا قارسى شىعۋ مىسالدارى كەزدەسەدى. ال اقش-تا XIX عاسىردا بەلەڭ العان بۇل ۇدەرىس وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارى اجىراسۋدىڭ جولىن مۇلدەم جەڭىلدەتىپ, وتباسىلىق جاعدايدى رەتتەۋ حالىقتىڭ ءوز ەركىنە قالدىرىلىپتى. اجىراسۋ ۇلكەن اپات جانە الەۋمەتتىك جاعىمسىز قۇبىلىس ەكەنىنە جاھاندىق ستاتيستيكا كوز جەتكىزەدى. وتكەن جىلدىڭ كورسەتكىشتەرى بويىنشا كوش باسىندا ليۋكسەمبۋرگ تۇر. ءاربىر ءجۇز نەكەنىڭ 87-ءسى بۇزىلادى. يسپانيا – 65%. فرانتسيا – 55%, روسسيا – 51%, اقش – 46 %. ەلدە جوعارى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى مەن كۇشتى الەۋمەتتىك جاعىنا مىعىم قورعالۋى, اجىراسقاندارعا مورالدىق جانە الەۋمەتتىك قولداۋ كورسەتىلۋى اجىراسۋدىڭ اۋىرتپاشىلىعىن بىلدىرمەي جىبەرەدى. جالپى ادام قۇقىعى العا شىققان جەردە باسقا قاعيداعا سۇيەنۋ قيىن بولار. وتباسى ينستيتۋتىنا دا جەڭىل قاراۋ وسىدان شىققان سياقتى. تاعى دا ەسكەرەتىن نارسە, جان-جاعىنان سۇيەنەر تىرەگى جوق, جالعىز قۇمارلىق پەن سۇيىسپەنشىلىك ەڭ جوعارى قۇندىلىق سانالاتىن قوعامدا نەكە ماڭگىلىككە سوزىلمايتىنىن ەۋروپالىقتار دالەلدەپ وتىر. سەزىم دە ءوشىپ, ىستىق جۇرەك تە سالقىندايدى.
بايقاعانىمىز, قۇندىلىق جوعالعان جەردە وتباسىلىق ينستيتۋتتىڭ بولاشاعى كۇماندى بولاتىنىن بايقاۋعا بولادى. ادامداردىڭ ەركىندىگى, ايەلدەردىڭ تەڭدىگى قوعامداعى قۇندىلىققا بايلانباسا جانە سول قۇندىلىقتى قامتاماسىز ەتەتىن قوعام بولماسا قۇنى كوك تيىن بولىپ, ماسەلەلەر ءبىر جاقتى شەشىلەتىنىن كورۋگە بولادى
ەگەر ەۋروپاداعىداي دىنگە نەمەسە باسقا دا قۇندىلىقتارعا بەكىتىلگەن قاسيەتتەردەن اجىراپ, ادامنىڭ ازعىندالۋى قالىپتى جاعداي دەپ ەسەپتەلىپ, ولار جاپپاي سيپات الىپ, قوعامعا تانىلسا, وندا ءبىزدىڭ دە بىتكەنىمىز. وتباسىنىڭ داعدارىسىنا, كورىپ وتىرعانىمىزداي, ۇنەمى وزگەرىپ وتىراتىن زاڭدار ەمەس, ادامداردىڭ يماندىلىعىنىڭ, قۇندىلىقتار جۇيەسىنىڭ وزگەرۋى سەبەپ بولدى دەۋگە بولادى.
ۇلتتىق ءداستۇر, ءدىن, وتباسى قۇندىلىعى دارىپتەلىپ, اجىراسۋدى جوققا شىعارىپ, وعان جول بەرۋدىڭ جولى تارىلسا, شىعىسقا ءتان ايەلدىڭ كۇيەۋىنە باعىنۋى, بالا تۋى, تاربيەسى ورتاق مىندەتتەرى مەن جاۋاپكەرشىلىكپەن شەگەندەلسە ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ءومىرىن تارشىلىق, جوقشىلىق قىسپاسا عانا ءبىز ويلاعانداي ماقساتقا جەتەر مە ەدىك. ازىرگە ورتا جولدا داعدارىپ تۇرمىز.
توڭكەرىسكە دەيىن رەسەيدە اجىراسۋدىڭ جولىنا ءدىن كەدەرگى بولعان ەكەن. يسلام ءدىنى قازاق ەلىندەگى وتباسىلىق قۇرىلىمدى ۇستاپ تۇردى. ايەلدەر تەڭدىگىن الىپ كەلگەن قازان توڭكەرىسى قازاق جۇرتىندا وراسان زور ءىزى بار دۇربەلەڭ سالعانى بەلگىلى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ العاشقى جارلىقتارىنىڭ ءبىرى «اجىراسۋ تۋرالى دەكرەت» بولدى, ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ءوزارا كەلىسىمى بويىنشا نەكە قيۋدى دا بۇزۋدى دا جەڭىلدەتىپ قويدى. وسىلايشا كەڭەستەر كەڭىستىگىندە بارشا حالىق اجىراسۋدان وزىپ, تەك اقش-تى العا سالدى.
الايدا قازاقى سانامىزدا وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنا دەيىن اجىراسۋ دەگەن نارسە بولسا وتە سيرەك, الدا-جالدا بالا بولماعان جاعدايدا نە بولماسا باسقا دا ومىرلىك ماڭىزدى جەلەۋمەن عانا نەكە بۇزىلاتىن. ايتسە دە, 90-جىلداردىڭ قيىنشىلىعىنان كوپتەگەن ەرلى-زايىپتىلاردىڭ وتاۋى قۇلاعانى بەلگىلى. سول كەزەڭدە جارتى وتباسىندا تاربيەلەنگەن بالالار بۇگىندە وتاۋ قۇرىپ, تەرىس ءۇردىس بەلەڭ الىپ كەلەدى. سانامىزعا مىقتاپ سىڭگەنى سونشاما ەرلى-زايىپتىنىڭ اجىراسقانىن ەرسى كورمەي, كەرىسىنشە قوعامنىڭ اجىراماس قۇبىلىسىنا اينالعانىن كورىپ وتىرمىز.
بايقاعانىمىز, قۇندىلىق جوعالعان جەردە وتباسىلىق ينستيتۋتتىڭ بولاشاعى كۇماندى بولادى. ادامداردىڭ ەركىندىگى, ايەلدەردىڭ تەڭدىگى قوعامداعى قۇندىلىققا بايلانباسا جانە سول قۇندىلىقتى قامتاماسىز ەتەتىن قوعام بولماسا قۇنى كوك تيىن بولىپ, ماسەلەلەر ءبىر جاقتى شەشىلەتىنىن كورۋگە بولادى.
قيىنى, اجىراسۋ ەكى ادامنىڭ اراسىندا عانا قالماي جالپىعا ونەگە, باسقا تۇسكەن قيىندىقتان نەمەسە ءوز قاتەلىكتەرىمىزدى شەشۋدىڭ ۇلگىسى بولىپ بارادى. جاستار نەكەگە وتىرۋدان قورقىپ, دەموگرافيالىق جاعدايعا دا كەرى اسەرىن تيگىزدى. «ءتۇبى اجىراساتىن بولسا, نەكەنى تىركەۋدىڭ قاجەتى نە؟» دەگەندى جاستار ءجيى ايتادى. وسىدان بارىپ وتباسى ينستيتۋتىنىڭ قۇنسىزدانۋى بايقالادى. ءبىر بالاسىن قۇشاقتاپ, ءبىر بالاسىن جەتەكتەگەن جالعىزباستى انالار سانى ارتىپ كەلەدى. تولىق ەمەس وتباسىندا پسيحولوگيالىق احۋال بۇزىلىپ, ول بولاشاق ۇرپاقتىڭ پسيحولوگياسىندا زاردابىن تۇسىرۋدە. قوعامنىڭ كۇشى قايسىسىنا جەتسىن, ولاردىڭ ۇلكەن تراگەدياسى وزدەرىن كەمشىن كورىپ, سىرتقى الەمنەن وقشاۋلانۋمەن سيپاتتالادى. كوبىنەسە تولىق ەمەس وتباسىن قامقورلاپ وتىرعان ەشكىم جوق. ءبىر بالاسىن جەتىلدىرەمىن دەپ باسىن تاۋعا دا تاسقا دا ۇرۋعا ءماجبۇر. كۇنكورىستىڭ قامىمەن بالانىڭ تاربيەسى جايىنا قالۋدا. جالعىزباستى ايەلدىڭ تىرلىگى ءبىر بالادان ارتىلماي, باسقاداي وتباسىن قۇرىپ تاعى بالا ءسۇيۋ ماسەلەسى كەيىنگە ىسىرىلادى. ولاردىڭ بالالارى ەر ادامنىڭ تاربيەسىنەن قالىس قالىپ, ايەلدىڭ بىلگەنىمەن ەرجەتەدى. كەيدە اجىراسقان ايەلدىڭ ەرلەرگە دەگەن وكپەسى تارقاماي, نەكە مەن وتباسىلىق ومىرگە دەگەن تەرىس پىكىرى جەڭىپ كەتەدى. ول اشىنعاندا سىرتىنا شىعىپ, بالالاردا نەكە جانە وتباسىلىق ءومىر تۋرالى قايشىلىقتى جانە بۇرمالانعان تۇيسىك پايدا بولىپ, سول كەدەرگى كۇرمەۋگە اينالىپ, الداعى ءومىرىن تۇساۋلاپ تۇرادى. ارينە, تولىق وتباسىندا بالالاردىڭ مىنەز-قۇلقىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. كامەلەتكە تولماعاندار اراسىندا قىلمىس جاساعانداردىڭ دەنى تولىق ەمەس وتباسى بالالارى ەكەنى كەزدەيسوق ەمەس. اجىراسۋدان ىقپايتىن دا – وسى جارتىكەش وتباسىنىڭ ونەگەسىمەن وسكەندەر.
ايقىن دۇيسەمباەۆ, پسيحولوگ:
– نەكەنىڭ بۇزىلىپ, اجىراسۋ پروتسەسى – نازار اۋدارۋدى جانە شەشۋدى قاجەت ەتەتىن كۇردەلى الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق ماسەلە. وتباسىنداعى اجىراسۋ تەك جەكە ادامداردىڭ باسىنداعى جەكەلەگەن جاعداي ەمەس, ونى قوعامدا قوردالانعان كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ وتباسى ينستيتۋتىندا كورىنىس تابۋى رەتىندە قامتىپ, قاراۋىمىز كەرەك.
ال ادامداردىڭ وسى ارەكەتكە باستايتىن وزگەرىستەرىن تارازىلايتىن بولساق, ەرلى-زايىپتىلار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ ۋشىعۋىن بىرنەشە كەزەڭگە ءبولىپ قاراۋعا بولادى. ادەتتە, ەرلى-زايىپتىلار اجىراسار الدىندا بەلگىلى ءبىر كەزەڭنەن وتەدى. ءجيى ۇرىس-كەرىس بولىپ, ءبىرىن-ءبىرى تۇزەگىسى كەلىپ, كوڭىلىنە جاقپايتىن نارسەلەردى العا تارتاتىن ساتتەرىن داعدارىس دەۋگە بولمايدى. وسى كيكىلجىڭ ارقىلى ارا-قاتىناستارى اشىپ الىپ, ماسەلەنى شەشۋگە تالپىنعانى دەپ باعالاۋ كەرەك. ەرلى-زايىپتى جانجالداسىپ, تالاسىپ, تىعىرىقتان شىعاتىن جول ىزدەيدى. بۇل كەزەڭدە كاسىبي پسيحولوگ ولارعا ءجون سىلتەپ, كومەكتەسە الادى. وكىنىشكە قاراي, ولار بۇل كەزەڭنەن ءوتىپ كەتىپ بارىپ, مامانعا كەش جۇگىنەدى. وسى كيكىلجىڭنىڭ سوڭى بەيداۋا, ماعان ءبارى ءبىر دەيتىندەي جاعدايعا جەتكىزەدى. ەرلى-زايىپتى سۋىنىپ, ءبىر-بىرىنەن الشاقتاي باستايدى. ءۇشىنشى شەشۋشى كەزەڭ – ءبىرىن ءبىرى كورگىسى كەلمەي, ءبىرىنىڭ قىلىعى ەكىنشىسىنىڭ ىزاسىن كەلتىرىپ, مۇلدەم جاتسىنا باستايدى. اقىرىندا بىرلەسكەن ءومىرىنىڭ ءمانى كەتىپ, سوڭعى نۇكتەسىن قوياتىن ىلىك ىزدەپ, اجىراسۋ ءۇشىن, سوتقا جۇگىنەدى. سوتقا بارعاندا دا ايەلدىڭ مىنەز-قۇلقىنا قاراۋ كەرەك, ەگەر ول اجىراسۋدىڭ سالدارىن ەلەستەتىپ, بالالارىن ويلاپ دەگەندەي كوزىنەن جاس شىقسا, نە جۇرەگى ەزىلىپ تۇرسا نەكەنى ءالى دە ساقتاۋعا بولادى. ەگەر ەكەۋى دە جات ادامدارداي وشىگىپ, نە بولارى بولىپ, بوياۋى سىڭگەندەي, بەيجاي قالىپ تانىتسا وندا سۋعا كەتكەن كەمەنى قۇتقارۋ مۇمكىن ەمەس. جاستاردىڭ وسى كەزەڭدەردى باستان وتكىزىپ جاتقانىن دۇرىس باعامداپ, دەر كەزىندە سىرتتان كومەك بولسا ەشقاشان كەش بولمايدى.
وتباسى پسيحولوگياسىندا «قايىرلى اجىراسۋ» دەگەن ۇعىم بار. مۇنداي اجىراسۋ بۇرىنعى ايەلى مەن ەرىنىڭ ارا-قاتىناسىنىڭ ادامي قالىپتان اسىرماي, بالالارىنىڭ ءومىرىن توزاققا اينالدىرماۋدىڭ جولىن قاراستىرادى. ەگەر وسى اجىراسۋدان كەيىنگى قالىپتى ادامي قارىم-قاتىناستى ۇستاي الماسا سوڭى جاقسىلىققا اپارمايدى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە ەرەسەكتەردىڭ قاتەلىگى ءۇشىن بالالارى ازابىن تارتاتىن بولادى. بۇل دا – بۇگىنگى قوعامداعى قوسىمشا قاراستىرۋدى جانە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن قۇبىلىس.
وسى سالانىڭ ماماندارىن, كەڭەسىن تىڭداي وتىرىپ, تاعى ءبىر نارسەنى كوڭىلگە تۇيگەندەي بولدىق. ول بالاسىن ۇيلەندىرگەن اتا-انانىڭ دا, وتباسىن قۇرعان جاستاردىڭ دا باسىندا بولاتىن, وزدەرى ءتاتتى قيالدارىندا تۋىنداعان ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءبىر ۇلگىسى, ءتاتتى ءۇمىتى بولادى ەكەن. سول قيالداعى تاماشا كورىنىس ناقتى ومىرمەن قيىسپاعاندا قولداعى بارعا قاناعات دەمەي, بالەنىڭ ءبارى باسقانى ىزدەۋدەن باستالادى. كوپتەگەن كيكىلجىڭ قيالداعىنىڭ بولماعانىنان, بارىنا كوڭىل تولماعاننان باستالىپ داۋعا اينالادى. كوبىمىز قيالداعى تاماشا ءومىردى ناقتى ومىرگە اينالدىرۋعا تىرىسپاي-اق, اجىراسىپ تىنىپ جاڭا ءومىردى باستاعىمىز كەلەدى. ال ەسكى سۇرلەۋمەن جاڭا جەرگە جەتۋگە بولادى ما؟!
