استانادا پاتەر يەلەرى كووپەراتيۆى ونداعان جىل بويى جۇمىس ىستەپ كەلدى. بەلگىلى ءبىر جۇمىس تاجىريبەلەرى دە قالىپتاستى. الايدا وسىدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن جوعارىدان قۇرىلعان بەلگىلى ءبىر باستاماشىل توپ «بۇل سالاعا رەفورما كەرەك» دەگەن جەلەۋمەن مۇلىك يەلەرىنىڭ بىرلەستىگى (ميب) دەگەندى ويلاپ شىعاردى. ايتۋلارىنشا, ول ءوز الدىنا سالانى دامىتىپ, وركەندەتەتىن, جۇمىس باعىتتارىن قالىپقا كەلتىرىپ, رەتتەيتىن بولمىسى بولەك قۇرىلىم بولۋى كەرەك ەدى. دەگەنمەن, وسى قولعا الىنعان ۇسىنىستى ناقتى ومىرلىك تاجىريبەگە ەنگىزۋ ۇزاققا سوزىلىپ كەتتى.
سويتسە, ول ءسوز جۇزىندە ايتىلعانىمەن, ءىس جۇزىندە «ءبىر قايناۋى ىشىندە» ءالى ءپىسىپ-جەتىلمەگەن شيكى تۇجىرىم بولىپ شىقتى. سوسىن كەلدى دە, ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ كەرىمەن, باستاماشىلار ونى پيك-پەن قاتار قاپتالداسا جۇرگىزۋدى ۇسىندى. ناقتىراق ايتقاندا, «ميب-كە كوشىپ ۇلگىرمەگەندەر پيك بولىپ قالا بەرسە دە زاڭدى بولادى» دەپ قوس قۇرىلىمعا ءبىر مەزگىلدە رۇقسات بەرىپ قويدى. بىراق كەلە-كەلە ميب-كە كوشكەندەردىڭ ىشكى جۇمىستى ۇيىمداستىرۋداعى مۇمكىندىگىنەن, مۇلىك يەلەرىنىڭ ءوزارا كەلىسىمدەرىنەن شي شىعا باستادى. اينالىپ كەلگەندە, بۇل تۇرعىن ءۇي رەفورماسىنىڭ قاتەلىك ەكەنى تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن بولدى. مۇنى ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا ارنالعان كەڭەستە مەملەكەت باسشىسى دا «رەفورما شىن مانىندە, ەلىمىزدە ميب ينستيتۋتىن ەنگىزۋگە باعىتتالۋى كەرەك ەدى. بىراق كوزدەگەن ماقساتىنا جەتە المادى. قازىر كوپتەگەن جەردە ميب-پەن قاتار پيك-تەر دە جۇمىس ىستەۋدە. ءبىز وسى تۇرعىن ءۇي سالاسىنا جۇرگىزىلگەن رەفورمادان قاتەلەستىك» دەپ اتاپ كورسەتتى.
باستىسى «كوندومينيۋم» ەدى
ارينە, جۇمىس ءجۇرىپ جاتىر. الايدا كوپ قاباتتى تۇرعىن ۇيلەردەگى باسقارۋ قۇرىلىمدارى تۇرعىندارعا ءالى تۇسىنىكسىز بولىپ كەلەدى.
پاتەر يەلەرى كووپەراتيۆى جۇمىسىن «اياعىنان تەڭ باسقان كەرەمەت ەدى» دەپ ماقتاماعانمەن, وندا قالىپتاسقان جۇيە بار-تۇعىن. سوندىقتان جۇرتتىڭ بارلىعى پيك-ءتىڭ كەمشىلىكتەرىن مويىنداي تۇرىپ, بىراق ونىڭ تاجىريبەسىنەن باس تارتا الماي قالدى. ارينە, كوپتەگەن جەردە پيك توراعالارى تۇرعىنداردان جينالعان اقشانى قالتالارىنا باسىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. ءالى دە جىمقىرۋى جالعاسىپ كەلەدى. دەگەنمەن, پيك-ءتىڭ ءبىر تيىمدىلىگى, ول – كوندومينيۋم ەدى.
ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا, 312 مىڭ كوپقاباتتى ءۇيدىڭ پاتەر يەلەرى بارلىق تەحنيكالىق ورىنجايدى ۇلەستىك مەنشىككە كوندومينيۋم فورماسىن قولدانا وتىرىپ ءبولىپ العان ەكەن.
كەڭەس زامانىندا پاتەرلەر مەن تەحنيكالىق ورىنجايلار مەملەكەت مەنشىگىندە بولعانى بەلگىلى. 1994 جىلعى ەلدەگى جاپپاي جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە ەڭ العاش رەت پاتەر يەلەرى كووپەراتيۆى (پيك) قۇرىلا باستادى. سونىمەن قاتار 1990 جىلى جازىلعان «تۇرعىن ءۇي قاتىناستارى تۋرالى» زاڭدا كوندومينيۋم ارقىلى باسقارۋ ءتۇرى العاش رەت قولدانىسقا ەنگىزىلدى. دەگەنمەن, جىلدار وتە كەلە پيك ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن كورسەتىپ, كوپشىلىك وسى پيك-كە توقتادى. سول كەزدە قازاقستاندا سەگىز مىڭ پيك جۇمىس ىستەپتى. الايدا سوڭعى جىلدارى بۇل قۇرىلىمعا دا كوڭىلى تولمايتىندار كوبەيىپ كەتتى دە, اياق استىنان رەفورما جۇرگىزەمىز دەپ, ميب باسقارۋ قۇرىلىمى ۇسىنىلدى. بىراق بۇل دا تۇپكىلىكتى ويلاستىرىلماعان جۇيە بولىپ شىقتى.
تۇرعىن ءۇي كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعىنا رەفورما جۇرگىزۋ جۇمىسى ودان ءارى جالعاسارى ءسوزسىز. تەك ول بارشاعا بىردەي ءتيىمدى بولاتىنداي نەگىزدە جۇزەگە اسىرىلۋى قاجەت. كوپقاباتتى تۇرعىن ۇيلەردى باسقارۋ قاي كەزدە دە وڭاي بولماعان. بۇل جەردە مەنشىك يەلەرىنىڭ ىنتىماعىمەن قاتار, اشىقتىق, ىستەلگەن جۇمىستىڭ ساپاسى ۇلكەن ءرول اتقارادى
2019 جىلى جوعارىدان «تۇرعىن ءۇي قاتىناسى تۋرالى» قر زاڭىنا وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەك» دەگەن نۇسقاۋ ءتۇستى. تۇرعىندارعا وسى سالادا – زاڭدى تۇلعا ۇيىمىنسىز قاراپايىم سەرىكتەستىك نەمەسە مەنشىك يەلەرى بىرلەستىگى سياقتى ەكى ءتۇرلى باسقارۋ فورماسىنىڭ ءبىرىن تاڭداۋ مۇمكىندىگى بەرىلدى. ال پيك-تەردى 2023 جىلدىڭ 1 شىلدەسىنە دەيىن جويۋ جونىندە مىندەتتەمەلەر الىندى.
الايدا, قازىر ايقىن كورىنىپ وتىرعانداي, ميب-تە حالىقتىڭ تاراپىنان قولداۋ تابا قويعان جوق. ول ەكونوميكالىق جاعىنان ءتيىمسىز, باسقارۋ تەتىگى تۇپكىلىكتى ويلاستىرىلماعان اسىعىس شەشىم ەكەنى بايقالدى.
ماسەلەن, ءبىر كوپقاباتتى تۇرعىن ۇيگە ءبىر ميب قۇرىلادى. ال پيك-تەردە ون كوپقاباتتى ۇيگە ورتاق بيۋدجەتىنەن, ياعني ون مىڭ پاتەر يەسىنىڭ جارناسىنان توراعاعا, ەسەپشىگە, اۋلا سىپىرۋشىعا ەڭبەكاقى تولەنەتىن. ال ميب-تە ءبىر كوپقاباتتى ءۇي وسى اۋىرتپالىقتى جالعىز ءوزى كوتەرۋگە ءماجبۇر بولادى. سوندا 2021 جىلعا دەيىن ەلىمىزدە سەگىز مىڭ ءۇي باسقارماسى بولسا, ەندى ول سەگىز ءجۇز مىڭعا دەيىن ءوسىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. ءار شارشى مەترگە تاريف – 50 تەڭگە بولسا, ەندى ول – 150, 200, 300 تەڭگەگە دەيىن كوتەرىلمەك.
مۇنداي رەفورما پاتەر يەلەرىنە كەرەك پە؟ جوق, سوندىقتان قولداۋ تاپپادى. ستاتيستيكا بويىنشا 312 مىڭ كوپقاباتتى ءۇيدىڭ تەك بەس مىڭى عانا, ياعني 1,7 پايىزى ميب قۇرسا, 40 مىڭ ءۇي بالاما باسقارۋ قۇرىلىمى – قاراپايىم سەرىكتەستىكتى تاڭداپتى. الايدا سولاردىڭ تەڭ جارتىسى قازىر قىزمەتىن ويداعىداي جالعاستىرا الماي وتىر.
قاتەلىكتەر رەتتەلۋى قاجەت
«ەۋرازيا» تۇرعىن ءۇي كەشەنىنىڭ بايىرعى تۇرعىنى يساحمەت بايساقوۆ – مۇلىك يەلەرى بىرلەستىگىنە ءاۋ باستان قارسى شىققانداردىڭ ءبىرى. «پيك-ءتى ميب-كە اۋىستىرۋ, سول ارقىلى تۇرعىن ءۇي رەفورماسىن جاساۋ كىمگە كەرەك بولدى ەكەن؟» دەيدى ول.
«بۇل بارىپ تۇرعان حالىقتى قاناۋ بولدى. مەنىڭشە, بۇل جەردە قاتەلىك ەمەس, بىرەۋلەردىڭ الدىن الا ويلاستىرعان الاياقتىعى جاتىر.
بۇرىن تاريف پاتەرىمىزدىڭ ءار شارشى مەترىنە ەلۋ تەڭگەدەن ەدى. ميب-كە كوشكەلى ول 75 تەڭگەگە ءوسىپ كەتتى. سوسىن ءار شارشى مەترىنە 5 تەڭگەدەن ماقساتتى جارنا دەگەندى شىعارىپ قويدى. سوندا مەن 100 شارشى مەتر باسپاناما كوممۋنالدىق قىزمەت ءۇشىن 7500 تەڭگە, تاعى 500 تەڭگە ماقساتتى جارناسىمەن ايىنا 8000 تەڭگە تولەيمىن. الايدا قىزمەت كورسەتۋ دەڭگەيى مەن ساپاسى بۇرىنعىدان دا تومەندەپ كەتتى.
بۇرىن پاتەر يەلەرى كووپەراتيۆى توراعالارىن «اقشا جىمقىرادى» دەپ جازعىرسا, ەندى بۇلاردى قولدارىنداعى اقشانى ءتيىمدى جۇمساپ, جۇمىستى جۇيەلى ۇيىمداستىرا الماعانى ءۇشىن سىناپ وتىرمىز.
بۇل جەردە ايتىلار اڭگىمە كوپ, بىراق ءبىزدىڭ ۋاجىمىزگە قۇلاق اسىپ, بىزبەن ساناسىپ جاتقان ميب توراعاسىن كورمەدىم. سوسىن راسى كەرەك, تۇرعىنداردىڭ كوبى بەيجاي, نەمقۇرايلى. «ورتاق تۇيتكىلدەرىمىزدى ايتىپ, ءتۇيىندى ماسەلەنىڭ شەشىمىن بىرىگىپ شەشەيىك, باسقوسايىق, جينالايىق» دەسەك, بەس-التى ادامنان باسقا ەشكىم كەلمەيدى. وسىنى بايقاعان توراعا اينالاسىنا وزىمەن مۇددەلەس, جاقىن ادامدارىن جيناپ الىپ, دەگەنىن ىستەپ ءجۇر» دەيدى قالا تۇرعىنى.
بۇل ەندى بارلىعىنا بولماعانىمەن, كوپشىلىك پيك-تەر مەن ميب-تەرگە ءتان قۇبىلىس.
كەتكەن كەمشىلىكتەر, جىبەرىلگەن قاتەلىكتەر جوندەلۋى كەرەك. مامىر ايىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى قابىلداعان جانە وسى جىلدىڭ 1 شىلدەسىنەن باستاپ كۇشىنە ەنگەن زاڭناماعا ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەر كوپقاباتتى تۇرعىن ۇيلەر تۇرعىندارىنىڭ وسى ايتىلعان ماسەلەلەرىن رەتتەيتىنىنە سەنىم مول.
تۇرعىن ءۇي كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعىنا رەفورما جۇرگىزۋ جۇمىسى ودان ءارى جالعاسارى ءسوزسىز. تەك ول بارشاعا بىردەي ءتيىمدى بولاتىنداي نەگىزدە جۇزەگە اسىرىلۋى قاجەت. كوپقاباتتى تۇرعىن ۇيلەردى باسقارۋ قاي كەزدە دە وڭاي بولماعان. بۇل جەردە مەنشىك يەلەرىنىڭ ىنتىماعىمەن قاتار, اشىقتىق, ىستەلگەن جۇمىستىڭ ساپاسى ۇلكەن ءرول اتقارادى.
اشىقتىق دەگەندە پاتەر يەسى كەز كەلگەن ساتتە ءۇيدى كۇتىپ ۇستاۋعا ءوزى بەرگەن جارنانىڭ قايدا جانە قانشا جۇمسالاتىنىن ءبىلىپ وتىرسا, ءارى جۇيەلى تۇردە كوممۋنالدىق قىزمەت ءۇشىن تولەنەتىن اقىنىڭ ماقساتتى پايدالانىلاتىنا كوز جەتكىزسە, ادامداردىڭ سەنىمدىلىگى ارتا تۇسەرى ءسوزسىز.
«پاتەر يەلەرى كووپەراتيۆى ەسكىرگەن جۇيە, ەندى جاڭا جۇيەنى جانداندىرۋ كەرەك» دەيتىندەرگە بارلىعىن ساراپتاپ, قاتەلىكتەردى زاڭعا سايكەس قالپىنا كەلتىرۋگە از عانا ۋاقىت بەرىلدى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا قۇزىرلى ورگاندار بارلىق تۇيتكىلدى ماسەلەنى شەشۋى كەرەك. ويتكەنى حالىق جاڭا رەفورمادان ناقتى ناتيجە كۇتەدى.
