قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتا ءبىلىم بەرۋ جانە قازاقستان تاريحىن زەرتتەۋشى عالىمدار ورتاسىنا بەلگىلى تۇلعا سەيىتقالي جاحياۇلى دۇيسەن 70 جاسقا تولدى.
وسى جىلداردىڭ ىشىندەگى كامەلەتتىككە جەتىپ, جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەننەن كەيىنگى ۋاقىتى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ول قازاقستاننىڭ ورتا ءبىلىم بەرۋ ىسىنە ۇزدىكسىز جانە بەلسەنە ارالاسىپ كەلەدى. سونىمەن بىرگە سەيىتقالي جاحياۇلى ەلىمىزدەگى قازاقستان تاريحىنىڭ كەلەلى بەتتەرىن ناتيجەلى دەڭگەيدەگى زەرتتەۋشى تاريحشى عالىمعا اينالىپ وتىر.
ەگەر دە ونىڭ ءجۇرىپ وتكەن ءومىر جولىنا شولۋ جاسايتىن بولساق, ورتا مەكتەپتىڭ ونىنشى سىنىبىن اياقتاپ, 1970 جىلدان قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە ءبىلىم الۋدان باستالعاننان قازىرگى كەزەڭگە دەيىن ونىڭ پەداگوگتىق جانە عىلىمي قىزمەتى ەشقانداي ۇزدىكسىز جارتى عاسىردان استام ۋاقىت بويى جالعاستىرىلىپ كەلە جاتقاندىعى بەلگىلى.
ونىڭ ەلىمىزدەگى جالپى ءبىلىم بەرۋ ورىندارىنداعى تاريح ءپانىن جانە ونىڭ جەكەلەگەن باعىتتارىن وقىتۋدى جەتىلدىرۋ مەن تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا ارنالعان ادىستەمەلىك نۇسقاۋ ەڭبەكتەرى ورتا مەكتەپتەگى تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولىپ جۇرگەن ۋاقىتتان باستاپ جارىق كورە باستاعان ەدى. مىسالى: «مەكتەپتە ۇستازدىق ەڭبەك ەتە جۇرە سەيىتقالي جاحياۇلى تاريح مۇعالىمدەرىنە كومەك رەتىندە كولەمدى تۇرعىداعى «11-سىنىپتا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بەيبىتشىل سىرتقى ساياساتىن وقىتۋ ادىستەمەسى» (–استانا: «ەليت باسپا ورتالىعى». 2004. –81 بەت.); «قازاق حاندىعىنىڭ سىرتقى ساياساتىن وقىتۋ ادىستەمەسى» (–استانا: «ەليت باسپا ورتالىعى». 2004. –94 بەت), اتتى تۋىندىلارى باسپادان جارىق كورىپ, استانا مەن اقمولا وبلىسى كولەمىندە تارادى.
بۇلارمەن قاتار بۇل ۋاقىتتاردا «قازاق تاريحى», «قازاقستان تاريحى: ادىستەمەلىك جۋرنال», «قازاقستان مەكتەبى» جۋرنالدارىندا ورتا مەكتەپتەگى تاۋەلسىزدىك تالاپتارى نەگىزىندەگى قازاقستان تاريحى ءپانىن وقىتۋعا ارنالعان 10-نان استام عىلىمي-ادىستەمەلىك ماقالالارى جاريالاندى.
وسى مەرزىمدەردە رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تانىمدىق «قازاق تاريحى» جۋرنالىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ساياساتى». (2004. №1. 149-153 بەت); «ءنازىرتانۋ». (قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسىبي ديپلوماتى ءنازىر تورەقۇلوۆقا ارنالعان) (2007. №3. 99-101 بەت) سياقتى فاكۋلتاتيۆ كۋرستارىنىڭ باعدارلامالارى مەن كۇنتىزبەلىك جوسپارلارى جاسالدى.
بۇل باعالى تاريحي-تانىمدى جانە ادىستەمەلىك شىعارمالاردى رەسپۋبليكامىزدىڭ ورتا مەكتەپتەرى تاريح ءپانى مۇعالىمدەرى ءوز ساباقتارىندا بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قولدانىپ كەلەدى.
سەيىتقالي جاحياۇلىنىڭ جوعارىدا اتالعان قاجەتتى دە پايدالى ەڭبەكتەرى ورنىمەن باعالانىپ, لايىقتى ورنىن تاپتى. اتاپ ايتقاندا, 2000 جىلى الماتىدا وتكەن I رەسپۋبليكالىق پەداگوگيكالىق وقۋلاردا تاريح ءپانىن وقىتۋداعى ءبىلىم بەرۋ مەن تاربيە ماسەلەلەرى بويىنشا جاساعان بايانداماسى 1-ورىندى جەڭىپ الدى. ۇستازدىڭ ناتيجەلى ەڭبەگى تۋرالى رەسپۋبليكالىق «ەگەمەن قازاقستان», اقمولا وبلىستىق «ارقا اجارى», ەلوردالىق «استانا اقشامى» گازەتتەرىندە ماقالالار جاريالاندى.
سونىمەن قاتار س.دۇيسەن تۋرالى مالىمەت «قالدىرار ءىزىڭ ماڭگىلىك» اتتى رەسپۋبليكاداعى ۇزدىك مۇعالىمدەر تۋرالى تۇڭعىش وچەركتەر جيناعىنا ەنگىزىلدى.
استانا قالاسىنداعى جامبىل جاباەۆ اتىنداعى №4 مەكتەپ-گيمنازياداعى تابىستى ەڭبەگى ەسكەرىلىپ 2021 جىلى جارىق كورگەن «ونەگەمەن ورىلگەن تاريح» اتتى مەكتەپ تاريحىنا ارنالعان كىتاپقا (33,8 ب/ت) كولەمدى ماقالا تۇرىندە ەنگىزىلدى.
س.دۇيسەننىڭ ورتا مەكتەپتە وتان تاريحىن وقىتۋ بويىنشا مول ءبىلىمى مەن تاجىريبەسى جانە عىلىمي-ادىستەمەلىك ماقالالار جازۋ قابىلەتى ەسكەرىلىپ رەسپۋبليكالىق «قازاق تاريحى» جۋرنالىنىڭ اقىلداستار القاسىنىڭ, كەيىن ساراپشىلار توبىنىڭ مۇشەلىگىنە قابىلداندى جانە بۇل جاۋاپتى قوعامدىق جۇمىستى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن اتقارىپ كەلەدى.
سەيىتقالي جاحياۇلى مەكتەپتەگى ۇزاق جىلدار تاريح ءپانىن وقىتۋداعى تاجىريبەسىن تالداي جانە بۇل ءىستى ودان ارى جەتىلدىرۋ ءۇشىن مەكتەپتە ەڭبەك ەتە ءجۇرىپ پەداگوگيكا عىلىمى بويىنشا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادى.
ونىڭ ودان كەيىنگى شىعارماشىلىق ءىسى قازاقستان تاريحىنىڭ كەلەلى ماسەلەلەرىن عىلىمي نەگىزدە جاريالانۋعا ارنالىپ وتىر. وسى ماقساتىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ول 2011 جىلى مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنا جۇمىسقا شاقىرىلىپ, بۇگىنگى كۇنگە دەيىن بۇل عىلىمي-زەرتتەۋ ورنىندا جوسپارلى دا ناتيجەلى جانە ىزدەنىمپازدىق ىستەر اتقارۋدا. مۇندا دا ول قازاقستان تاريحىن ورتا مەكتەپتەردە وقىتۋدىڭ ءتيىمدىلىن ارتتىرۋعا ارنالعان ويلارىن ودان ارى ءىس جۇزىنە اسىرۋدا.
اتاپ ايتقاندا, ينستيتۋتتا ەڭبەك ەتە ءجۇرىپ ورتا ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنا ارنالعان وقۋ باعدارلامالارى مەن وقۋلىقتار ازىرلەۋگە قاتىستى. ى.التىنسارين اتىنداعى ۇلتتىق ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا 12 جىلدىق ەكسپەريمەنتتى مەكتەپتىڭ 11-سىنىبىنا ارنالعان «قازاقستان تاريحى» ءپانىنىڭ باعدارلاماسىن جانە 12 جىلدىق ەكسپەريمەنتتى مەكتەپتىڭ 11-سىنىبىنا ارنالعان «قازاقستان تاريحى» ءپانىنىڭ وقۋلىعىن (ب.اياعان, ج.قاليەۆ جانە ق.ەڭسەنوۆپەن اۆتورلىق بىرلەستىكتە) جازۋعا قاتىستى.
ءال-فارابي ەسىمىن قازاق ەلىنە قايتارعان عۇلاما عالىم اقجان ماشانوۆ تۋرالى ورتا مەكتەپكە ارنالعان «ماشانيتانۋ» اۆتورلىق فاكۋلتاتيۆ كۋرسىن («قازاق تاريحى» جۋرنالى 2015 جىل, №2) جاريالادى.
بۇلارمەن بىرگە عالىم بۇل كۇندەرى تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ساياساتىنا ارنالعان عىلىمي زەرتتەۋلەرمەن تۇراقتى تۇردە شۇعىلدانىپ كەلەدى. كورسەتىلگەن تاقىرىپ بويىنشا كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەرى شەتەلدىك جوعارى رەيتينگتىك جانە وتاندىق باسپالاردا جارىق كورىپ, وڭ باعاسىن الدى. بۇل سالاعا ارنالعان زەرتتەۋ جۇمىستارىن ودان ءارى جالعاستىرۋدا. وسىلارمەن قاتار اۆتورلىق بىرلەستىكتە دايىنداعان بىرنەشە باياندامالارى رەسەيدەگى, تۇركياداعى عىلىمي كونفەرەنتسيالار جيناقتارىندا جارىق كوردى.
كەلەسى ەرەكشە توقتالۋعا بولاتىنى, سەكەڭ قازاقستان تاريحشى عالىمدارى, بارشا وقىرمان قاۋىم اراسىندا كەڭەستىك زامانىنان بەرگى ۋاقىتتاعى قازاقستاننىڭ قالىپتاسىپ, وركەندەۋىنە ايرىقشا ۇلەس قوسقان تاريحي تۇلعالارعا ارنالعان زەرتتەۋمەن بەلسەندى جانە ناتيجەلى اينالىسۋشى رەتىندە تانىلىپ وتىر.
اتاپ ايتقاندا, ونىڭ قازاقستاننىڭ بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى «جۇمابەك تاشەنەۆ» (2012 ج. 20 ب/ت.) (ق.ەڭسەنوۆپەن بىرگە), «قازاقتىڭ قايسار قايراتكەرى – جۇمابەك تاشەنەۆ» (جيناق, 2015 ج. ق.ەڭسەنوۆپەن بىرگە), «س.نيازبەكوۆ» (2022 ج. 8,6 ب/ت.) (ج.قاليەۆپەن بىرلەسكەن)» جانە قازاقتان شىققان العاشقى بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, ەلىمىزدەگى اتالعان عىلىم سالاسىن ۇيىمداستىرىپ, ودان ءارى دامىتۋشى ك.مىڭباەۆتىڭ ءومىر جانە عىلىمي جولىنا ارنالعان «كارىم مىڭباەۆ» (2016 ج. 12 ب/ت) (ج.قاليەۆپەن بىرگە) اتتى عىلىمي-تانىمدىق كىتاپتارى ءوزىنىڭ دەرەكتەرىنىڭ قۇندىلىعى, تانىمدىق جانە تاريحي جاڭالىقتارىنىڭ مولدىعى, تاقىرىپتاردىڭ كەلەلىگىمەن ەرەكشەلەنىپ وتىر.
سەيىتقالي جاحياۇلىنىڭ 2018 جىلى باسپادان شىعارىلعان «قازاقستان ديپلوماتياسى» (2018 ج. 21 ب/ت.) اتتى كىتابى ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى بىرنەشە عاسىرلىق كەزەڭدى قامتيتىن ديپلوماتيا قىزمەتى سالاسىنا تالداۋ جاسالعان زەرتتەۋ بولىپ تابىلادى.
اۆتور ءوزىنىڭ ءاربىر عىلىمي تۋىندىلارىنىڭ دايىندالۋىنا مۇقيات نازار اۋدارادى. دايىندالاتىن شىعارمالارىنىڭ مازمۇنىن ارحيۆتىك جانە قۇندى دا تىڭ تاريحي ماعلۇماتتارىن ىرىكتەۋدى باسا نازارىندا ۇستايدى. ءاربىر شىعارماسىنىڭ مەتودولوگيالىق تالاپتار تۇرعىسىندا جازىلۋىنا, جاريالاناتىن ماقالالار مەن كىتاپتارىنىڭ عىلىمي جاڭالىعىنا جۇيەلى نەگىزدە نازار اۋدارادى.
سەيىتقالي دۇيسەننىڭ ۇزدىكسىز ۇزاق جىلدار بويى اتقارىپ كەلە جاتقان ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىنداعى ەڭبەكتەرى بۇل كۇندەرى لايىقتى باعالانىپ وتىر. اتاپ ايتقاندا, ول ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن ءۇش مارتە (1984, 1991, 2001 ج.ج.) ماراپاتتالدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى «ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى» (1993 ج.) اتاندى. «ى.التىنسارين اتىنداعى» مەدالدىڭ (2004 ج.) جانە 2018 جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىمىن دامىتۋعا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن» توسبەلگىسىمەن, 2020 جىلى «ەڭبەك ارداگەرى» مەدالىمەن ماراپاتتالدى.
2021 جىلى سەيىتقالي جاحياۇلىنا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ شەشىمىمەن «تاريح ماماندىعى» بويىنشا «قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور» اتاعى بەرىلدى.
بۇگىنگى مەرەيلى مەرەكەسىندە دۇيسەن سەيىتقالي جاحياۇلىنا قازاقستان رەسپۋبليكاسى عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگى مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى عالىم-ارىپتەستەرى اتىنان زور دەنساۋلىق, كەلەلى عىلىمي-شىعارماشىلىق تابىستار تىلەيمىز!
ع.قاراساەۆ,
تاريح عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى
