قازىر بىزگە عاسىرلاردان عاسىرلارعا جەتكەن ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىمىز, سالت-سانامىز, رۋحاني مۇرامىز ءتۇرلى وزگەرىسكە ۇشىرادى. تاريحتاعى اقيقات ءومىر شىندىعىنان الشاق كەتىپ بارادى. جەكە تۇلعا مەن الەۋمەتتىك ورتانىڭ تۇتاستانعان قاسيەتىن تانىتاتىن «ەل قاتارلى بولۋ», «جۇرت قاتارلى بولۋ», «ءۇي بولۋ», «كوپپەن كورگەن ۇلى توي», «ۋ ىشسەڭ – رۋىڭمەن» سياقتى تۇراقتى تىركەستەر كوشپەندىلەردە عانا بار ەكەن. ىقىلىم زامانداردان جەتكەن اتا-بابالار تالعامى, ءداستۇرى قازىر مىقتاپ وزگەردى. بۇرىن تەك وتباسى, وشاق قاسىندا نەمەسە اۋىل اراسىندا وتكىزىلەتىن جانۇيالىق مەرەكەلەر قازىر وڭىرارالىق, ءتىپتى حالىقارالىق دەڭگەيدە تويلاناتىن بولدى.
ورىنسىز تويدى توقتاتۋ كەرەك
– قازاقتا كەيبىر تويلاردى توقتاتۋ كەرەك. ۇيلەنۋ تويى قالسىن, جارايدى. قىزدى ۇزاتسىن. بىراق, كەيىننەن قوسىلعان سۇندەت توي, بەسىك توي, سوسىن قاپتاعان تۋعان كۇندەر, مەرەيتويلار نەگە كەرەك؟! سۇندەت تويدى جاساماي-اق اتا-بابامىز ۇيىنە اۋىلدىڭ اقساقالدارىن جيناپ, باتاسىن الماۋشى ما ەدى؟! بەسىك توي دەگەندە, بەس كەمپىر جينالىپ, «تىشتى ما, تىشتى ما؟» دەپ بەس كامپيتتى شاشىپ, ولەڭىن ايتىپ كەتەتىن ەدى, قازىر ءزاۋلىم ساراي جالداپ, قىرعىن قوناق شاقىرىپ, ولار كولىكپەن شىعىپ, كەيبىرى سول جولدا اسىعامىن دەپ وپات بولىپ, وكىنىشتى جاعدايعا ۇشىرايتىن بولدى… تويعا قايبىر قۋانعاننان كەلەدى جۇرت, ۇيالعاننان امال جوق كەلەدى, شىعىندالىپ كەتەدى, كەلۋ-كەتۋدەن, وسىنى جاساۋدان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز جاڭعىرىپ كەتپەسى انىق, كەرى كەتىپ بارامىز قايتا… تەز ارادا قازاعىم قاپتاعان تويدى توقتاتپاسا, كەرى كەتكەنى كەتكەن… ويلانايىق! – دەيدى «شانشار» تەاترىنىڭ بەلدى مۇشەسى, تانىمال اكتەر, كوپبالالى اكە ءجۇسىپ اقشوراەۆ.
شىنىندا دا كوڭىل كوتەرۋدىڭ, ءومىردى قىزىقتى وتكىزۋدىڭ باسى-اياعى وسى دەپ ءتۇرلى تويدى ويلاپ تاپتىق. ءتىلاشار توي, تۇساۋكەسەر تويى, مەكتەپ ءبىتىرۋ نەمەسە اسكەردەن كەلۋ تويى, تاعى باسقا تولىپ جاتقان تويلار بار. وزگەدەن وزامىن دەپ وزەۋرەگەن قانداستارىمىز ءجون سوزگە دە توقتاۋدان قالىپ بارادى. ايتىسىپ, جاعا جۇلىسقاندا وزگە ۇلتتىڭ بەتپاق ايەلىنەن باسىپ وزادى… «ءوزىن اياماعان ادام وزگەنىڭ دە بەتىن شيەدەي قىلادى» دەگەندەي, سالت-ءداستۇردى بارىنشا بۇرمالاپ, بىلگەنىمىزدى ىستەپ باعۋدامىز…
توي – بارىپ تۇرعان شىعىن
توي قاي حالىقتا دا بار. بەتىمىزدى اشىپ الايىق, داستۇرگە سىڭگەن توي-سالتاناتتى قازاقتان ايىرىپ الايىن دەپ جاتقان ەشكىم جوق. بىراق, پروبلەما بار. پروبلەما – قىپ-قىزىل شىعىندا. قارجىلىق ساۋات تۇرعىسىنان الىپ قاراساق, ءسىز دە, ءبىز دە توي ءۇشىن شاشىلۋعا دايىنبىز. ال, وسى دۇرىس پا؟
بالا – ۇيلەنەم, قىز – تۇرمىس قۇرام دەسە, ىشەر اسىمىزدى جەرگە قويا, ورە تۇرا كەلەتىن ەلمىز. ءبارىمىزدى «بالامنىڭ ءبىر تويىن جاساپ بەرە الماسام, جۇرت نە دەيدى» دەگەن نامىس قايرايدى. سول «نامىستىڭ» كۇشىمەن ەموتسياعا ەرىك بەرىپ, بانكتەن قالاي شىققانىمىزدى بىلمەي قالىپ جاتامىز. ول كەزدە بانكتىڭ كرەديت ۇستىنە قوسىپ بەرەتىن پايىزى ماڭىزدى ەمەس. ماڭىزدىسى – بانك بەرگەن اقشانىڭ قولعا تيگەنى. كىمنەن جاسىرامىز, كوپشىلىك ءۇشىن قارىزدى ەڭسەرۋ, قالاي قايتارام دەپ ويلانۋ – تويدان كەيىنگى شارۋا. تاريحشى ايشۋاق دارمەنۇلى توي ءۇشىن قارىزعا بەلشەدەن باتىپ, وزىڭە سالماق سالۋ – جاستارعا دا, وتباسىعا دا وبال دەيدى.
– وسىدان 10-15 جىل بۇرىن ءاربىر ايالدامادا ميلليون تەڭگەنى 5 مينۋتتا تاراتىپ بەرە قوياتىن قىزمەتتەر بولعان. 28% جىلدىق وسىممەن. مىسالى, ءسىز 1 ملن تەڭگە الاسىز, ونى 3-3,5 ملن قىلىپ قايتاراسىز. وتە سۇمدىق نارسە. «وتاۋىن سايلاماي, باسقاسىن سايلادى» دەپ قازاق باياعىدا ايتىپ كەتكەن. سوندىقتان, قارجىلىق ساۋات ماسەلەسى تۇرعىسىنان قاراساڭىز, بۇل وتە ءتيىمسىز دۇنيە. جازۋشى باقىتجان مومىشۇلىنىڭ «تۇرمىس ەسىكتەن قاراعاندا, ماحاببات تەرەزەدەن سەكىرىپ كەتتى مە, قالقام؟» دەيتىن ءبىر ءسوزى بار ەدى. سونداي ءبىر تۇرمىستىڭ قىسپاعىنا ۇشىراپ, اجىراسىپ كەتكەن وتباسىعا ايتقان اڭگىمەسى ەدى. سوندىقتان, بۇل كۇلكى قىلاتىن نارسە ەمەس. اسىقپاي ويلاناتىن دۇنيە, – دەيدى تاريحشى ايشۋاق دارمەنۇلى.
ءسويتىپ, جۋرناليستەر كوتەرگەن باستاما بيلىك ۇيلەرىنىڭ دالىزىندە ايتىلا باستادى. بىزدە حالىققا كرەديت ۇسىناتىن كىم؟ ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر مەن باسقا دا قارجى ۇيىمدارى. ولاردىڭ ۇستىنەن قاداعالايتىن رەتتەۋشى ورگان – قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگى بۇل تۇرعىدا نە ويلايدى؟ اگەنتتىك توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ولجاس قيزاتوۆ سەنات قابىرعاسىندا جۋرناليستەردىڭ سۇراعىنا بىلاي دەپ جاۋاپ بەرگەن:
«ءبىز نەسيەنىڭ قانداي دا ءبىر ءتۇرىن بەرۋگە تىيىم سالا المايمىز. زاڭ بويىنشا نەسيەلەۋدىڭ ناقتى تۇرلەرىن شەكتەۋگە قۇقىعىمىز جوق. بۇل – بانكتىڭ ىشكى ساياساتى جانە وعان ارالاسۋعا ءبىزدىڭ قۇقىعىمىز جوق». تسيتاتا اياقتالادى.
دەمەك, قارجى ۇيىمدارى, بانكتەر تويعا كرەديت بەرۋدى تىيىم سالۋعا ءازىر دايىن ەمەس. ال, تىلشىلەر قاۋىمى كوتەرگەن ماسەلە ساراپشىمىزدىڭ ويىنان شىققان ءتارىزدى.
– جۋرناليستەر دە بىردەڭەنى ءبىلىپ ايتادى. ەلدىڭ جاعدايىن كۇندە كوزبەن كورىپ, قۇلاقپەن ەستىپ ءجۇر. تويعا شىعىن شىعارۋعا شەكتەۋ قويۋ نەمەسە تىيىم سالۋ ماسەلەسى – بۇل پروبلەمانىڭ بەرگى جاعى. مۇزتاۋدىڭ توبەسى دەيمىز بە. ال, ەندى, ونى تەرەڭىرەك ويلاپ قاراساڭىز, مۇمكىن, كەيبىر ادامدار ماۋسىمدىق جۇمىسىن ىستەيتىن شىعار, كۇزدەگى ەگىننىڭ تۇسىمىنەن ءۇمىت ەتىپ وتىرعان بولار نەمەسە ءبىر جاقتان كىرەتىن تابىس كوزىنە سەنىپ, كرەديت الاتىن شىعار. بىراق, جوسپارسىز كرەديت الىپ توي جاساۋ, وڭدى-سولدى شاشۋ – بۇل داراقىلىق جانە جالعان نامىس. ەندى اركىمنىڭ ءوز باسى بار عوي. قازىر بىرەۋگە اقىل ايتساڭ, اۋىرىپ قالاتىن زامان. كەيبىر جاعدايلاردى كورىپ ءجۇرمىز. ۇلان-اسىر توي جاسايدى, ءبىر اي, ەكى ايعا جەتپەي, جاستاردىڭ اراسىنا جىك ءتۇسىپ جاتادى. ول وتە اۋىر كورىنىس. ارتىندا ميلليونداعان قارىزى قالادى, ورتاعا تۇسكەن شاڭىراق قالادى, – دەيدى ايشۋاق دارمەنۇلى.
شىنداپ كەلگەندە, بانكتەن قارىز الۋشى كرەديت راسىمدەۋ كەزىندە ول اقشانى قايدا جاراتاتىنىن ايتپاۋعا قاقى بار. ايتسا دا, ول جەكە تۇلعا مەن بانكتىڭ قۇپياسى سانالادى. سوندىقتان بولار, تىلشىلەر قاۋىمىنىڭ باستاماسى ازىرگە جوعارى جاقتان قولداۋ تاپپاي تۇر…
تويعان ءتۇيىن
سانامىزدى ورەسىزدىكپەن, كەمقادام وي-نيەتپەن اۋەزە بولۋ – ۇلتتىڭ تاريحىنداعى قاسىرەتتىڭ زورى. قازاق تاريحي تاعدىر-تالايىندا تالاي وتپەلى كەزەڭنەن ءوتتى, زامانىنا قاراي بەيىمدەلۋ ارقىلى حالقىمىز ءبىر ساپادان ەرەكشە ەكىنشى ساپاعا كوشۋى وسىنداي ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىزدى ۇلىقتاۋدان باستالادى, بىراق اسىرە تويلاۋشىلىق, اسىرە ىسىراپشىلدىق ەشكىمگە وپا اپەرمەسى انىق. كەشەگى ۇلى دالا حالقى, تاريحى تەرەڭدە جاتقان كوشپەلىلەر ۇرپاعى – بىزدەر تويدا قيسالاڭداپ, انايى بيلەپ, ەسەپسىز ماقتاۋ, قيساپسىز ىسىراپپەن تويلاردى وتكىزىپ ءجۇرمىز. كەشەگى كونە, باي تاريحى بار, عاجايىپ مادەنيەتىمىز, ءتولتۋما تۋىندىلارىمىز, باي ءتىلىمىز بار ەلمىز عوي, قازىر «كەدەي – بايعا, باي – قۇدايعا جەتەم دەگەن» ءوزىمشىل پەندەگە اينالدىق… توقتام جوق, شۇكىرشىلىك جوق. نەبىر الاپات كەزەڭدەردەن وتكەن حالقىمىز جاقسىعا ۇمتىلۋدىڭ ورنىنا وتپەلى كەزەڭدەردىڭ ەڭ جامان قاسيەتتەرىن بويىنا ءسىڭىردى. ناۋقانشىلدىق, الاۋىزدىق, كورە الماۋشىلىق جانە تاعى باسقالارى جەتەدى… حالقىمىز ءوز بولمىسىنا ساي ءومىر ءسۇرۋ داستۇرىنەن جاڭىلىپ, وزىندىك ءتولتۋما قاسيەتىن ساقتاعانى ءۇشىن ىڭعايسىزداناتىن كۇيگە ءتۇستى… بۇل, ارينە, قاسىرەت…
بۇرىن كوپشىلىككە ۇقساس بولۋ, كوپتىڭ ىستەگەنىن ىستەۋ, كوپتىڭ ايتقانىنا كونۋ, كوپتىڭ قامىن ويلاۋ ءاربىر قازاقتىڭ ومىرلىك مۇراتى بولاتىن. قازىرگى جاعداي كەرىسىنشە بولىپ بارادى. قازىر ادامدار ءوزىنىڭ وزگەگە ۇقسامايتىنىن, وقشاۋلىعىن مارتەبە سانايدى. قايتسەم وزگەدەن ارتىق اقشا تابامىن دەپ, ارتىق كيىنەمىن دەپ, ارتىق دۇنيە جيناپ, شاشىلىپ توي جاسايمىن دەپ بار ارمان-اڭسارىن سوعان ارنايدى. مۇنىڭ ءوزى ادامدار اراسىنداعى مەيىرىمدى, تىلەۋلەستىكتى جوعالتىپ, ورىڭ ورنىنا باسەكە-باقتالاستىقتى, كۇنشىلدىكتى, ىشتارلىقتى, قاتىگەزدىكتى قوزدىرىپ وتىر. ءار ۇلت ءوزىنىڭ تابيعي, تاريحي بولمىسىمەن ۇندەس ءتولتۋما قاسيەتىن ساقتاي وتىرىپ, الەمدىك ۇندەستىككە كوشۋ ارقىلى عانا باقىتتى بولا الاتىنى امبەگە ايان.
حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار ۇلى, جازۋشى اقسەلەۋ سەيدىمبەك جازعانىنداي, حالقىمىزدىڭ مىڭداعان جىلدىق تاريحي تاجىريبەسىن, مادەني-رۋحاني قازىناسىن قانشالىقتى شالىمدىلىقپەن, وتكەلەكتەن وتكىزە الساق, ءبىزدىڭ بولاشاق دامۋىمىز سول دەڭگەيدەن كورىنىس تابادى.
