1999 جىلى قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ سول كەزدەگى توراعاسى مارات وسپانوۆ «قازاقتىڭ پارلامەنتى تاريحىنىڭ ەڭ العاشقى بەتتەرى ونىڭ تۇڭعىش توراعاسى بولعان ابدىسامەت قازاقباەۆتىڭ قىزمەتىنەن باستالادى» دەپ پارلامەنت تاريحىن زەردەلەپ بەرىپ ەدى… كوپ ۇزاماي مارات تۇردىبەكۇلى كوز جۇمىپ, بۇل ماسەلە ءارى قاراي ايتىلماي قالدى.
ابدىسامەت قازاقباەۆ قاراعاندى وبلىسى ۇلىتاۋ وڭىرىندە تۋىپ-وسكەن. ال اقمولادا قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىمەن تانىلدى. قايراتكەر تۇلعا تۋرالى جازعاندا ونىڭ ءومىرىنىڭ ءۇش كەزەڭىنە توقتالعان ءجون.
بىرىنشىدەن, حالقىمىزدىڭ باسىنا تونگەن زۇلمات كەزەڭدەردىڭ وزىندە قازاق اۋىلدارىن قامقورلىققا الىپ, اۋىل ءومىرى, ادام تاعدىرىنا مەيلىنشە كوڭىل ءبولىپ, وسى جولدا بىلگىر باسشى رەتىندە تانىلعانى, ەرلىك جولى جايلى.
ەكىنشىدەن, ءا.قازاقباەۆتىڭ ۇلى وتان سوعىسى كەزىندەگى ۇيىمداستىرۋشىلىق تالانتى. تىل مەن مايدان بىرلىگىن نىعايتۋداعى زور جۇمىسى, ادىلەتتى ىستە جەڭىستى جاقىنداتۋ كۇرەسىنە, حالىقتى پاتريوتتىق ىسكە جۇيەلى باعىت بەرىپ باستاپ وتىرۋ قاسيەتى تۋرالى.
ۇشىنشىدەن, قاسيەتتى ۇلىتاۋ وڭىرىندە تۋعان تۇلعا ەش جەردە وقىماسا دا, وزدىگىنەن ءبىلىمىن ءومىر بويى تىنباي جەتىلدىرىپ, ءومىر مەكتەبىندە شىڭدالىپ, وزىنە ۇلكەن تالاپ قويا ءبىلۋى ارقاسىندا ازاماتتىق شىرقاۋ بيىكتەرگە كوتەرىلگەنى جايىندا, ونىڭ ادامگەرشىلىك, ىزدەنىمپازدىق, قاراپايىم قاسيەتتەرى تۋرالى ايتۋدى پارىز دەپ تاپتىم.
ابدىسامەت قازاقباەۆ 1898 جىلى 15 مامىردا بۇرىنعى اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ اتباسار ۋەزىندە, قازىرگى ۇلىتاۋ وبلىسى ۇلىتاۋ اۋدانىندا تۋعان. 6 جاسىندا اكەسىنەن, ارادا 1 جىل سالىپ شەشەسىنەن ايىرىلعان ابدىسامەت ەرتە ەسەيىپ, ومىرگە ەرتە ارالاستى. ول 1922 جىلى اقمولا وبلىسىنا كوشىپ كەلەدى. سول جىلدارى ابدىسامەت كەڭەس وكىمەتىنىڭ قازاق اۋىلدارىنا جۇرگىزىلگەن بارلىق شاراسىنا اتسالىسىپ, ءوز ورنىن جاڭا ءومىر ورناتۋشىلار قاتارىنان تابادى. اۋىلداعى «قوسشى» وداعىن ۇيىمداستىرۋعا بەلسەنە قاتىسا ءجۇرىپ, كەيىن وسى وداقتىڭ توراعاسى بولىپ ىستەگەن. ەلدى اۋىل شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ جولىنا داعدىلاندىرىپ, ەڭبەكتىڭ ۇجىمدىق تۇرىنە باۋلۋعا كۇش جۇمسادى. ونىڭ تىكەلەي باسشىلىق ەتۋىمەن اقمولا اۋدانىندا «جاڭاجول», «قىزىلجار», «بۋدەننىي», «تالاپكەر» سەكىلدى ۇجىمدىق شارۋاشىلىقتار قۇرىلۋىنا داڭعىل جول اشىلدى. وسىنداي ۇيىمداستىرۋشىلىعىنىڭ ارقاسىندا ول اۋەلى اقمولا اۋدانىنىڭ №6 جانە 19 اۋىلدىق كەڭەستەرىنىڭ حاتشىسى, كەيىن توراعاسى بولىپ سايلانادى.
تۇڭعىش ۇجىمشار ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ابدىسامەت قازاقباەۆتىڭ ەسىمى تاريحتا قالدى. 1933 جىلى جەلتوقساندا اقمولا اۋدانىنداعى بۋدەننىي اتىنداعى (قازىرگى قاجىمۇقان اۋىلى) ۇجىم شارۋاشىلىعىندا توراعا بولدى. سودان اقمولا اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى تورالقاسىنىڭ ورىنباسارى, ال 1938 جىلدىڭ باسىندا قاراعاندى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعالىعىنا جوعارىلاتىلدى. ابدىسامەت قازاقباەۆ 1938 جىلدان باستاپ ون جىلعا جۋىق قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ تۇڭعىش توراعاسى قىزمەتىن اتقاردى.
سونىمەن قاتار, ەلى سىيلاعان ابزال ازامات رەسپۋبليكانىڭ تاريح, ادەبيەت, مادەنيەت قايراتكەرلەرى اراسىندا ەرەكشە بەدەل مەن ابىرويعا يە بولعان. قارشادايىنان حالىق اۋىز ادەبيەتىنەن سۋسىنداپ, ۇلتىنىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرپىن جەتىك بىلگەن وي-ءورىسى بيىك باسشىنى قازاقتىڭ حح عاسىرداعى جىراۋى جامبىل ەركەلەتىپ «قازاقبايىم» دەپ اتاعان.
ءا.قازاقباەۆتىڭ جان دۇنيەسى كىرشىكسىز تازا, قۇداي بەرگەن قاراپايىم مىنەزى, ادامگەرشىلىگى مەن پايىم-پاراساتى ونەر مەن عىلىم قايراتكەرلەرىن, قاراپايىم حالىقتى وزىنە جاقىنداتىپ, كوبىرەك نازار اۋدارتتى. وسى ءبىر رۋحاني سالاعا بار بولمىسىن ارناپ, ۋاقىتىن سارقا ءجۇرىپ, بيىك لاۋازىمىنا قاراماي ۇيىمداستىرا دا ءبىلدى. ونىڭ ايعاعى – 1943 جىلى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ شەشۋشى كەزەڭدەرىندە رەسپۋبليكادا تۇڭعىش اقىندار ايتىسىنىڭ وتۋىنە ۇيىتقى بولۋى. ءا.قازاقباەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن 1943 جىلى قانىش ساتباەۆ, مۇحتار اۋەزوۆ, ءسابيت مۇقانوۆ, احمەت جۇبانوۆ, تاعى باسقا دا قازاقتىڭ ماڭداي الدى ەل اعالارى تۇڭعىش رەت جامبىل, شاشۋباي, مالايسارى, ت. ب. اقىندار قاتىسقان ۇلكەن ايتىس ۇيىمداستىردى. ول ەلدىڭ سوعىس كەزىندە رۋحىن كوتەرۋگە ايرىقشا ۇلەس قوستى.
تاعى دا ءبىر ەڭ ماڭىزدى ءىس-قيمىلى – قازاقتىڭ تۇڭعىش الەم تانىعان داڭقتى عالىمى ق.ساتباەۆقا بارىنشا جان-تانىمەن قولداۋ كورسەتىپ, ەلىمىزدە عىلىم اكادەمياسىنىڭ اشىلۋىنا بارىنشا جان-تانىمەن قامقورلىق جاسادى. ونى رۋحاني تۇرعىدا, قارجى ءبولدىرتۋ ماسەلەسىنە زاڭ جۇزىندە بارىنشا قولداپ, كومەكتەستى.
ءا.قازاقباەۆتىڭ ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنداعى ۇيىمداستىرۋ تالانتى ەرەكشە تانىلىپ, جان-جاقتى كورىنە ءبىلدى. ەل باسىنا كۇن تۋعاندا ءا.قازاقباەۆتىڭ اسا زور ۇيىمداستىرۋ قابىلەتى شىڭدالا بەردى. قازاق كسر-ءى جوعارى كەڭەسىنىڭ پرەزيديۋمى رەسپۋبليكا ەكونوميكاسىن سوعىس تالابىنا لايىقتاپ قايتا قۇرۋ, اسكەرگە كومەك قولىن سوزۋ, ەۆاكۋاتسيالانعان كاسىپورىنداردى ورنالاستىرا ءجۇرىپ, جاڭا فابريكالار مەن زاۋىتتاردى ىسكە قوسۋ, كسرو مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتىنىڭ شەشىمدەرىن مۇلتىكسىز جۇزەگە اسىرۋدى ۇيىمداستىرىپ, ۇيلەستىرۋ جونىندە كوپتەگەن كۇردەلى دە جاۋاپتى مىندەتتەر اتقاردى. ەڭبەكشىلەردىڭ كۇش-جىگەرىن مايدان ءۇشىن, جەڭىس ءۇشىن جۇمىلدىرۋعا زور كوڭىل ءبولدى.
حالىق ءۇشىن ماڭداي تەرىن توككەن اياۋلى ازاماتىمىز ابدىسامەت قازاقباەۆ قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى جانە ونىڭ بيۋرو مۇشەسى بولدى. ۆكپ (ب)-نىڭ حVIII سەزىنىڭ دەلەگاتى, I جانە II سايلانعان كسرو جانە قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنە دەپۋتات بولدى. ونىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى جوعارى باعالانىپ, ەكى مارتە لەنين وردەنىمەن, ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن جانە مەدالدارمەن ماراپاتتالدى.
بۇگىندە تاۋەلسىز ەل بولدىق, وسى اتا-بابامىز ارمانداعان ازاتتىققا جان-تانىمەن ءوز ۇلەسىن ەرەكشە سىڭىرگەن قازاقباەۆتاي قاراپايىم ءومىر سۇرگەن جاندار كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە بولسا كەرەك.
مايرا ماقىباي,
ولكەتانۋشى-ەتنوگراف
