2022 جىلدىڭ 13-17 قىركۇيەك ارالىعىندا استانا قالاسى تىلدەردى دامىتۋ جانە ارحيۆ ءىسى باسقارماسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن باستالعان ۇلت ۇستازى, ۇلى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى اياسىندا «اقاڭ ءجۇرىپ وتكەن جولمەن…» اتتى ەكسپەديتسيا مىنا باعىت بويىنشا: نۇر-سۇلتان – اۋليەكول – قوستاناي – ارقالىق – بيدايىق – تورعاي – اقكول – ارقالىق – استانا ارالىعىن ءجۇرىپ ءوتتى.
بۇل كيەلى ساپار قۇرامىندا احمەتتانۋشى عالىمدار, زيالى قاۋىم مەن باق وكىلدەرى بولدى. وقىرمان قاۋىمعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ءسوز باسىن ءمانى تەرەڭىرەك ەكسپەديتسيانىڭ سوڭعى كۇنىنەن باستاعاندى ءجون كوردىك. بۇرىن اقاڭ تۋعان جەردە جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتە ۇزاق جىل قىزمەت اتقارعان تىنىشتىق ءابدىجامالوۆ ەسىمدى اقساقال, اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلىپ, كەمەڭگەردىڭ ەسىمى ەل اراسىنا العاش ورالعان جىلداردى ەسىنە الىپ, وسى ساپاردا جۇرگەن عالىمداردى سول تۇستا سۇيىنشىلەي كەلگەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن سالىستىرىپ, اناعۇرلىم ايىرماشىلىق كورىپ تۇرعانىن ايتتى.
ول كەزدە تاريحي دەرەك پەن عىلىمي تۇجىرىمعا سۇيەنۋ از ەدى, ەموتسيا باسىم كەلەتىن. بۇل جولى تىڭ مالىمەتتەرمەن تولىققان دەپ تۇيىندەدى.
بۇل ءسوزدىڭ جانى بار ەدى. ۇزاق جىلدار بويعى احمەتتانۋ سالاسىنداعى ىزدەنىستەرمەن بىرگە, بيىلدان باستاپ شايسۇلتان شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعى الەمنىڭ ءبىراز ارحيۆتەرىنە ارنايى ادام جىبەرىپ, زەرتتەۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرعان.
ەكسپەديتسيا قۇرامىنا سول عالىمدار ەندى.
ەكسپەديتسيا شىققان بەتتە الدىن الا بەلگىلەنگەن مارشرۋت بويىنشا اقاڭنىڭ ومىرىندە ەرەكشە ورىن الاتىن:
اۋليەكول اۋدانىنا ات باسىن بۇرىپ, اۋدان ورتالىعىنداعى ۇلت ۇستازىنىڭ ەسكەرتكىش بيۋستىنە گۇل شوعىن قويىپ, ۇستاز رۋحىنا تاعزىم ەتتى.
ايتپاي وتۋگە بولمايتىن ءبىر ءجايت, جول-جونەكەي الاپات ءورتتىڭ سالدارىنان قاراعايلى ءوڭىردى كۇيىك شالىپ, كۇزدىڭ كوڭىلسىز مۇنارىنا ورانىپ تۇر…
ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى قوستاناي وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتىندە «احاڭ ءجۇرىپ وتكەن جولمەن…» دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ شىمىلدىعى اتالعان ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى قۋانىشباەۆ سەيىتبەك بەكەنۇلىنىڭ قۇتتىقتاۋ سوزىمەن اشىلدى.
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, ف.ع.د. جانتاس جاقىپ بايانداماسىندا پەتەربۋرگ مۇراعاتىنان تابىلعان, عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن ەكى ماڭىزدى قۇجات تۋرالى ايتتى. ءبىرىنشىسى, تاتار عالىمجان يبراگيموۆ تۋرالى بولسا, ەكىنشىسى, 1904 جىلعى جەر بولىمىنە جازعان ارىز.
ە.بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, ف.ع.د. جاندوس سماعۇلوۆتىڭ ايتۋىنشا, احاڭ 327 ادەبيەت تەرمينىن جاساعان.
حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى» قب ۇيىمداستىرۋ جانە كادر ءبولىمىنىڭ باسشىسى, ءتىلشى-مامان بولات جەكسەنعالي قازاق جازۋىنىڭ رەفورماسى توڭىرەگىندەگى ەڭبەگىن بۇگىنگى كۇنمەن بايلانىستىرا بايانداپ, قازىرگى كەزدە تىلىمىزگە ەنىپ جاتقان جات سوزدەردىڭ قازاق ءتىلىن بۇزىپ جاتقانى تۋرالى تولعادى.
قازاق دالاسىنا احمەت بايتۇرسىنۇلىن بەرگەن قاسيەتتى توپىراقتا تۋىپ, احمەت مۇراسىن جاستايىنان قۇلاعىنا قۇيىپ وسكەن, احاڭ تۋرالى ءتورت كىتابى جارىق كورگەن اقىن, ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, ف.ع.ك. سەرىكباي وسپانوۆ پەن احمەت پەن ورىنباەۆ تۋرالى بايانداما جاساعان ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسور, ف.ع.د الماسبەك ابسادىقتىڭ جانە «كونە قازاق ءتىلى جانە احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ كەيبىر ءسوز قولدانىسىنداعى ەرەكشەلىكتەر» تاقىرىبىندا بايانداما جاساعان ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, ف.ع.د. بەكجان ءابدۋالى, احمەت بايتۇرسىنۇلى ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ ديرەكتورى, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى, پروفەسسور ۇلان ەركىنبايدىڭ بايانداماسى تىڭدارماندار ءۇشىن قۇندى دەرەك بولماق.
كەلەسى باعىت ارقالىق – بيدايىق – تورعايعا ارنالدى.
ارقالىق قالاسىنىڭ اكىمى ءامىرحان اسانوۆ قۇتتىقتاۋ ءسوزىن سويلەپ, «احمەت بايتۇرسىنۇلى – الاشتىڭ رۋحاني كوسەمى» رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا جۇمىسىنا ساتتىلىك تىلەدى.
شايسۇلتان شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ باس ديرەكتورى, بەلگىلى عالىم ەربول تىلەشوۆ «احمەت بايتۇرسىنۇلى جانە ۇلت وركەنيەتى» دەگەن تاقىرىپتا بايانداما جاسادى. «اقاڭ قازاق حالقىنىڭ قولىنا ماڭگىلىك ەكى قارۋ ۇستاتىپ كەتكەن ۇلى تۇلعا. ورىس حالقىنىڭ قانشاما عالىمدارى ەڭبەكتەنىپ, 180 جىلدا ءتىل عىلىمىن جاساعان بولسا, ول اباقتى مەن ايداۋدا ءجۇرىپ, جالعىز ءوزى ون بەس جىلدىڭ جۇزىندە قازاق ءالىپبيىن, جازۋ ەملەسىن جاساپ, قازاق ءتىلىنىڭ عىلىمي سيپاتتاماسىن دالەلدەپ بەردى. جازۋ بولعاسىن قازاق توپىراعىندا عىلىم, تەاتر مەن ادەبيەت پايدا بولدى. ەكىنشىسى, سول قارۋدى قالاي پايدالانۋدى ۇيرەتتى. ول – ءادىسناما. بۇنداي جانكەشتىلىك پەن ۇلى ەڭبەك الەم تاريحىندا سيرەك», – دەدى ەربول ەردەمبەكۇلى.
ورتالىق شىعارىپ جاتقان ۇلت ۇستازىنىڭ قازاق, ورىس, تۇرىك جانە اعىلشىن تىلىندەگى تاڭدامالى شىعارمالارىن تىلگە تيەك ەتىپ, كۇنى بۇگىن جارىق كورگەن ءبىراز كىتاپتاردى اۋداندىق مۋزەي كەشەنىنىڭ باسشىسى گۇلبانۋ سارسەكەيگە تابىس ەتتى. گۇلبانۋ قۇلەتقىزىنىڭ وسى سالاداعى ەڭبەگى قاسيەتتى تورعاي جەرىنە قادام باسقان كەزدەن باستاپ جارقىراي كورىنەدى ەكەن.
ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى سارىتۇبەكتەگى ۇلت ۇستازىنىڭ كەسەنەسىنە بارىپ, ۇلى تۇلعانىڭ كىندىك قانى تامعان جەردەگى اۋىل تۇرعىندارىمەن كەزدەستى.
بۇل شوقتىعى بيىك شارانىڭ ءتورت كۇن بويى باسى-قاسىندا جۇرگەن استانا قالالىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ جاۋاپتى مامانى گاۋhار ارىستانقىزى وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى جوعارى دەڭگەيدە اتقارىپ شىقتى.
ەكسپەديتسيا ءتۇيىنى رەتىندە جارىق كورگەن جيناق احمەتتانۋشىلار ءۇشىن ۇلكەن كومەكشى قۇرال بولماقشى. احمەت بايتۇرسىنۇلى ءجۇرىپ وتكەن جول – وتكەننىڭ تاپتاۋرىن سوقپاق-سۇرلەۋى ەمەس, ول بولاشاققا باستايتىن باسپالداق!
اقاڭا قۇرمەت – الاشقا تاعزىم!
الاشتى ارداقتاۋ – قازاققا قىزمەت جاساۋ!
داۋلەتكەرەي قۇسايىنوۆ, ەكسپەديتسيا مۇشەسى.
ش. شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» ۇعپ ورتالىعىنىڭ باسقارما باسشىسى
