شىعىس ەۋروپانىڭ شىرقىن كەتىرىپ, ءدۇيىم دۇنيەنى دۇرلىكتىرگەن رەسەي مەن ۋكراينا قاقتىعىسىنىڭ بۇگىن-ەرتەڭ اقىرلاساتىن ءتۇرى جوق. ەسەسىنە كولەمى ۇلعايىپ, قاۋپى ارتا تۇسكەندەي. 8 ايعا جالعاسقان بۇل سوعىستا رەسەي «كيەۆتى باسىپ الىپ, زەلەنسكيدىڭ بيلىگىن توڭكەرىپ تاستاۋ» ماقساتىنا جەتە الماسا دا, ۋكراينانىڭ شىعىسىنداعى 4 ءوڭىردى رەفەرەندۋم ارقىلى وزىنە قوسىپ, كورشى ەلدىڭ 20 پايىزعا جۋىق تەرريتورياسىن ءبولىپ اكەتتى. الايدا پۋتين قول قويىپ, رەسەي كونستيتۋتسيالىق سوتى بۇل رەفەرەندۋمدى «زاڭدى» دەپ تانىعانمەن, قازىرگە دەيىن سولتۇستىك كورەيادان باسقا ەشبىر مەملەكەت مۇنى مويىنداعان جوق.
بۇۇ جارعىسىن بەلدەن باستى
قانشا قان توكسە دە, رەسەي قارۋلى كۇشتەرى رەفەرەندۋم وتكىزگەن ءتورت ايماقتىڭ ەشقايسىسىن تولىق باقىلاۋىنا الا العان جوق. سوڭعى اپتالاردا ۋكراينا ارمياسىنىڭ تەز قارقىنمەن شىعىس پەن وڭتۇستىككە قاراي جىلجۋى رەسەيدىڭ باقىلاۋىنداعى اۋماقتاردىڭ شەكاراسىن ودان ارمەن تارىلتا ءتۇستى. سوعان قاراماستان, 4 قازاندا رەسەي پارلامەنتىنىڭ جوعارعى پالاتاسى – فەدەراتسيا كەڭەسى «لحر, دحر, زاپوروجە جانە حەرسون وبلىستارىنىڭ رەسەي قۇرامىنا قوسىلاتىنى تۋرالى» كەلىسىمدى بەكىتتى. كەشە رەسەي پرەزيدەنتى ۆ.پۋتين اتالعان كەلىسىمگە جانە رەسەي قۇرامىنا ءتورت جاڭا سۋبەكتىنى قابىلداۋ تۋرالى كونستيتۋتسيالىق زاڭدارعا قول قويدى. سونىمەن قاتار بۇل وبلىستار ءۇشىن 2026 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا دەيىنگى ارالىقتا «وتپەلى كەزەڭ» جاريالاندى. جوسپار بويىنشا 2023 جىلدىڭ 10 قىركۇيەگىندە جەرگىلىكتى زاڭ شىعارۋ ورگاندارىنا قاتىستى سايلاۋ وتەدى.
كەلىسىم بويىنشا دونەتسك پەن لۋگانسك وبلىستارى رەسەي قۇرامىنا دونەتسك جانە لۋگانسك حالىق رەسپۋبليكالارى دەگەن اتاۋمەن 2014 جىلعى شەكارا بويىنشا قوسىلادى. ال حەرسون جانە زاپوروجە وبلىستارىنىڭ شەكارالارى قۇجاتتا كورسەتىلمەي, نيكولاەۆ وبلىسىنىڭ رەسەي كۇشتەرى باقىلاۋعا العان بولىگى حەرسون وبلىسىنىڭ اۋماعىنا جاتقىزىلعان. بۇل وڭىرلەردىڭ تۇرعىندارى ءبىر اي ىشىندە رەسەي پاسپورتىن العىسى كەلمەيتىنىن مالىمدەمەسە, اۆتوماتتى تۇردە رەسەي ازاماتى بولىپ سانالادى.
رەفەرەندۋمنان كەيىن اقش پرەزيدەنتى دجو بايدەن رەسەيدى بۇۇ مۇشەلىگىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن بۇزدى دەپ ايىپتاپ, «بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى رەسەي ەگەمەندى ەلدى الەم كارتاسىنان وشىرۋگە تىرىسىپ, باسىپ كىردى. سونداي-اق ەل پرەزيدەنتى ۆ.پۋتين يادرولىق قارۋ قولداناتىنىن دا ايتتى. بۇل ەل وسى ادەتتەرىمەن بۇۇ جارعىسىنىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرىن بۇزىپ وتىر» دەسە,ۇلىبريتانيا پرەمەر-ءمينيسترى ليز تراسس «ءبىز ء(پۋتيننىڭ) وسى زاڭسىز سوعىستا جەڭىلىسكە ۇشىرايتىنىن قامتاماسىز ەتەمىز» دەدى.
بۇۇ باسشىسى انتونيو گۋتەرريش تە ۋكراينانىڭ ءتورت ايماعىنداعى رەسەيلىك رەفەرەندۋمدار بۇۇ جارعىسىن بۇزعاندىقتان ايىپتاۋعا لايىق دەپ اتاپ: «مۇنداي شەشىمگە قازىرگى الەمدە ورىن جوق, بولمايدى دا. بۇۇ جارعىسىندا ءبىر مەملەكەتتىڭ اۋماعىن ەكىنشىسى كۇش كورسەتۋ نەمەسە ونى قولدانۋ قاۋپىن تۋدىرۋ ارقىلى اننەكسيالاۋ بۇۇ جارعىسى مەن حالىقارالىق قۇقىق پرينتسيپتەرىن بۇزاتىنى انىق كورسەتىلگەن» دەپ مالىمدەدى. وسىدان كەيىن كوپ وتپەي اتالعان ۇيىم رەسەيدىڭ ۋكراينانىڭ 4 ايماعىندا رەفەرەندۋم وتكىزگەنىن ايىپتايتىن قاراردى داۋىسقا سالدى. اقش پەن البانيا ەلى بىرلەسىپ دايىنداعان, الەم ەلدەرىن ۋكراينانىڭ جاۋلاپ العان ايماقتارىندا وتكىزىلگەن رەفەرەندۋمدى مويىنداماۋعا شاقىرىپ, رەسەيدەن ۋكراينادان اسكەرىن دەرەۋ شىعارۋ تالاپ ەتىلگەن بۇل قۇجاتقا رەسەي بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى سالاۋاتىنان پايدالانىپ, ۆەتو قويىپ, قابىلداتپاي تاستادى.
كەلىسسوزدىڭ جولى كەسىلدى
«ەگەر رەسەي ۋكراينانىڭ شىعىسىندا رەفەرەندۋم وتكىزسە, كەلىسسوزدىڭ ەسىگى تارس جابىلادى» دەپ مالىمدەگەن ۋكراينا پرەزيدەنتى زەلەنسكي ايتقانىنا جەتتى. 4 قازان كۇنى پۋتينمەن كەلىسىم جاساۋعا تىيىم سالاتىن جارلىققا قول قويىپ, «پۋتينمەن ەشقانداي كەلىسسوز جۇرگىزبەيمىز. رەسەيدىڭ كەلەسى پرەزيدەنتىمەن عانا كەلىسسوز باستايمىز» دەپ مالىمدەدى.
ونىڭ ۇستىنە, اقش باستاعان باتىس ەلدەرى مەن ەۋرووداق ەلدەرى دە رەفەرەندۋمنان كەيىن ۋكرايناعا كومەكتى ۇدەتىپ, قارۋ-جاراقتى ەسەلەپ بەرۋگە كوشتى. وسىدان بۇرىن ەكى ەل اراسىنا ارا اعايىن بولىپ, ماسەلەنى كەلىسسوز ارقىلى شەشۋدى قۋاتتاپ كەلگەن فرانتسيا دا ۋكرايناعا قۋاتتى قارۋلار جەتكىزە باستاعانىن ەسكەرسەك, شىنىمەن دە, ەكى ەل اراسىنداعى كەلىسسوزدىڭ جولى ءبىرجولاتا كەسىلىپ, شيەلەنىس تەك سوعىس ارقىلى شەشىلەتىن جاعدايعا جەتكەندەي. وسى تۇرعىدان العاندا, بۇل ارادا باتىس ەلدەرىنىڭ باستى ماقساتى ورىندالعان سەكىلدى. بۇگىنگە دەيىن ۋكرايناعا توپەلەپ قارۋ-جاراق بەرىپ جاتقان باتىس ەلدەرىنىڭ ءبىر ماقساتى وسى سوعىس ارقىلى رەسەيدى ابدەن تۇرالاتىپ, ەكىنشى قايتىپ باس كوتەرە المايتىن دەڭگەيگە جەتكىزۋ ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ۋكراينا پرەزيدەنتى زەلەنسكيدىڭ «ءبىز ءوز جەرىمىزدى تولىق ازات ەتىپ, رەسەيدى ەكىنشى قايتىپ ەشبىر ەلدىڭ اۋماعىنا باسىپ كىرە المايتىنداي كۇيگە جەتكىزەمىز» دەگەن ءسوزى مەن ۇلىبريتانيا پرەمەر-ءمينيسترى تراسستىڭ «ءبىز ۋكراينا بۇل سوعىستا جەڭىپ شىققانشا رەسەيگە تىنىشتىق بەرمەيمىز» دەپ مالىمدەگەنى – سونىڭ ايعاعى.
شەپتى ساقتاپ تۇرا الا ما؟
ماسكەۋ رەفەرەندۋم وتكىزىپ, ۋكراينانىڭ جەرىنە شەكارا سىزىعىن سىزعانمەن, ول ۋكراينا قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ءوز جەرىن جاۋدان بوساتۋ ماقساتىنا توسقاۋىل بولا العان جوق. كەرىسىنشە, رەفەرەندۋمنان كەيىن شابۋىلدى ۇدەتىپ, دونەتسك, لۋگانسك جانە حەرسون وبلىستارىندا ىركەس-تىركەس ءىرى جەڭىستەرگە قول جەتكىزدى. حاركوۆ قالاسىنان ويسىراي جەڭىلىپ, كەرى شەگىنگەن رەسەي كۇشتەرى پۋتين ۋكراينانىڭ شىعىسىنداعى 4 وبلىستى رەسەيگە قوسىپ الۋ تۋرالى بۇيرىققا قول قويىپ جاتقان كەزدە, ستراتەگيالىق ورنى ايرىقشا ماڭىزدى ليمان قالاسىنان دا ايىرىلىپ, سەۆەرودونەتسك, ليسيچانسك قالالارىنا قاراي شەگىندى. قازىر ۋكراينا ارمياسىنىڭ ءبىر باعىتى لۋگانسك وبلىسىنىڭ شەكاراسىنا جەتسە, ەكىنشى باعىتى سەۆەرودونەتسك پەن ليسيچانسك قالاسىنىڭ تۇبىنە تاقاپ كەلدى. وڭتۇستىك باعىتتاعى حەرسون وبلىسىندا دا رەسەي ارمياسى شەگىنە سوعىس سالۋدا. ۇلىبريتانيا بارلاۋشىلارى «رەسەي ۋكراينانىڭ 4 وبلىسىندا رەفەرەندۋم وتكىزگەلى ۋكراينا قارۋلى كۇشتەرى دونەتسك, لۋگانسك باعىتىندا 10-15 شاقىرىم, حەرسون باعىتىندا 30-35 شاقىرىم العا ىلگەرىلەگەنىن» جازدى. Reuters اگەنتتىگى بولسا رەسەيدىڭ قورعانىس مينيسترلىگى جاريالاعان مالىمەتتەردە رەسەي ارمياسىنىڭ شەگىنگەنى تۋرالى اقپارات ايتىلمايتىنىن, بىراق سوعىس ءجۇرىپ جاتقان وڭىرلەر كورسەتىلگەن كارتادا رەسەي اسكەري كۇشتەرىنىڭ باقىلاۋىنداعى ايماقتاردىڭ كۇن سايىن ازايىپ بارا جاتقانىن العا تارتىپ, كۋپيانسكتەن وسكول وزەنىنىڭ بويىنداعى 70 شاقىرىمعا سوزىلعان مايدان شەبىندە رەسەي كۇشتەرى لۋگانسك وبلىسىنىڭ شەكاراسىنا قاراي 20 شاقىرىمعا شەگىنىپ, حەرسون باعىتىندا, دنەپردىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى رەسەي كۇشتەرى باقىلاپ تۇرعان اۋماقتىڭ قورعانىس شەبى دە وڭتۇستىككە قاراي 25 شاقىرىمعا جىلجىعانىن مالىمدەدى.
يادرولىق قاۋىپ تە كۇشەيدى
رەفەرەندۋمنان كەيىن اقش باستاعان ەلدەر ۋكرايناعا كومەكتى ءتىپتى ۇدەتتى. وسى اپتانىڭ باسىندا زەلەنسكيمەن سويلەسكەن بايدەن ۋكرايناعا تاعى 625 ملن دوللار كومەك كورسەتۋگە ۋادە بەردى. بۇل كومەك پاكەتىنىڭ اراسىندا وعان 4 دانا HIMARS; 16 دانا 155-مم-لىك گاۋبيتسا; 16 دانا 105-مم-لىك گاۋبيتسا; MRAP MaxxPro ماركالى 200 كولىك; 75000 دانا 155-مم-لىك سنارياد; 500 دانا جوعارعى دالدىكتەگى 155-مم-لىك سنارياد بار. بۇعان دەيىن 16 ميلليارد دوللار كومەك بەرگەن اقش ۋكرايناعا كومەك كورسەتكەن ەلدەر كوشىن باستاپ تۇر. وسى جاعدايعا بايلانىستى 4 قازان كۇنى رەسەي ءسىم-ءى لاۆروۆ «اقش-تىڭ ۋكرايناعا قارۋ بەرۋى رەسەي مەن ناتو قاقتىعىسىن جاقىنداتا تۇسەدى» دەپ مالىمدەدى.
مايدانداعى جاعدايدى وزگەرتۋ ءۇشىن رەسەيدىڭ ءوز ازاماتتارىن ءىشىنارا اسكەر قاتارىنا شاقىرۋى جانە ءوز اۋماعىمىزدى قورعاۋ ءۇشىن يادرولىق قارۋ قولدانامىز دەپ قۇقاي كورسەتۋى بۇكىل الەمگە ىقپال جاسادى. كەشە رەسەي قورعانىس مينيسترلىگى موبيليزاتسيانىڭ ءساتتى ءجۇرىپ جاتقانىن, قازىرگە دەيىن 200 مىڭ ازامات اسكەرگە الىنىپ, جاتتىعۋعا كىرىسكەنىن مالىمدەدى. الايدا اسكەرگە شاقىرۋ رەسەيمەن كورشىلەس ەلدەردىڭ جاعدايىنا دا ىقپال جاسادى. سەبەبى ماسكەۋ اسكەرگە شاقىرۋ بۇيرىعىن جاريالاعاننان كەيىن رەسەيلىك ەر ازاماتتاردىڭ كوبى شەتەلگە قاشا باستادى. رەسمي دەرەك بويىنشا ەكى اپتانىڭ ىشىندە كورشى ەلدەن 700 مىڭ ادام شەتەل اسقان. بۇل جاعداي رەسەي قوعامىندا ەڭبەككۇش تاپشىلىعىن تۋىنداتىپ قانا قويماي, قىرۋار قارجىنىڭ ءوز ازاماتتارىنىڭ قالتاسى ارقىلى شەتەل اسۋىنا دا مۇرىندىق بولعانىن ايتا كەتكەن ءجون. اسكەردەن قاشقان ازاماتتاردىڭ قازاقستانعا كەلىپ جاتقاندارى دا از ەمەس, وسىعان بايلانىستى جۇرت جۇرەگىندە ەلىمىزدە جۇمىسسىزدىق اسقىنىپ, باعا شارىقتاپ, ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى كۇشەيمەي مە دەگەن كۇدىك تە جوق ەمەس.
سوعىس باستالعالى رەسەي ارمياسى ۋكراينادا سۋ جانە اتوم ەلەكتر ستانساسى سياقتى نەگىزگى ەنەرگيا كوزدەرىن باقىلاۋعا الۋعا تىرىسسا, رەسمي ماسكەۋ ۋكرايناعا جاقتاس بولىپ وتىرعان ەۋروپا ەلدەرىنە دە مۇناي مەن گازىن رۋبلمەن ساتاتىنىن ايتىپ, شارتىنا كەلىسپەگەندەرىنە «ەسىگىن» تارس جاپتى. ويتكەنى كرەمل ستراتەگتەرى «قىستا گاز بەرمەي قاتىرساق, ەۋروپا حالقى ەرەۋىلدەپ, ۋكرايندارعا كومەك بەرىپ وتىرعان بيلىگىن ورنىنان كەتىرەدى» دەپ ەسەپ قۇرعانى انىق. الايدا ءپۋتيننىڭ ەنەرگيا قارۋى – گاز بوپساسى دا ول كۇتكەندەي ناتيجە بەرمەدى. دەمەك, ۋكراينا تەرريتوريالارىنىڭ اننەكسياسى دا, ماشاقاتقا اينالعان موبيليزاتسياسى دا رەسەيدى تىعىرىقتان شىعارا المادى. ءپۋتيننىڭ قولىندا ەندى سوڭعى قارۋى – اتوم قارۋى قالدى. الەم ەلدەرىن الاڭداتىپ وتىرعانى دا وسى.
كەشە كرەمل باتىستىڭ باستاماسىمەن اتقارىلىپ كەلە جاتقان يادروعا بايلانىستى ماسەلەلەرگە قاتىسقىسى كەلمەيتىنىن اشىق مالىمدەدى. دەمەك, رەسەي تىعىرىققا تىرەلسە, اتوم قارۋىن قولداناتىنىن تاعى دا ەسكەرتتى. الايدا رەسەي الدا-جالدا اتوم قارۋىن قولدانسا, ونىڭ سالدارى ماسكەۋ ءۇشىن وتە اۋىر بولاتىنىن باتىس ەلدەرى دە, ناتو دا بىرنەشە مارتە قايتالادى. دۇيسەنبى, ياعني 3 قازاندا بريتاندىق The Times باسىلىمى «ناتو مۇشە مەملەكەتتەرگە رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين ۋكراينا شەكاراسىندا يادرولىق سىناق جۇرگىزۋ تۋرالى بۇيرىق بەرەتىنى تۋرالى ەسكەرتۋ جاساعانىن», يادرولىق وق-دارىلەر تيەلگەن پويىزدىڭ ۋكراينا شەكاراسىنا جونەلتىلۋى مۇمكىن ەكەنىن حابارلادى. ال رەيتەر اگەنتتىگى, ناتو وكىلىنە سىلتەمە جاساي وتىرىپ, ناتو رەسەيدىڭ يادرولىق پوزيتسياسىندا ەشقانداي وزگەرىس بايقاماعانىن, بىراق الداعى جاعدايعا بايلانىستى ساقتىق تانىتاتىنىن مالىمدەگەنىن العا تارتتى.
