الەم حالقىنىڭ «قارتايىپ» كەلە جاتقانىن ايتىپ ءجۇرمىز. بارلىق جەردە ەگدە تارتقان ازاماتتاردىڭ ماسەلەسى ارقالاي شەشىلۋدە. ەلوردامىزدا دا «كۇمىس جاس» دەيتىن جاقسى جوبا العاش رەت قانات قاقتى. زەينەتكەرلەردىڭ باستى ورتالىعى ارداگەرلەر كەڭەسى تۇراقتى جۇمىس ىستەپ تۇر. باسقا قالالارمەن سالىستىرعاندا باس قالامىزدا زەينەتكەرلەرگە بارىنشا جاعداي جاسالعان. ولاردىڭ ءجۇرىپ-تۇرۋىنان باستاپ, قىستىق وتىنى دا قالا ەسەبىنەن شەشىلىپ كەلەدى. جىلىنا شيپاجايدا دەمالىپ, تاعى باسقا مەديتسينالىق قىزمەتتەر تەگىن كورسەتىلەدى. ءار اۋداندا «بەلسەندى ءومىر ءسۇرۋ ورتالىقتارى» زەينەتكەرلەردىڭ ومىرىنە ەلەۋلى وزگەرىس اكەلۋدە.
بۇل دا وتە دۇرىس, الايدا ءبىر جاعىنان قاراپ وتىرساڭىز, ماسەلەنى شەشۋدە باسقا ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن ەلەمەگەندىكتەن بولار, ايدىڭ, كۇننىڭ امانىندا ارداگەرلەردى «ارامتاماققا» اينالدىرۋ پروتسەسى باستالعان سياقتى. جاعدايدىڭ جايىن ءدوپ باسسا دا, انىقتاماسىن قاتتىلاۋ ايتقان شىعارمىن. دەگەنمەن دە تەك بىزدە ەمەس, بۇكىل الەمدە قوردالانىپ كەلە جاتقان ماسەلەنىڭ دۇرىس شەشىمى بۇل ەمەس.
ءار جاستىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ءبىزدىڭ جاسامىس ازاماتتارىمىز زەينەت جاسىنا شىققاننان كەيىن دە, دەنساۋلىعى كوتەرسە ادەتتەگى جۇمىسىن جالعاستىرا بەرۋگە ىقىلاستى. ويتكەنى, وتپەلى كەزەڭنىڭ وزىندىك اۋىرتپاشىلىقتارى بار. ءومىر بويى قالىپاسقان داعدىسىن وزگەرتىپ, باسقا جاعدايعا, بالا-شاعاعا, «ماسىلدىققا» يكەمدەلۋى اۋىرلاۋ تيەدى. نەمەرە, بالامەن دە الدانعان جاقسى دەسە دە, قازىرگى قارتتاردىڭ دا كارىلىكتەن جەرگە قاراپ قالعانى از. ءالى دە بويلارىندا قۋات بار, ومىرلىك تاجىريبە مەن كاسىبي كەمەلدىگىن جوققا شىعارا المايمىز. ال وسىنداي كۇش-قۋاتتى «قارتتىقپەن» كومە سالماي, قوعام ءالى دە بولسا پايداسىنا شەشۋدى ويلاستىرۋ كەرەك. بۇل ەڭ باستىسى زەينەتكەرلەردىڭ وزىنە كەرەك. ولار قوعامعا وزدەرىن قاجەت ەكەنىن سەزىنىپ, قايناعان ورتاسىندا جۇرسە, جاستارمەن بىرگە سەرپىلىپ, بويىنا قۋات الاتىنى ءسوزسىز.
مۇنى شەتەلدىكتەر «ەرىكتىلەر» دەگەن قوزعالىس اشىپ, ءتيىمدى شەشىپ وتىر. بۇكىلدۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنشە 60 پەن 74 جاس ارالىعىنداعىلار ەگدە بولسا دا, قارتتىق ساناتىنا قوسىلمايدى. ولاردىڭ قوعامعا بەرەتىنى بار دەپ ەسەپتەيدى. دەمەك, بەلسەندى ءومىر سالتىن تەك بوس ۋاقىتىن قالاي وتكىزۋدى ويلاستىرىپ, ءتۇرلى ورتالىق اشقانشا, ولاردى قوعامعا پايدالى ىسكە دە تارتا ءبىلۋدىڭ ماڭىزى بارىن ايتادى. بۇل دەگەنىمىز ءوز ەركىمەن قال-قادەرىنشە كوپكە پايدالى ىسپەن اينالىسۋ. شاماسى كەلمەي جاتسا, كەز كەلگەن ۋاقىتتا باس تارتا الاتىن جۇمىس. ەرىكتىلەردىڭ كۇشىن ارزان جۇمىس قولى دەپ قاراۋعا بولماس, بۇل ءوز ەركىمەن, جۇرەك قالاۋىمەن ادامنىڭ پاراساتى مەن پايىمىنا قاراي ىزگىلىكتى ءىس دەۋگە بولادى. بۇل جۇمىس ايىنا جالاقى الىپ, قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەندەردىڭ جۇمىسىن جەڭىلدەتىپ, سونىڭ ءىسىن اتقارۋ ەمەس. كەرەك جەرىندە, قارتتاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنە قاراي كومەك قولى عانا. ەڭ باستىسى قانداي دا ءىستىڭ باسىندا بولسىن ەگدە ازاماتتاردىڭ ءجۇرۋى كەز كەلگەن ورتانىڭ ءسانىن كەلتىرىپ, جاستارعا دەم بەرىپ, العا باستايتىنى انىق.
نەگىزى قازاقى سالتىمىزدا قارتتارعا ءتور بەرىپ, قارتتاردىڭ باتاسىن الۋ تەرىس ەمەس. بۇل قۇرمەت قالپىندا قالماق. الايدا ءالى دە شاۋ تارتىپ ەڭكەيمەگەن ادامنىڭ كوپشىل, جاناشىر ەكەنىن كورسەتە بىلسە, قوعامدا قارتتار ماسەلەسىندە بىرجاقتى پىكىر قالىپتاستىرماس ەدى. اعا بۋىن كەيىنگى وسكەلەڭ ۇرپاققا جازىپ قويعان كىتاپپەن تەڭ. ەرىكتى ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا وزدەرى دە جاڭا نارسەگە ۇيرەنىپ, ءوز بىلگەنىمەن, ومىرلىك تاجىريبەسىمەن ءبولىسىپ, ءومىر بويى جيناعان مول اقپارات پەن ءومىر ءسۇرۋدىڭ نەبىر قىر-سىرلارىن دا بولىسەتىن ورتا بولادى.
بۇكىلدۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنشە 60 پەن 74 جاس ارالىعىنداعىلار ەگدە بولسا دا قارتتىق ساناتىنا قوسىلمايدى. ولاردىڭ قوعامعا بەرەتىنى بار دەپ ەسەپتەيدى. دەمەك, بەلسەندى ءومىر سالتىن تەك بوس ۋاقىتىن قالاي وتكىزۋدى ويلاستىرىپ, ءتۇرلى ورتالىق اشقانشا, ولاردى قوعامعا پايدالى ىسكە دە تارتا ءبىلۋدىڭ ماڭىزى بارىن ايتادى. بۇل دەگەنىمىز ءوز ەركىمەن قال-قادەرىنشە كوپكە پايدالى ىسپەن اينالىسۋ
ەسكى سۇرلەۋمەن ەشقايدا بۇرىلا المايتىن سانامىز, ءالى دە «بەينەتىنە – زەينەتى» دەيدى. قارتتىق كەلدى مە, بىردەن قاتاردان سىزىپ تاستايمىز. بۇلاي ويلاۋىمىزدىڭ مادەني-تاريحي ءىزى بار. سولاي بولعان, سولاي بولماق. ياعني, قارتتاردى ءالسىز, پايداسىز, قوعامعا قاجەتى از كەمباعالداي قابىلدايمىز. وعان زاڭىمىز دا كىنالى. قوعامدا ولارعا الەۋمەتتىك كومەك كورسەتۋمەن عانا شەكتەلەدى. ولاردىڭ مول مۇمكىندىكتەرىن ءتيىمدى جۇمساۋ ەسكەرىلمەگەن. وسىدان كەلىپ, قارتتارىمىزدىڭ اراسىندا بەلسەندىلىك جوق. مۇندايدا ەرىكتىلىك تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى ەرسى. «اقىسىز, پۇلسىز جۇمىس جاساۋ» ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەيدى. وسىلايشا قارتتارىمىزدىڭ دەنى نەمەرە-شوبەرەلەرىن ەرمەك ەتىپ, جاسانىپ تويعا بارىپ, تويدان قايتىپ, قۇدايى-نامازداردا كوپ ۋاقىتىن ءولتىرىپ جۇرگەنى راس.
وسى تۇستا باستى تاقىرىپتان اۋىتقىپ, مىنا ءبىر جايدى ايتا كەتەيىن. بايقاپ وتىرساق, كوپتەگەن جاس شىعىنعا باتىپ, شالقىتىپ توي جاساۋدى قالامايدى. كوپ جاعدايلاردا «ءوزىم تالاي جەرگە باردىم, سولاردى شاقىرۋىم كەرەك» دەپ تويلاتاتىن ۇلكەندەر. حالىق قارتايعان سايىن بارىس-كەلىس, ولارعا لايىقتى قۇرمەت تەك توي-قۇدايىنىڭ اينالاسىندا بولىپ, قازاققا كەرەگى از مال شاشپاقتىڭ باسىندا قارتتاردىڭ جۇرگەنى راس.
الايدا بۇل جەكە ويىم. ارينە, قوعامداعى الەۋمەتتىك ساياسات, ادامداردىڭ ساناسىنداعى قاعيدا زەينەتكەرلەردىڭ ءوز ەركىنەن بولسا دا ەڭبەگىن پايدالانۋدى قاراستىرمايدى. كەرىسىنشە, ءوز تاعدىرىن وزدەرىنە بەرىپ, قولىڭ تيسە ورتالىققا كەل, ءوزىڭ سياقتىلارمەن ارالاس دەپ قويا سالعالى تۇر. ونىڭ سوڭى نەگە جەتكىزەتىنىن ايتتىق.
ال دامۋى الدا ەلدەردە وسى ساناتتاعى ازاماتتاردىڭ بەلسەندىلىگى ەرىكتىلەر قوزعالىسىمەن تىعىز بايلانىستى. مۇنىڭ ءتۇپ توركىنىن تۇگەل زەرتتەگەن عالىمدار, جاسىنا بايلانىستى, زەينەتكە شىعىپ, بۇرىنعى مارتەبەسى وزگەرگەن كەزدە ۇيلەسىمدى ورتادان قول ءۇزىپ, سىرتقى دۇنيەدەن وقشاۋلانىپ, ادەتتەگى ادامدارمەن قارىم-قاتىناس جاساۋ داعدىلارىنان ايىرىلىپ قالادى دەيدى. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان, ەرىكتىلەر قوزعالىسىنا قاتىسۋ ادامنىڭ جاڭا تىنىسىن اشىپ, جاڭا ورتادا ءوزىن-ءوزى كورسەتىپ, سول ورتانىڭ ءبىر مۇشەسى بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. وزدەرىندەي زامانى ءبىر, وتكەن جولى دا ۇقساس ادامدارمەن بىرگە ءجۇرىپ, شامالارىنا قاراي ءبىر جۇمىسپەن اينالىسۋ كارىلىكتىڭ سالدارىن جەڭىلدەتىپ, كوپ قارتتىڭ باسىنداعى جالعىزدىقتى سەزىنبەۋگە كومەكتەسەدى. ءبىر جاعىنا قارتتاردىڭ مۇنداي بەلسەندى ءومىر سالتى قوعامنىڭ ساۋىعۋىنا دا الىپ كەلەدى. ۇرپاقتار اراسىنداعى قۇرمەت وسىدان دا باستاۋ الماق.
شەتەلدە ەرىكتى بولۋ, ءوز كۇشىڭدى قوعام يگىلىگىنە جۇمساۋ, قۇمىرسقانىڭ قاناتىمەن سۋ سەپكەندەي بولسا دا كىسىگە قول ۇشىن بەرۋ قۇرمەت ءارى سانگە اينالعان. ەرىكتىلەر قوزعالىسى – ازاماتتىق قوعامنىڭ ەڭ جوعارى كورىنىسى بولىپ سانالادى.
زەرتتەۋلەردەن بەلگىلى بولعانداي, ەرىكتىلەر قوزعالىسى قاتتى دامىعان ەلدەردە قارتتار قوعامداعى ءومىردىڭ جاقسارۋىنا, ىزگىلەنۋىنە كوپ اسەرىن تيگىزگەن. مىسالى ۇلىبريتانيادا ەرىكتىلەر اپتاسىنا شامامەن 2,5 ساعات اينالىسادى. ەڭ كوپ تاراعان قىزمەت – بۇل قايىرىمدىلىق قورلارىنا قاراجات جيناۋ, كوپتەگەن كوميسسياعا, ەكولوگيالىق اكتسياعا قاتىسادى, ءتۇرلى فەستيۆالداردى, ەڭبەك ناۋقانىن ۇيىمداستىرۋدا قول ۇشىن بەرەدى, ءتۇرلى الەۋمەتتىك شارالاردى ۇيىمداستىرۋعا قاتىسادى. نە بالاعا قارايدى, مۇگەدەكتەرگە جانە ناۋقاستاردىڭ كۇتىمىن جاساۋعا تارتىلادى. ارينە, مۇنىڭ ءبارى ەكى جاقتىڭ دا رۋحاني مۇقتاجدىعىنان تۋىندايدى, ءبىر-بىرىنە سۇيەنىش سەكىلى قاسيەتتەردى دامىتادى.
ەرىكتىنىڭ ەركىن جۇمىسى گۋمانيتارلىق سيپاتتاعى, ەكولوگيالىق, ءبىلىم بەرۋ ناۋقاندارىندا, قوعامدى دامىتۋعا باعىتتالعان باعدارلامالاردا, كومەككە مۇقتاج جاندارعا ماتەريالدىق قايىرىمدىلىق جيناۋمەن عانا شەكتەلمەيدى. سونداي-اق ماۋسىمدىق ءونىم جيناۋ, ەرىكتى قارجىلىق كومەك كورسەتۋدە دەلدالدىق ەتىپ, مۇقتاج جاندارعا ازىق-تۇلىك, ىدىس-اياق, تۇرمىستىق زاتتار, كيىم-كەشەك, كىتاپتار, ويىنشىقتار, ءدارى-دارمەكتەر مەن مەديتسينالىق جابدىقتار جيناپ, ءتيىستى ورىندارعا جەتكىزەدى. كوبىنەسە ۆولونتەرلىك – اقىلى جۇمىسقا اپاراتىن جول بولىپ تابىلادى, ويتكەنى ارقاشان ءوزىڭىزدى جاقسى جاعىنان كورسەتۋگە ءالى دە جۇمىسقا جارايتىنىڭىزدى دالەلدەسەڭىز, ءارتۇرلى قىزمەت سالالارىندا اقىلى جۇمىس تابۋعا مۇمكىندىك اشادى.
وسىلايشا جىلىنا 200 ساعاتتان كەم ەمەس جۇمىس ىستەگەندەردىڭ دەنساۋلىعىندا جاقسى جاعىنا قاراي وزگەرىس بولىپ, ومىرلەرىنىڭ ءمانى ارتقانىن زەرتتەپ وتىرعان عالىمدار بار. ارنايى توپتى زەرتتەگەندە ەرىكتىلەر اراسىندا 40 پايىزىنىڭ جۇرەك, قان-تامىر اۋرۋلارى كەمىگەنى بايقالعان. عالىمداردىڭ بايقاۋىنشا, ولاردىڭ اۋرۋلارىنىڭ ازايعان سەبەبى ەڭ الدىمەن ادامدارمەن ارالاسىپ, ءوزىنىڭ جەكە باسىنان ارتىلىپ, وزگەلەردى ويلاۋ ارقىلى ءوزىنىڭ جاعدايىنىڭ جاقسارۋىندا جاتىر دەيدى.
ەگدە جاستاعى ەرىكتىلەرى كوپ ەلدەردىڭ ءبىرى – اقش. مۇندا ەرىكتىلەر قاتارىنا تارتۋ ارقىلى قارتتاردىڭ «ادەمى قارتايۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى» دەپ قارايدى. مۇندا كوپتەگەن كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىم ەرىكتىلىك ماسەلەسىمەن اينالىسادى. ولار باعاسى قىمبات مەديتسينالىق ساقتاندىرۋدى تولەي المايتىن ادامدار ءۇشىن تەگىن اۋرۋحانالاردى, مەكتەپتەردى, ۇيسىزدەرگە ارنالعان قالالىق ورتالىقتاردى, وندا تەگىن باسپانا مەن تاماقتى قامتاماسىز ەتەدى دە, ەرىكتىلەر قولىنا مۇقتاج كەلەدى. امەريكالىق ەرىكتىلەردىڭ 11 پايىزى حوسپيستەردە جۇمىس ىستەيدى.
گەرمانيادا ءاربىر ءۇشىنشى ادام بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك قىزمەتتەر سالاسىندا تەگىن جۇمىس ىستەيدى. گەرمانيادا ۆولونتەرلىك قىزمەتتى كورسەتەتىن كوممەرتسيالىق ەمەس بىرلەستىكتەردىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇرى بار. ولاردىڭ كوپشىلىگى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن بىردەن پايدا بولدى. گەرمانيادا كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمداردىڭ سانى وتە كوپ – شامامەن 70 مىڭ. 2 ميلليوننان استام ادام ەرىكتى نەگىزدە جۇمىسپەن قامتىلعان. گەرمانيادا «الەۋمەتتىك جىل» تۋرالى زاڭ بار, ياعني جاس ادام مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ ءبىر جىل قوعامدىق جۇمىستارمەن اينالىسا الادى. بۇل ونىڭ بولاشاقتا جۇمىسقا قابىلدانۋىندا ۇلكەن ماڭىزعا يە.
كانادادا ۆولونتەرلىك قىزمەتكە باراتىن ادامداردىڭ ەكى نەگىزگى ساناتى بار. بۇل, ەڭ الدىمەن, ەگدە جاستاعى, جاي-كۇيى بار اۋقاتتى ادامدار. بۇلار ابدەن ەڭبەككە داعدىلانعان, ماتەريالدىق يگىلىكتەرگە قول جەكىزگەندەر. وزدەرىنىڭ ءبىلىمى مەن تاجىريبەسىن پايدالانا وتىرىپ, بەلسەندى ءومىر ءسۇرۋدى جالعاستىرعىسى كەلەتىندەر. ولار بۇل جۇمىسقا سانالى تۇردە كەلەدى, ىسىنە مۇقيات قاراپ, وزىنە تاپسىرىلعان ءىستى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن اتقارۋعا دايىن.
جوعارىدا ايتىلعانداردان قورىتىندى جاساۋعا بولادى, ياعني ۆولونتەرلىك قىزمەتتى دامىتۋ وتە پەرسپەكتيۆالى جانە ماڭىزدى. حالىقتىڭ قارتايۋى ءسوزسىز, كوپتەگەن دەڭگەيدەگى قوعامنىڭ كۇردەلى وزگەرۋىنە اسەر ەتەتىن ەلەۋلى جاھاندىق قۇبىلىس. ەگدە جاستاعى ادامدار قازىردىڭ وزىندە ايتارلىقتاي ۇلەس قوسادى, رەسمي جۇمىس كۇشىنىڭ بولىگى رەتىندە دە, بەيرەسمي ەڭبەك ارقىلى دا قوعامعا ۇلەس قوسۋ, يگىلىككە جۇمىس ىستەۋ, ەركىن باستامالار تەك ادام ەمەس, قوعامعا دا وزگەرىستەر الىپ كەلمەك. قوعام قارت ادامدارعا تەك الەۋمەتتىك قولداۋ كورسەتىپ قويماي, الەۋەتىن اسىرۋعا دا جول اشۋ كەرەك.
شەت ەلدىڭ تاجىريبەسى كورسەتىپ وتىر, ولاردىڭ كوپشىلىگىندە ەرىكتىلەر قىزمەتى زاڭدى تۇردە رەتتەلگەن. بۇدان بولەك بار ەرىكتىلەردى قامتاماسىز ەتەتىن زاڭداردا ولارعا ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر قاراستىرادى.
الەمدىك تاجىريبە كورسەتكەندەي, كەز كەلگەن ەلدىڭ تاريحىندا مەملەكەت ۆولونتەرلىك قوزعالىستى قولداۋ ارقىلى مەملەكەتتىك رەسۋرستاردى دامىتۋعا ينۆەستيتسيا سالۋدى نەعۇرلىم ەرتە باستاسا, قوعام ءوز الەۋەتىن سوعۇرلىم تەزىرەك اشىپ, ەل سوعۇرلىم تەزىرەك ىسكە كىرىسەدى. الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ قارقىنىن ارتتىرۋ, ەلدەگى الەۋمەتتىك نىسانداردىڭ وركەندەۋى دە ەرىكتىلەر قوزعالىسىنىڭ دامۋىمەن بايلانىستى.
ءوزىمىزدىڭ قالامىزدىڭ مىسالىندا الساق, بۇل قىزمەتتەر وتە قاجەت. كەز كەلگەن قالاداعى ساياباقتى, جاعاجايدى نەمەسە ورماندى كۇتەتىن ەرىكتىلەر توبى بولسا, ءارى دەمالىس, ءارى قورعانىس. قوقىستاردى جيناۋ, ءورت قاۋپى بار كەزەڭدە پاترۋلدەۋ, اعاش وتىرعىزۋ, ءوسىپ تۇرعان گۇلدەردى سۋارسا دا, قارتتىڭ قامقور قولدارىن قاجەت ەتەتىن جۇمىس جەتكىلىكتى. شاعىن اۋداندى اباتتاندىرۋدا قالامىزدىڭ كورسەتكىشى جوعارى. الايدا ونىڭ ساقتالۋى, توزباۋىنا كوز قىرىن سالىپ, بالالارعا اقىلىن ايتىپ, ورتاق مۇلىكتى بۇلدىرمەۋ كەرەگىن تۇسىندىرسە دە قاجەت شارۋا. باسقا جاعدايدا كىسىنىڭ بالاسىنا ەشتەڭە دەي الماس, ال ەرىكتى رەتىندە قۇقىعى بولادى. ايتا بەرسەك, قانداي ءىس بولماسىن اعا بۋىننىڭ قامقورلىعىن سەزىنگەننىڭ ءوزى كەلەسى بۋىن وكىلدەرىنە ەس بولماق. ازىرگە ءبىزدىڭ قارتتار توي تويلاۋدان قولى بوسار ەمەس.
وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن ەرىكتىلەر جىلىن اتاپ وتتىك. جىل بويىنا ونىڭ نە ەكەنىن دۇرىس ۇققان ەشكىم بولمادى. ال دۇنيەنىڭ ەرىكتىلەر كوشى الىسقا ۇزاپ بارا جاتقانىن ەسكە سالعىم كەلەدى.
