(ا.بايتۇرسىنۇلى كوسەمسوزدەرى ءھام رۋحانيات ماسەلەلەرى)
الاشتىڭ قايراتكەر-قالامگەرلەرى اراسىندا احمەت بايتۇرسىنۇلى ەسىمى مەن ەڭبەگى ەل الدىندا, ۇلت رۋحانياتىندا ايرىقشا اتالادى.
الاش مۇراتىنا ءجىتى كوز سالساق, ا.بايتۇرسىنۇلى مۇراسى, ونىڭ ىشىندە كوسەمسوزدەرى ەرەكشە ماڭىزعا يە ەكەندىگى ايقىن اڭعارىلادى. اتاپ ايتقاندا, «قازاقتىڭ وكپەسى», «قازاقتىڭ باس اقىنى», «قازاقشا وقۋ جايىنان», «وقۋ جايى», «ءبىلىم جارىسى», «قازاق ءھام ءتۇرلى ماسەلەلەر», «باستاۋىش مەكتەپ», «مەكتەپ كەرەكتەرى», ت. ت. كوسەمسوزدەر تاقىرىپ ارالۋاندىلىعىمەن, قوعامدىق ءھام كەزەڭدىك ماسەلەلەردى تاپ باسىپ كورسەتۋمەن, ەل-جەر, ادام ەڭبەگى مەن ءومىر تۇرمىستارىن سەرگەك سارالاپ, زەردەلى ءتۇيىن-تۇجىرىمدار جاساۋىمەن ءماندى. قايسىبىر تاقىرىپ-ماسەلەلەردەن ەلدىك مۇرات-مۇددەنى كوزدەۋ, ادام ءومىرى مەن ەڭبەگىنە ماڭىز بەرۋ, ءبىلىم-عىلىم ىسىنە كەڭ ءورىس اشۋ, جاس ۇرپاق جايىن ءتالىم-تاربيە تاعىلىمدارىمەن تابيعي ساباقتاستىقتا قاراستىرۋ الاش ارداقتىسى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ اسىل مۇراتى, باستى بورىشىنىڭ ءبىرى بولاتىن-دى.
قازاق رۋحانياتىن ا.بايتۇرسىنۇلى قوعامدىق, الەۋمەتتىك ءھام ءبىلىم-عىلىم ىسىندەگى ەرەن ەڭبەكتەرىمەن جان-جاقتى بايىتتى. م.اۋەزوۆشە ايتساق: «اقاڭ اشقان قازاق مەكتەبى, اقاڭ تۇرلەگەن انا ءتىلى, اقاڭ سالعان ادەبيەتتەگى ەلشىلدىك ۇران – «قىرىق مىسال», «ماسا», «قازاق» گازەتىنىڭ 1916 جىلداعى قان جىلاعان قازاق بالاسىنا ىستەگەن ەڭبەگى, ونەر-ءبىلىم, ساياسات جولىنداعى قاجىماعان قايراتى, ءبىز ۇمىتساق تا, تاريح ۇمىتپايتىن ىستەر بولاتىن» (اۋەزوۆ م. احاڭنىڭ 50 جىلدىق تويى. – م.اۋەزوۆتىڭ 50 تومدىق شىعارمالار جيناعى, 2-توم. – الماتى: 1998 ج.).
وسى ورايدا, ءسوز جوق, ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ كوسەمسوزدەرى, ونداعى ۇلتتىق مۇراتتارعا, ەلدىك ماسەلەلەرگە ارنالعان ەرەن ەڭبەكتەرى قازىرگى كەزەڭدە دە ۇنامدى ۇردىستەرمەن ساباقتاستىق تاباتىنىن ايتۋ ابزال. ايتالىق, «قازاقتىڭ وكپەسى» ەل-جەر تاريحى مەن تاعىلىمىنىڭ تەرەڭ دە ءتالىمدى سىرلارىن العا تارتادى. حالىقتىق قادىر-قاسيەتىمىز ەركىن كورىنىس بەرەدى. وزات تا وزىق ءداستۇر ونەگەلەرىمىز, ءتالىمدى تاجىريبەلەرىمىز كوپكە ۇلگى ەتىلەدى. سويتە تۇرا, قازاق جەرى, ونى يگەرۋ مەن يەمدەنۋ ءمانى, ءبىلىم-عىلىم ءىسى, ونەر مۇراتى, ت. س. س. مەڭگەرۋ مەن دامىتۋعا كەلگەندە تىم سىلبىر دا سالعىرت ءارى بەيقامدىق بايقالادى. كوسەمسوزدە وسىعان ءمان بەرىلەدى. ونىڭ ءمان-جايىن بىلاي بىلدىرەدى: «ءبىزدىڭ زامانىمىز – وتكەن زاماننىڭ بالاسى, كەلەر زاماننىڭ اتاسى. اتادان العان ميراسىمىزدىڭ جايى ماعلۇم, بالاعا بۇل قالىپتا تۇرىپ نە ميراس قالدىرماقپىز, ونى بولجاۋعا دا ارتىق اۋليەلىك قاجەت ەمەس. كوپ جۇرتتا دا عىلىم, ونەر كەم, ءبارى قارايلاس, تەڭ زاماندا قازاق تا قالت-قۇلت ەتىپ, ءوز الدىنا حان بولىپ ءجۇردى. حاندارى دا, حالقى دا عىلىم, ونەردى كەرەك قىلماعان. بىرىمەن ءبىرى جاۋلاسىپ, باسقا بەرەكەلى جۇمىس ويلانباعان. وزگە جۇرتتار ىلگەرى باسقاندا, قازاق كەرى باسقان…
قازاقتىڭ ءالى كۇنگە جەردەن قول ۇزبەي وتىرعانى – جەر قازىنالىق بولعاندىقتان. بۇگىن تويعانىنا ءماز بولىپ, ەرتەڭگىسىن ۇمىتقان قازاق بۇگىن جەرىن ساتىپ, تويىپ, ەرتەڭ تەنتىرەپ كەتەر ەدى. جەر جالداعان قازاق از با؟ جەردى جالداۋدان تارتىنباعاندار ساتۋدان دا تارتىنبايدى… بەتى جاماننىڭ ايناعا وكپەلەۋى ءجون بە؟ نيەتى جاماننىڭ اللاعا وكپەلەۋى ءجون بە؟ تالاپ جوق, ءۇمىت مول ءبىر حالىقپىز…
الاش ارداعى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ۇلتتىق مۇراتتى ۇلىقتاعان, ەلدىك ماسەلەلەرگە ەركىن بويلاعان تۇسى ءبىلىم-عىلىم ىسىنەن كورىنەدى. بۇل باعىتتاعى بىرقاتار كوسەمسوزدەرىنەن («قازاقشا وقۋ جايىنان», «وقۋ جايى», «ءبىلىم جارىسى», «ءبىلىم جارىسى حاقىندا», «وقىتۋ جايىنان», «باستاۋىش مەكتەپ», «مەكتەپ كەرەكتەرى», ت. ت.) وقۋ-اعارتۋ ءىسىنىڭ الىس-جاقىن جەردەگى ءتۇرلى تاجىريبەلەرى, ارتىق-كەم تۇستارى, وزەكتى ماسەلەلەرى تىلگە تيەك ەتىلەدى
اتا جولداسى – ناداندىق, ونەرسىزدىك قازىر قازاقتان ايىرىلاتىن ەمەس. ناداندىقتىڭ كەساپاتى ءار جەردە-اق ماڭدايىمىزعا تيسە دە, اتا جولداسىمىز بولعان سوڭ, ءبىز دە قيىپ ايىرىلماي-اق كەلەمىز. ولجالى جەردە ۇلەستەن قاعىلعانىمىز, جارالى جەردە جولدان قاعىلعانىمىز – ءبارى ناداندىق كەساپاتى» (بايتۇرسىنۇلى ا. «ماسا». – الماتى: «راريتەت», 2005 ج. – 138-140-بەتتەر).
بۇل ەل-جەر جايى, ءومىر شىندىعى, ۋاقىت تىنىسى ەدى. دەمەك, «قازاقتىڭ وكپەسى» – حالىقتىق قاسيەت, ۇلتتىق ءداستۇر, ەلدىك مۇراتتاردى كوزدەۋمەن قاتار, قوعامدا, ءومىر-تۇرمىستا كەڭ ەتەك العان بەيقامدىق پەن سالعىرتتىق سىرلارىن كەڭ كولەمدە اشادى. ەل-جەرگە قۇرمەتتىڭ تومەندەۋى, ادامدار قارىم-قاتىناسىنداعى سالقىندىق, ەڭبەككە, ونەر-بىلىمگە كوزقاراستىڭ تالاپ دەڭگەيىنەن تىم الشاقتىعى سىن-ءمىن رەتىندە ايتىلادى. اۆتور: «تالاپ جوق, ءۇمىت مول ءبىر حالىقپىز» دەگەندى العا تارتۋ ارقىلى ارەكەت ەتۋگە, ەڭبەك كورىگىن قىزدىرۋعا, وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا قوسىلۋعا باعىت-باعدار بەرەدى. ءبىلىم-عىلىم ءىسىن ىلگەرى دامىتۋعا, ونەر مۇراتتارىنا قىزمەت ەتۋگە مىڭ سان مىسال, دەرەكتەر كەلتىرەدى. بۇدان شىعاتىن ءتۇيىن: ا.بايتۇرسىنۇلى ەل-جەر تاريحى مەن تاعدىرىنا, ءبىلىم-عىلىم ءىسى مەن ونەر تاعىلىمدارىنا زور ماڭىز بەرىپ, ونى دامىتۋ مەن وركەندەتۋگە, قالتقىسىز قىزمەت ەتۋگە ايرىقشا اسەر-ىقپال جاسايدى. ۇلت پەن ۇرپاق قامىنا قامقور كوڭىل بىلدىرەدى. ۇلت مۇراتى مەن ونىڭ باسىم باعىتتارىنا, قىمبات قازىنالارىنا ءجىتى نازار اۋدارادى. ەلدىك ماسەلەلەر الدىڭعى كەزەككە شىعادى. ورتاق مۇراتتار قوزعالادى. رۋحانياتتىڭ ءورىس-ورەسى ايقىندالادى.
الاش ارداعى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ۇلتتىق مۇراتتى ۇلىقتاعان, ەلدىك ماسەلەلەرگە ەركىن بويلاعان تۇسى ءبىلىم-عىلىم ىسىنەن كورىنەدى. بۇل باعىتتاعى بىرقاتار كوسەمسوزدەرىنەن («قازاقشا وقۋ جايىنان», «وقۋ جايى», «ءبىلىم جارىسى», «ءبىلىم جارىسى حاقىندا», «وقىتۋ جايىنان», «باستاۋىش مەكتەپ», «مەكتەپ كەرەكتەرى», ت. ت.) وقۋ-اعارتۋ ءىسىنىڭ الىس-جاقىن جەردەگى ءتۇرلى تاجىريبەلەرى, ارتىق-كەم تۇستارى, وزەكتى ماسەلەلەرى تىلگە تيەك ەتىلەدى. ماسەلەن, «قازاقشا وقۋ جايىنان» اتتى كوسەمسوزدە وقۋ-اعارتۋ ءىسىنىڭ باستاۋ كوزدەرى, بالا وقىتۋ مەن جاس ۇرپاق تاربيەسى, مەكتەپ پەن مۇعالىم مارتەبەسى, وقۋلىق پەن قوسىمشا قۇرال, باعدارلاما, ت. ت. كەلەلى ماسەلەلەر ناقتى جاعدايلارعا بايلانىستى ءسوز بولادى. اۆتور العاشقى تۇستا بالا وقىتۋعا قاتىستى باعدار بەرەتىن – باعدارلاما (جوسىق) جايىن قوزعايدى. ەلدەگى اۋىر احۋال, وقۋ-بىلىمگە كوزقاراستىڭ تومەندىگى – باعدارلامادان تىس الىپپەنىڭ تاپشىلىعىنان, وزگە دە پاندەر (ەسەپ, ءدىن, جاعرافيا, تاريح, ت. ت.) جولعا قويىلماعاندىقتان, وقۋ ءىسىنىڭ قيىن تۇستارى بارى كوپكە جاريا ۇلگىدە جەتكىزىلەدى. الدىمەن بالا وقىتاتىن كىتاپتار تىزبەسى جاسالۋ قاجەتتىلىگى كورسەتىلەدى. وقۋ-ءبىلىم ءىسى, جاس ۇرپاق تاربيەسى – وقۋلىق ءھام وقۋ قۇرالدارى توڭىرەگىندە كەڭ ءورىس الادى. ماقساتى مەن ماڭىزى ايقىندالادى.
كەلەسى نازار اۋدارارلىق تۇس – قايسىبىر ءىستى دە بىلەتىن, كەلىستى, شەبەر ورىندايتىن ادام تۋرالى ويلار مەن تولعانىستار بۇگىنگى تاڭدا دا اسا ءماندى قالپىندا قالىپ وتىر. بالا وقىتۋ جايىن ايتقاندا, مۇعالىم – ادام جانىن تۇسىنەتىن, بالا تابيعاتىن تانيتىن, كوڭىل سارايىن اشاتىن ەرەكشە تۇلعا بولۋىن نازارعا سالادى. مۇعالىم مارتەبەسى مەن تۇلعالىق سيپاتى ايقىندالادى.
جاس مامان – مۇعالىمدەرگە ۇلكەن ءۇمىت ارتادى: «جاڭا جىلدىڭ وقۋى جاڭا وقىپ شىققان جاس مۇعالىمدەردىڭ قولىندا. بۇلاردىڭ كۇشتەرى تىڭ, بىلىمدەرى سونى, پىكىرلەرى جاڭا. نيەتى جۇرتىنا قىزمەت ەتۋ. بۇلار بىلگەنىن, تاپقان-تايانعانىن جۇرتىنان اياپ قالاتىن ەمەس. قازاقتىڭ باستاۋىش مەكتەبىن قولدارىنا الۋعا لايىق ادامدار ءار جايدان حاباردار: ءدۇنيادا نە ىستەلىپ, نە قالىپتا تۇرعانىنان بۇلاردىڭ ماعلۇماتى مول» دەسە, كەمشىلىكتى تۇسى دىبىستى جاقسى بىلمەي جاڭا وقىتۋ ءتاسىلىن جۇزەگە اسىرۋ قيىننىڭ قيىنى, ودان سوڭ دىبىسپەن جاتتىقتىرۋدىڭ وقۋدى, جازۋدى جەڭىلدەتۋ ىسىندە بەرەرى مول ەكەنىن باسشىلىققا الۋ اسا ماڭىزدى ماسەلە ەكەنى ايرىقشا كورسەتىلەدى. ناتيجەسىندە: «…مۇعالىم جاقسى وقىتا بىلگەن قازاق تىلىندەگى وقۋشىلاردى كوبەيتىپ, وقۋ ءىسىنىڭ شاپشاڭىراق ىلگەرى باسۋىنا كۇش بەرەر ەدى» دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. مۇنىڭ قازىرگى كەزەڭدە, جاڭا فورماتتاعى دامۋ ۇدۇرىسىندە ءمانى زور.
وقۋ-ءبىلىمنىڭ ماڭىز-ءمانى – «وقۋ جايى» اتتى كوسەمسوزدە ءار باعىتتا بايىتىلىپ, ادام مەن ونىڭ ەڭبەگى ارقىلى كەڭىنەن كورسەتىلەدى. «وقۋسىز حالىق قانشا باي بولسا دا, ءبىراز جىلداردان كەيىن ونىڭ بايلىعى ونەرلى حالىقتاردىڭ قولىنا كوشپەكشى» دەپ ونىڭ مىسال-دەرەگى بولماشىعا بەرگەنى, كەلەسى كەزەكتە وزىنە الدەنەشە ەسە زورايىپ, قىمباتقا تۇسەتىنىن, ءار نارسەنىڭ پارقى-نارقى بارىن نازارعا الۋ ارقىلى وقۋ-ءبىلىمنىڭ ماڭىزىن اشادى. ونىڭ ۇستىنە وقۋ-ءبىلىمنىڭ دۇرىس جولعا قويىلماعانى, وقۋ باعدارلاماسى مەن كىتاپتاردىڭ تاپشىلىعى, مۇعالىمدەردىڭ ءومىر-تۇرمىسىنىڭ تومەندىگى, ت. ت. ءومىر, ۋاقىت شىندىقتارىمەن ساباقتاستىقتا ءسوز ەتىلەدى. وقۋ ءھام وقىتۋ ءىسى, قازاقشا ءھام ورىسشا وقۋ جايى دا كەزەڭدىك كورىنىستەرمەن بايلانىستى ءورىس الادى. بىزدىڭشە, بۇل تۇستاردان دا وقۋ-ءبىلىم, ونەر مۇراتى تەرەڭ تانىلادى. وقۋ-بىلىممەن ەرتە قارۋلانعان, ونى ءومىر-تۇرمىستا, ەڭبەكتە باستى نىسانا ەتۋ – قوعامنان ءوز ورنىڭدى اداسپاي تاۋىپ, باستى ماقسات جولىندا ورنەكتى عۇمىر كەشۋگە الىپ كەلەتىن سارا دا داڭعىل جولداردىڭ ءبىرى. اۆتوردىڭ اۋەلگى ۇستانىمىنان ۇلتتىق مۇرات, ەلدىك مۇددە جوعارى كورىنسە, ونىڭ ومىردەگى كورىنىسى ءبىلىم-عىلىم ءىسىن جولعا قويۋ, ونەر مۇراتتارىنا ادالدىق تانىتۋ, جاس ۇرپاق تاربيەسىنە جاۋاپتى ءھام سەرگەك قاراۋ ەكەندىگى ءسات سايىن سەزىلەدى. ءومىر ءمانى, ادام مۇراتى, ۋاقىت رۋحى تانىلادى.
ءبىلىم-عىلىم ءھام ونەردىڭ تانىمدىق-تاعىلىمدى تۇستارى – «ءبىلىم جارىسى» كوسەمسوزىنەن كورىنىپ, ونىڭ قالىڭ كوپكە رۋحاني اسەرى جان-جاقتى ايقىندالادى. اۆتور ءبىلىم باسەكەسىنىڭ الىس-جاقىن ەلدەردەگى ۇلگى-ونەگەسىن, ادام مەن ونىڭ ومىرىنە, ەڭبەگىنە قاتىستى تۇستارىن كەڭ كولەمدە اشادى. ەۋروپالىق ۇلگىلەردى, نوبەل سىيلىعىنىڭ ءمانىن كەڭىنەن اشىپ, سول ارقىلى ادامزات دامۋىن, ءبىلىم-عىلىم ورەسىن, وركەنيەت ءىسىن العا تارتادى. اۆتور وسى جانە باسقا دا جايتتاردى, ۇنامدى-وڭدى كورىنىستەردى ۇلگى ەتۋ ارقىلى حالىقتىق ەرەكشەلىكتەرىمىزگە دە كەڭ ورىن بەرەدى. كەزەكتى تۇستا: «بايگە تىگۋ, جارىس ىستەۋ ءبىزدىڭ قازاقتا دا بار. قازاقتا باي ادامدار يا قۋانىش نارسەگە توي ىستەپ, ات شاپتىرادى, يا ولگەن ادامىنا اس بەرىپ, ات شاپتىرادى. بايلىعىنا قاراي, ادامدىعىنا قاراي اس پەن تويدىڭ ۇلكەنى دە, كىشىسى دە بولادى. زورلىعى بايگەگە تىككەن مالىنان گورى شاقىرعان ەلدەردىڭ سانىنان, سويىلعان مالىنان بايقالادى» دەيدى.
بۇدان باسقا اس, بايگە تۋرالى ويلار ورتاعا سالىنادى. وندا دا بايلىق, اس تا توك ارەكەتتەر الدىعا شىعاتىنى ويعا ورالادى. اۆتور الىس-جاقىن ەلدەردەگى ءبىلىم جارىسىن, ماڭىزدى تۇستارىن نازاردا ۇستاپ, ونىڭ ۇلتقا قاتىستى جاعىنا دا توقتالادى: «ءبىلىمنىڭ باس قۇرالى – كىتاپ. قازاق اراسىنا ءبىلىم جايىلۋىنا, اۋەلى, وقۋ ۇيرەنەتىن ورىندار سايلى بولۋى كەرەك, ەكىنشى, ءبىلىم تاراتاتىن كىتاپتار جاقسى بولارعا كەرەك ءھام حالىق اراسىنا كوپ جايىلارعا كەرەك. وسى ماقساتقا جەتۋگە زور سەبەپكەر بولاتىن ءىستىڭ ءبىرى – ءبىلىم جارىسى.
ءبىلىم جارىسىنىڭ باسقادان ارتىق ءبىر جەرى مىناۋ: بۇعان شىعارعان اقشا دالاعا كەتپەي, كوزدەگەن ماقساتقا تۋرا تيەدى. ەگىن سالساڭ, شىقپاي قالىپ, بوسقا شىعىنداۋ ىقتيمال, ءبىلىم بايگەسىنەن پايدا بولماسا, شىعىن بولمايدى. پايداسى بولارلىق ءىستى ىستەمەي, بايگەگە ەشكىم قول سوزبايدى. سولاي بولعان سوڭ, بۇعان شىعارعان اقشا بوسقا كەتۋگە ءتىپتى ورىن جوق». دەمەك, ءبىلىم جارىسى – ۇلتتىق مۇراتتى, ەلدىك سالتتى, داستۇرگە ادالدىقتى تانىتۋمەن بىرگە, ادامدىق ءھام ازاماتتىق بورىشتى, اقىل-پاراساتتى, عىلىم-ونەردى قالىڭ كوپكە باعىتتاۋ, قوعامدى دامىتۋعا, جاقسى ءومىر-تۇرمىسقا بارىنشا اشىق سيپاتتا ۇمتىلۋ, ۇلەس قوسۋ. ءومىر ءمانى, مۇراتى دا وسى ەمەس پە؟
اۆتور ەۋروپا ءھام قازاق بايلارى حاقىندا دا ورەلى ويلار قوزعايدى. ۇلت, رۋ نامىسى توڭىرەگىندە دە ءسوز ەتەدى. سونىڭ بارىندە دە ءبىلىم-عىلىم ءىسىن, ونەر مۇراتىن جوعارى قويادى. ءبىلىم جارىسى – اقىل-پاراساتتىڭ, ىرگەلى ىزدەنىس پەن ەرەن ەڭبەكتىڭ جەڭىستى, جەتىستىگى تۇستارىمەن ولشەنەتىنىن باستى نازاردا ۇستايدى. دەمەك, ءبىلىم جارىسى بايلىق پەن جومارتتىق كورىنىسى ەمەس, كەرىسىنشە ۇلتقا قىزمەت ەتەتىن, ەلدىك مۇرات-مۇددەنى كوزدەيتىن, ەڭ نەگىزگىسى – ادام مەن ونىڭ ءومىرىن جەڭىلدەتەتىن, مادەني-رۋحاني اسەر بەرەتىن, كەمەل كەلەشەككە ءۇمىت-سەنىمىن ەسەلەپ ارتتىراتىن كوپكە ورتاق, بارشاعا ماڭىزدى, ساۋاپتى ءىس بولۋ قاجەتتىلىگى بايىپتى باياندالادى. ەندەشە ءبىلىم جارىسى ارقىلى دا قوعام دامۋىنا, ءومىر-تۇرمىسقا, ءداستۇر ونەگەلەرىمىزگە اسەر-ىقپال ەتۋگە بولاتىنىن ايقىن اڭعارامىز. وقۋ-ءبىلىم – اقىل-پاراسات ولشەمى عانا ەمەس, وركەنيەتكە باستار جول, كەمەل كەلەشەك كەپىلى. ءبىلىم جارىسىنىڭ قوعامدىق ءمانى, رۋحاني ولجاسى – وسى.
ەلدىك مۇراتتى قالىپتاستىرۋ, حالىقتىق قاسيەتتەردى قادىر تۇتۋ, جاس ۇرپاق تاربيەسىنە دەن قويۋ – «باستاۋىش مەكتەپ», «مەكتەپ كەرەكتەرى» سىندى كوسەمسوزدەردە وڭ باعىت الادى. وقۋ-ءبىلىم جۇيەسى, مەكتەپتىڭ حالىققا جاقىندىعى, جاس ۇرپاق ءبىلىمدى – انا تىلىندە الۋ قاجەتتىلىگى ۋاقىت تالاپتارى تۇرعىسىنان ءسوز ەتىلەدى. باستاۋىش مەكتەپتە ۇلت تىلىندە وقىلاتىن – وقۋ, جازۋ, ءدىن, ۇلت ءتىلى, ۇلت تاريحى, ەسەپ, جاعرافيا, شارۋا كاسىپ, جارالىس جايى ايرىقشا اتاپ كورسەتىلەدى. قىر مەكتەبى مەن قالا مەكتەبىنىڭ ورتاق بەلگى ءھام ەرەكشەلىكتەرى كورسەتىلەدى.
«مەكتەپ كەرەكتەرى» – جاس ۇرپاقتى انا تىلىندە وقىتۋ, مۇعالىم مارتەبەسىن ارتتىرۋ, وقۋ باعدارلاماسى مەن قۇرالداردى دايىنداۋ جايىن كەڭىنەن قوزعايدى. مەكتەپ ماسەلەسىندە – جاس ۇرپاقتى انا تىلىندە وقىتۋ, كىشكەنە كەزدەن وي-ساناسىنا ەلدىك-حالىقتىق قاسيەتتەردى ءسىڭىرۋ وتانعا, جەرگە, ەڭبەككە سۇيىسپەنشىلىگىن قالىپتاستىرۋ, ت. س. س. اسا كادەلى, يگىلىكتى ىستەر قاتارىنا جاتادى. اۆتور مەكتەپ ماسەلەسىن كوتەرۋ نەگىزىندە ونى وقۋ-اعارتۋ ورنى عانا ەمەس, ادامدىق ءھام ازاماتتىق قاسيەتتەردىڭ قاستەرلى ورداسى ەكەنىنە ءمان بەرەدى. يگىلىكتى ىستەر مەن ىزگىلىكتى قادامداردىڭ ورتاق ارناسى, ەڭ نەگىزگىسى جاس ۇرپاقتىڭ ەلدىك مۇددە توڭىرەگىندەگى العاشقى ۇعىم-تۇسىنىگى قالىپتاساتىن, جاستىق كەزەڭى مەن دوستىق سىرلارىن, ادامگەرشىلىك اسىل مۇراتتاردى ەركىن سىڭىرەتىن اياۋلى ورتا, ىستىق ۇيا ەكەندىگى كورسەتىلەدى. مۇنىڭ بارىنەن, ءسوز جوق, وقۋ-ءبىلىم, ونەر مۇراتتارى ايقىن اڭعارىلىپ, قوعامنىڭ قىمبات قازىناسى – ادام مەن ونىڭ ەڭبەگىنە قۇرمەت پەن تاعزىم تەرەڭ تانىلادى. بۇدان, ارينە: «ويى ويانىپ, ساناعا سانا قوسىپ, ەل تاعدىرى جايلى ويلانعان دا, احمەت, ەڭ الدىمەن, سول ەلدىڭ وزىمەن تىلدەسۋدى, ولاردىڭ جاي-كۇيى جايلى كورگەندەرى مەن ويلارىن ورتاعا سالۋدى, بولاشاق جونىندەگى ۇعىم-تۇسىنىكتەرىن ءبولىسۋدى پارىز سانايدى» (قيراباەۆ س. ادەبيەتىمىزدىڭ اقتاڭداق بەتتەرى. – الماتى: «ءبىلىم», 1995. – 108-109-بەتتەر). ونىڭ ۇستىنە, جيناقتاپ ايتقاندا: «احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ اقىن, پۋبليتسيست, عالىم, قوعام قايراتكەرى ساناتىندا جاساعان بارلىق ەڭبەگى, تارتقان قورلىق, كورگەن ازابى بولاشاققا سەنگەن ءۇمىت-ارمانى – بارشاسى وسى ۇلى ميسسيانى ورىنداۋعا, تۋعان حالقى ءۇشىن قاسىق قانى قالعانشا قالتقىسىز قىزمەت ەتۋگە ارنالعان» (نۇرعالي ر. تولعاۋى توقسان قىزىل ءتىل. – الماتى: «ءۇش قيان», 2009. – 29 بەت).
احاڭ ايتادى: «…جۇرت جۇمىسى قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي جۇمىس سياقتى. قۇمىرسقاشا جابىلا تىنباي ىستەسەك ونەدى.
…ۇلتىن كەرەك قىلىپ, حالىققا قىزمەت ەتەمىن دەگەن قازاق بالالارى قازاق جۇمىسىنا قولىنان كەلگەنىنشە قاراپ تۇرماي, كىرىسىپ ىستەي بەرسە, ۇلت جۇمىسى ۇلعايىپ, تولىقپاقشى.
…قازاق – جوقشى, جوعىن ىزدەگەن قۋعىنشى!».
بۇل احاڭ – احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتقان باستى اقيقاتتاردىڭ ءبىرى. ءسوز جۇيەسى, شىندىق سىرى دا وسىعان سايادى. مۇنىڭ ءمانى مەن ءمانىسى: بىرلىك نەگىزى – تىرلىك! ءىستى – ايقىنداۋ, جوقتى – ىزدەۋ, باردى – باعالاۋ. جۇرت جۇمىسىن – قۇمىرسقاشا جۇمىلىپ, بىرىگۋ ارقىلى ەرىنبەي-جالىقپاي ەڭبەك ەتۋ; قولدان كەلگەنشە ارەكەت-قيمىل جاساپ, ەڭبەك كورىگىن قىزدىرىپ, جاڭا باعىتتاردى ايقىنداپ, سونى دا تىڭ تىنىسىن اشۋ ۇلت دامۋىنىڭ قاينار كوزى ەكەنىن انىق ايتادى. ناتيجەسىندە: «قازاق – جوقشى, جوعىن ىزدەگەن قۋعىنشى!» دەگەن اقيقاتقا تابان تىرەپ, قاعيداتتى ويلاردىڭ ماڭىزى اشىلىپ, ءمانى ايقىندالادى. كەشەگى كۇننىڭ شىندىعى بۇگىنگى كەزەڭنىڭ باعىت, ۇردىسىمەن ۇندەسىپ, ساباقتاستىق سيپات العانى دا اڭعارىلادى. قازىرگى قوعامدا: «ادامدار مەملەكەت ءۇشىن ەمەس, مەملەكەت ادامدار ءۇشىن!» ۇستانىمىنىڭ العا شىعۋى, ەڭبەكقورلىق يدەياسىن ورنىقتىرۋ مەن ادامي كاپيتال جوعارى بولۋ قاجەتتىلىگىنىڭ وزەكتىلىگى تولىق تانىلدى. دەمەك, مۇنىڭ ءوزى: «ەڭبەك – ءبارىن جەڭبەك!» قاعيداسىنىڭ اقيقاتى مەن شىندىق سىرلارىنىڭ ءمانىن ايقىنداي تۇسەدى. جۇرت جۇمىسى, ەڭبەك ءمانى, ءومىر تاعىلىمى كەڭ تۇردە تانىلادى. ۇلت مۇراتى مەن رۋحانيات ءىسى العا شىعادى. انىعىندا, ۇلت رۋحانياتى احاڭ – احمەت بايتۇرسىنۇلى مۇراسى ارقىلى دا جۇيەلى دامىپ, جاراسىمدى جالعاسىن تاۋىپ, كەشە مەن بۇگىن بايلانىسى, ورتاق مۇراتتارى نەگىزىندە كەڭ ءورىس الۋى ەلدىك مۇددەنىڭ بەلەستى بيىگىن ايقىنداپ, جاسامپازدىق جولىن كورسەتىپ, ءداستۇر مەن ساباقتاستىق ءمانىن ارتتىراتىنى انىق. دەمەك, ۇلت رۋحانياتى مەن ا.بايتۇرسىنۇلى مۇراسى ەلدىك مۇددە-مۇراتتى ايقىندايدى, تاريح پەن تانىم ارنالارىن بايىتادى, ءبىلىم-عىلىم ىسىنە جاڭا جول, كەڭ ءورىس اشادى. سايىپ كەلگەندە, اقىن-اعارتۋشى, تۇركولوگ-عالىم ا.بايتۇرسىنۇلى مۇراسىنىڭ باسىم باعىتتارى مەن نەگىزگى نازارداعى وزەكتى ماسەلەلەرى:
– ەلدىك مۇرات-مۇددەگە نەگىزدەلۋىمەن قالىڭ كوپتىڭ ورتاق ماقساتتارىنا قىزمەت ەتەدى;
– ۇلت رۋحانياتىنىڭ بيىك ولشەمى – ءبىلىم-عىلىم ءىسى بار اسىلدان دا جوعارى تۇرادى;
– وقۋ-ءبىلىم, مەكتەپ ءىسى – جاس ۇرپاقتىڭ ءوسىپ-ەسەيۋىنىڭ, ارمان-اڭسارلارىن جۇزەگە اسىراتىن بىردەن-ءبىر باسپالداق ەكەندىگى كەڭ كولەمدە كورىنىس بەرەدى;
– ادامدىق ءھام ازاماتتىقتىڭ وڭدى دا ۇنامدى سيپاتتارى – اقىل-پاراسات ارقىلى جۇزەگە اساتىن ءبىلىم نۇرى مەن عىلىمنىڭ قۇندىلىق قىرلارى ايقىن اڭعارىلادى;
– مەكتەپتىڭ جۇرەگى, جاس ۇرپاقتىڭ تىرەگى – مۇعالىم مارتەبەسى, رۋحانياتتىڭ قاينار كوزى – كىتاپ, وقۋلىق حاقىنداعى ويلار مەن تولعانىستاردان جاۋاپكەرشىلىك جۇگى, جاناشىرلىق بەلگىسى, ۇلتتىق مۇراتقا دەگەن ادامدىقتىڭ شىنايى دا شىندىق سىرلارى سامالاداي جارقىراپ, نۇرلى دا ساۋلەلى ساتتەرىن, مەيىرىم شۋاعىن مولىنان تۇسىرەدى.
ا.بايتۇرسىنۇلى مۇراسىنىڭ ەلدىك مۇددەنى نەگىز ەتكەن, كوپكە ورتاق ماقساتتار مەن رۋحانيات ىسىنە تابان تىرەگەن تاعىلىمدى تۇستارى وسىعان كەلىپ سايادى. بۇدان كەشە-بۇگىن بايلانىسى, ورتاق ساباقتاستىق تانىلادى. ءارى ازاتتىقتى باستى ۇستانىم ەتكەنى, ەركىن ەل, دەربەس مەملەكەت بولىپ, ۇلت دامۋىنا قىزمەت ەتۋدى اسىل مۇرات, باستى بورىش ساناعانى ايقىن اڭعارىلادى. ادىلەتتى قوعام, دەموكراتيالىق مەملەكەت, جالپى جۇرتقا بىردەي مۇمكىندىك بەرۋ يدەياسى – قازىرگى كەزەڭمەن بەرىك بايلانىستى, تەرەڭ ۇندەستىكتى تانىتادى. ۇلت ۇستانىمى مەن ا.بايتۇرسىنۇلى مۇراسىنداعى ورتاق مۇرات, ەلدىك مۇددە وسىعان سايادى. باستىسى, ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ۇلت رۋحانياتى ىسىندە ەل ءالىپبيىن جاساپ, «وقۋ قۇرالىن» دايىنداپ, كاسىبي ادەبيەتتانۋ عىلىمىن دامىتۋى, ءسوز جوق, بىرەگەي ءىس, ەرەن ەڭبەك! الاش ارداعى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى الىس-جاقىن ەلدەردە كەڭ كولەمدە اتاپ ءوتىلۋى – مەملەكەت مەرەيى, ۇلت ۇستانىمىنىڭ جارقىن كورىنىسى.
راقىمجان تۇرىسبەك,
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور
