قازىر استانا قالاسىنىڭ اسكەري كوميسسارياتىندا كۇزگى اسكەرگە شاقىرۋ ناۋقانى ءجۇرىپ جاتىر. ون سەگىز جاسقا تولعان نەمەسە بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن اسكەري قىزمەتتەن كەيىنگە قالدىرىلعان جاس جىگىتتەردى وتان الدىنداعى بورىشىن وتەۋگە شاقىرۋ – ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن ءارى جان-جاقتى دايىندىقپەن اتقارىلاتىن مەملەكەتتىك ماڭىزدى شارۋا.
ءمانى زور مىندەت
كەيىنگى كەزدە قازاقستان ارمياسىنداعى ورىن الىپ وتىرعان جاعدايعا بايلانىستى حالىق بالالارىن اسكەرگە جىبەرۋدەن قورقىپ قالعان ءتارىزدى. ايىنا ءبىر-ەكى رەت انا جەردەن ءبىر, مىنا جەردەن ءبىر «جاس سارباز وزىنە-ءوزى قول جۇمساپتى, جاس سارباز ءوزىن-ءوزى اتىپ ءولتىرىپتى» دەگەن ادامنىڭ زارە-قۇتىن ۇشىراتىن حابارلار ەستىلىپ جاتسا, اتا-انالاردى دا تۇسىنۋگە بولادى.
ونىڭ ۇستىنە «قازاقستان اسكەرى قاتارىندا قىزمەت ەتۋ ءبىر جىلدان ءبىر جارىم, ەكى جىلعا دەيىن ۇزارتىلۋى مۇمكىن» دەگەن اڭگىمە تاعى تاراپ وتىر.
مىنە, وسىعان بايلانىستى وبلىستىق, قالالىق, اۋداندىق قورعانىس ىستەر جونىندەگى دەپارتامەنت, باسقارمالارى مەن بولىمشەلەرىنە وسىنىڭ جاي-جاپسارىن ءتۇسىندىرىپ بەرۋدى سۇراعان حاتتار مەن قوڭىراۋلار كوپتەپ تۇسەتىن كورىنەدى.
– مەنىڭ نەمەرەمە استانا قالاسىنىڭ اسكەري كوميسساراتى جانىنداعى جيناقتاۋ قوسىنىنا شۇعىل جەتۋ كەرەكتىگى جونىندە حابارلاما كەلدى. جاسى وتكەن شىلدە ايىندا ون سەگىزگە تولىپ ەدى. اسكەرگە تۇڭعىش شاقىرىلۋشى رەتىندە باراتىن بولعاسىن ىلەسىپ باردىم. الايدا لەيتەنانت شەنىندەگى ف.ءامىروۆ دەگەن ازامات «نەمەرەڭىزدى مىندەتتى تۇردە مەديتسينالىق باقىلاۋدان وتكىزىپ, پسيحيكالىق جاعدايىن تەكسەرەمىز. بۇل – مىندەتتى ءراسىم. 18 بەن 27 جاس ارالىعىنداعى جاس جىگىتتەر ءوتۋى ءتيىس» دەپ باسقا ەشتەڭە ايتپادى. باسقا سۇراقتارىما جاۋاپ بەرمەدى, – دەيدى قالا تۇرعىنى ەرمەك جۇماعازين.
وسىعان وراي ءبىز استانا قالاسىنىڭ قورعانىس ىستەرى جونىندەگى دەپارتامەنتىنە حابارلاستىق. وندا تەك ءبىر انىقتالعانى, اسكەري قىزمەتكە بايلانىستى زاڭ جوباسى قر پارلامەنتى سەناتىنىڭ قاراۋىندا جاتقان كورىنەدى. تاعى ءبىر تۇسىنگەنىمىز, قازاقستان رەسپۋبليكاسى قورعانىس ءمينيسترى, ارميا گەنەرال-لەيتەنانتى رۋسلان جاقسىلىقوۆ «اسكەري مىندەتتىلەر مەن اسكەرگە شاقىرىلۋشىلاردى اسكەري ەسەپكە الۋ جانە اسكەري ەسەپكە كىمدەر الىناتىنىن ناقتىلاۋ جونىندەگى ەرەجەگە وزگەرىستەر ەنگىزۋ تۋرالى» بۇيرىق شىعارعان بولدى.
– بيىل اسكەرگە 2006 جىلى تۋعان جاس جىگىتتەر شاقىرىلىپ وتىر. ولار اسكەري كوميسساراتقا بارلىق قاجەتتى قۇجاتىن الىپ, ءدال ۋاقىتىندا كەلۋى قاجەت. اسكەرگە شاقىرىلۋ كۋالىگى (پريپيسنوە سۆيدەتەلستۆو) – اسكەري بيلەت سياقتى ماڭىزدى قۇجات, – دەپ تۇسىندىرەدى شۇعىل ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى دەپارتامەنتى باستىعىنىڭ ورىنباسارى ازامات دوسىموۆ.
– ول اسكەرگە نەمەسە زاپاسقا جىبەرىلگەنشە جارامدى. ال اسكەري ەسەپكە الىنعاسىن اسكەري بيلەت بەرىلەدى دە, شاقىرۋ كۋالىگىن جەرگىلىكتى اسكەري ورگان الىپ قالادى.
ءبىر ايتا كەتەرلىگى, ەندى اسكەرگە شاقىرىلعانداردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى تەك قانا اسكەري كوميسسارعا عانا ەمەس, بالانىڭ اتا-اناسىنا دا, وزىنە دە مىقتاپ جۇكتەلەدى. سوندىقتان شاقىرىلعان ءار جاس جىگىت مەديتسينالىق باقىلاۋ مەن پسيحولوگيالىق تەكسەرىستەن وتكەننەن كەيىن ونى قاتىستىرا وتىرىپ, اتا-انالارىمەن جەكە-جەكە اڭگىمە وتكىزىلەدى. بارلىق تۇرمىستىق-الەۋمەتتىك, اعايىندىق قارىم-قاتىناستارى زەردەلەنەدى, زەرتتەلەدى. العان ماماندىعى, ادامگەرشىلىك-ىسكەرلىك قاسيەتتەرى, ءدىني كوزقاراسى, بۇرىن اكىمشىلىك, قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى ما, جوق پا, سول جاعى كوبىرەك ەسكەرىلەدى, – دەدى ول.
سىلتاۋ ىزدەپ, جالتاراتىندار كوپ
– نۇرلان – رابيعا ءسالىموۆانىڭ جالعىز ۇلى. ۇلكەن قىزى تۇرمىستا باسقا قالادا تۇرادى. مىنە, ول اقتاۋ مەن تارازداعى ساربازداردىڭ وقيعاسىن ەستىگەننەن بەرى بالاسىن قالاي دا اسكەردەن الىپ قالۋدىڭ جولىن ىزدەپ ءجۇر ەكەن.
– شىنىمدى ايتايىن, قازاقستان ارمياسىنداعى الىمجەتتىكتى ەستىگەننەن بەرى ءتۇن ۇيقىم ءتورت ءبولىندى.
ءبىلىپ جاتامىز, ەستىپ جاتامىز, قول جەتكەندەر بالالارىن اسكەري تەحنيكالىق مەكتەپكە ء(اتم-ۆتش – ۆوەننو-تەحنيچەسكايا شكولا) جىبەرىپ جاتادى. مەن دە سونىڭ جولىن قاراستىرىپ جاتىرمىن. ۇلىم وتكەن جىلى مەكتەپ ءبىتىرىپ, جوعارى وقۋ ورنىنا قۇجاتتارىن تاپسىرىپ ەدى, بالى جەتپەي تۇسە الماي قالدى. ەندى اسكەرگە قايتا-قايتا شاقىرادى…
ءبىز بۇل تۋرالى قر اسكەري قىزمەتتى شۇعىل ۇيىمداستىرۋ دەپارتامەنتىنىڭ وكىلىنەن سۇراعان ەدىك. ول بىلاي دەدى: «جاسىراتىنى جوق, اسكەردەن جالتارۋشىلار از ەمەس. وسى تۇرعىدا زاڭدى قاتايتۋ تۋرالى دا ۇسىنىستار ءتۇسىپ جاتىر» دەيدى ول.
اسكەر قاتارىنا شاقىرىلىپ جاتقان جاستاردىڭ كوبىنىڭ دەنساۋلىقتارى ناشار. مايتابان, اسقازان جاراسى مەن جۇرەك-قان تامىرى اۋرۋلارىنا شالدىققاندار كوپ. ءتىپتى سوڭعى ۋاقىتتا «توقىشەككە ەت وسكەن» دەگەن سىرقات ءتۇرى پايدا بولدى. مۇنداي كەسەلى بار ادامدى ارمياعا الۋعا بولمايدى. ول ءبىر قاۋىپتى دە اۋرۋ ەمەس. وتا جاسالسا, ەكى-ءۇش ايدا جازىلىپ كەتەدى. الايدا بىزدە ونداي قاراجات قاراستىرىلماعان. ال اسكەرگە مىندەتتى جاس جىگىت «قارجىم جوق» دەگەن جەلەۋمەن وزدىگىنەن وتا جاساۋعا اسىقپايدى. مىنە, سول سەبەپتى دە قازىر قازاقستان اسكەرىندە سارباز تاپشىلىعى انىق بايقالىپ وتىر.
بيىل كوكتەمگى شاقىرىلىمدا اسكەرگە 17000 ادام الىندى. ولاردىڭ 6500-ءى قر ىشكى ىستەر بولىمدەرى مەن بولىمشەلەرىندە قىزمەت ەتىپ ءجۇر.
اسكەري تەحنيكالىق مەكتەپ توڭىرەگىندە ءتۇرلى اڭگىمەلەر ايتىلۋدا. سولاردىڭ ەڭ باستىسى, ءاتم – قىسقارتۋعا ۇشىراۋى مۇمكىن دەگەن ءسوز. قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ بيۋدجەتىنە ايتارلىقتاي سالماق سالىپ وتىرعان قۇرىلىمدى جىلدار بويى زەرتتەپ كەلە جاتقاندار مۇنىڭ تيىمدىلىگى از دەپ تۇجىرىم جاساعان كورىنەدى. ونىڭ ورنىنا اسكەري-وقۋ ورتالىقتارىن دامىتسا, اناعۇرلىم پايدالى بولار ەدى دەگەن پىكىرلەر نەمەسە اسكەريلەردى دەندەپ دايىندايتىن, وقىتاتىن وقۋ قۇرالدارىن شىعارسا, قارجىنى سوعان جۇمساسا دەگەن ۇسىنىستار ورتالىق شتابقا كوپتەپ ءتۇسىپ جاتقان كورىنەدى.
الىمجەتتىك پە, الدە؟..
وتكەن جىلى اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ ءوزىن-ءوزى ولتىرۋىنە قاتىستى 16 قىلمىس تىركەلسە, بيىلدىڭ وزىندە وسى نەگىزدە سەگىز قىلمىستىق ءىس قوزعالدى. بۇنىڭ نەگىزگى سەبەبىن ءالى تاپ باسىپ ەشكىم ايتا العان جوق. كوبى اسكەردەگى الىمجەتتىككە اكەلىپ تىرەگەنىمەن, ءوزىن-ءوزى باستان اتقان ساربازدىڭ قاسىندا ەشكىم بولماعان كورىنەدى. پسيحولوگيالىق اۋىتقۋشىلىق بولۋى مۇمكىن دەگەن پىكىر دە ايتىلىپ قالىپ جاتىر. ال ونداي بولسا, ول قۇزىرەتتى كوميسسيا سۇزگىسىنەن, پسيحولوگيالىق تەكسەرۋدەن قالاي وتكەن؟
وسى جەردە «بۇگىنگى كۇنى وتان قورعاۋعا اتتانعان جىگىتتەردىڭ كوبى ءالسىز, شىدامسىز ءارى سىلبىر. 18 جاسقا دەيىن ەڭبەك ەتىپ, ءومىر تالابىنا ساي يكەمدەلىپ, شىنىعىپ ۇلگەرمەگەندەر ءسال قيىندىقتى كوتەرە المايدى. اسكەرگە بارار-بارماستان ءۇيىن ساعىنىپ, ەركىندىكتى اڭسايدى. ءوز قاتارلاستارىمەن بايلانىس ورناتۋدا قينالادى. وسىنىڭ بارلىعى وزەكتى ورتەيتىن جايتتارعا اكەپ سوقتىرۋى مۇمكىن. سوندىقتان اسكەردەگى الىمجەتتىكتى تىيۋ ءۇشىن اتا-انالار مەن قوعامنىڭ باقىلاۋىن كۇشەيتىپ, جاستاردىڭ جىگەرىن جانۋ كەرەك» دەگەن پىكىردىڭ جانى بار سياقتى.
وتان الدىنداعى پارىزدى وتەۋ – ءاربىر ازاماتتىڭ قاسيەتتى بورىشى. سوندىقتان جاس سارباز سابىرلى مىنەزىمەن قوسا, ادامي قۇندىلىقتاردى دارىپتەپ, اسكەري ورتادا شىڭدالا بىلسە دەيمىز. وعان و باستان-اق تەمىردەي ءتارتىپ, جيناقىلىق, تازالىق, ءوزىن-ءوزى ۇستاي ءبىلۋ قاسيەتى ءتان بولۋى كەرەك. سوندا عانا ول ەلىن قورعايتىن ازامات بولا الادى.
