ەر بالانىڭ كوبى قارشادايىنان ۇستىنە وقالى كيىم كيىپ, اسكەري قىزمەتكەر بولۋدى ارماندايتىنى راس. اسىرەسە كەشەگى كەڭەس كەزەڭىندە اسكەرگە بارۋ, اسكەري قىزمەت اتقارۋ زور مارتەبە, ۇلكەن ابىروي بولدى. ءتىپتى ول كەزدە ارمياعا بارماي قالۋ ەر بالا ءۇشىن بەتكە شىركەۋ, كوڭىلگە كىربىڭ تۇسىرەتىن ماسقارا جاي ەدى. سوندىقتان ول كەزدە «مەن وفيتسەر بولامىن, كەڭەس ارمياسى قاتارىندا قىزمەت ەتەمىن» دەگەن اسقاق ارمانعا پارا-پار سوزدەردى ءار بالانىڭ اۋزىنان ەستۋگە بولاتىن. ال قازىر مەكتەپ وقۋشىسى بولسىن, وقۋىن ءتامامداپ, ۇلكەن ومىرگە قانات قاققان بوزبالا بولسىن «اسكەرگە بارعىم كەلەدى, گەنەرال بولعىم كەلەدى» دەگەن سوزدەردى ايتپايدى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟
الىپقاشپا اڭگىمە كوپ
بۇل ساۋالعا استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى, دوعارىستاعى پولكوۆنيك بەكبول ەرمۇراتۇلى بىلاي دەدى:
– قازاق ازاماتى ءۇشىن اسكەري قىزمەتكەر بولۋ – ۇلكەن بەدەلمەن قاتار, اسقان جاۋاپكەرشىلىك. وتانىڭنىڭ الدىندا, وتباسىڭنىڭ الدىندا ۇنەمى ءوزىڭنىڭ ازاماتتىق مىندەتىن مەن بورىشىڭدى بىردەي الىپ ءجۇرىپ, باسىنا تۇسكەن قيىندىق پەن تەمىردەي قاتال تارتىپكە شىداي ءبىلۋدى ۇيرەنەسىڭ. ءبارىمىز دە بالا بولدىق. ءجاسوسپىرىم ارقاشان ءوز وتباسىنىڭ تىرەگى, تۋعان-تۋىسىنىڭ قورعاۋشىسى بولعىسى كەلەدى. مويىنداۋ كەرەك, اسكەري قىزمەتكە كەلگەن ادامنىڭ بويىندا تۋعان جەردىڭ شەكاراسىن كۇزەتىپ, ەل تىنىشتىعىن ساقتايمىن دەگەن جالعىز پاتريوتتىق سەزىمى عانا ەمەس, بۇكىل ومىرىنە جەتەتىن رۋحاني ازىعى – تەرەڭ ءبىلىمى بولۋى كەرەك. سونىمەن قوسا ادالدىق, ازاماتتىق ۇستانىم, ۇلتجاندىلىق مىنەز قاتار ءورىلىپ جۇرسە, ەلگە قىزمەت ەتۋدىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتە الادى. ال كەشەگى وداق ىدىراپ, «بالاپان باسىنا, تۇرىمتاي تۇسىنا» كەتكەن زاماندا اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ بەدەلى ءبىراز ءتۇسىپ قالدى. جاسىراتىنى جوق, ءبىزدىڭ ءوز كاسىبي اسكەرىمىزدى قالىپتاستىرۋدا ۇلكەن كەمشىلىكتەر كەتتى. الىپقاشپا اڭگىمە كوبەيدى, اسىرا سىلتەۋ ورىن الدى. «كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەگەنمەن, وسىنداي كەمشىلىكتەر اسكەردىڭ بەدەلىن تۇسىرەدى. ءبىر عانا مىسال ايتايىن. مەنىڭ اكەمنىڭ ءىنىسىنىڭ بالاسى مەكتەپتە جۇرگەندە اسكەر ماماندىعىن تاڭدادى. 1999 جىلى وسى استانا قالاسىندا ساعادات نۇرماعامبەتوۆ اتىنداعى «جاس ۇلان» اسكەري مەكتەبىنە, كەيىن الماتىداعى قۇرلىق اسكەري ينستيتۋتىنا بارعىسى كەلىپ, كەرەمەت ىنتىزارلىعى وياندى. سپورتپەن اينالىسىپ, ساباعىن ىجداعاتپەن وقىپ, دايىندالىپ ءجۇردى. الايدا «جاس ۇلان» مەكتەبىنە 5-سىنىپتان قابىلدايتىن بولعاندىقتان جاسى كەلمەي قالدى. ال مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ اسكەري ينستيتۋتقا بارۋدان ءوزى باس تارتتى. سەبەبىن سۇراعانىمىزدا «قازىر اسكەري قىزمەتكەرلەردىڭ بەدەلى ءتۇسىپ كەتتى. مەن بىلەتىن وفيتسەرلەردىڭ كوبى باسقا سالاعا اۋىسىپ جاتىر. سوندىقتان اسكەري قىزمەتكەر بولعىم كەلمەيدى» دەپ جاۋاپ بەردى. ءىنىمىزدىڭ بۇل ءوزىنىڭ سۋبەكتيۆتى پىكىرى ەكەنىن ايتىپ, ءبىراز ۇگىتتەدىك, بىراق كونبەدى. ارينە, قازاق جىگىتتەرى اسكەري ماماندىققا مۇلدە بارمايدى ەمەس, بارادى. بىراق وسىدان 20-30 جىل بۇرىنعىداي باسەكەلەسە ۇمتىلىپ تۇرعان ازاماتتاردى بايقاماعان سوڭ «نەگە اسكەري ماماندىقتى قازاق جىگىتتەرىنىڭ تاڭداۋى باسەڭسىپ كەتتى؟» دەگەن پىكىر ايتىلىپ جۇرگەنى سوندىقتان, – دەيدى دوعارىستاعى پولكوۆنيك.
اقپاراتتىق ناسيحات كەمشىن
«ايتىلعان پىكىردىڭ كەلىسەتىن دە, كەلىسپەيتىن دە جەرلەرى بار. قازىر قازاقستان ارمياسىندا 150 مىڭ سارباز بولسا, ونىڭ تەڭ جارتىسىنان كوبى – قازاق ازاماتى» دەيدى قازاقستان رەسپۋبليكاسى قورعانىس مينيسترلىگى ستراتەگيالىق دامۋ دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى, پولكوۆنيك رۋسلان بەكجىگىت. «قازىر قازاقستان ارمياسى رەفورمالانۋ ۇستىندە. كەيىنگى كەزدە قارۋلى كۇشتەردىڭ قۇرىلىمى مەن قۇرامىن جاڭعىرتۋ, اسكەري دايىندىقتى جەتىلدىرۋ, زاماناۋي قارۋ-جاراقپەن جانە اسكەري تەحنيكامەن جاراقتاندىرۋ, تسيفرلاندىرۋ ءىسىن ودان ءارى جالعاستىرۋ, اسكەري ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ, اسكەري قىزمەتتىڭ بەدەلىن ارتتىرۋ جونىندەگى باسىم باعىتتار ايقىندالدى. وتكەن جىلى اسكەري قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بىرقاتار قاجەتتى ستراتەگيالىق جانە باعدارلامالىق قۇجات ازىرلەندى. بۇل – 2021-2025 جىلدارعا ارنالعان ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ستراتەگياسىنىڭ «ەلدىڭ قورعانىس قابىلەتىن نىعايتۋ» ءبولىمى, ەل قورعانىسىنىڭ جاڭا جوسپارى قۇجاتتارىنىڭ جيىنتىعى, 2030 جىلعا دەيىنگى قارۋلى كۇشتەردىڭ, باسقا دا اسكەرلەر مەن اسكەري قۇرالىمداردىڭ قۇرىلىسى مەن دامۋىنىڭ جاڭا تۇجىرىمداماسى. سونداي-اق كوپ كەشىكپەي وسى ماڭىزدى قۇجاتتى ىسكە اسىرۋ تەتىگىنىڭ ءبىرى – مەملەكەت باسشىسى بەكىتكەن «قاۋىپسىز ەل» ۇلتتىق جوباسى ومىرگە كەلدى.
مەنىڭشە, شەكاراسى شەگەندەلگەن, اسكەري قۋاتى ەسەلەنگەن ەلدە «وتاندى كىم قورعايدى؟» دەگەن سۇراق تۋماۋعا ءتيىس. ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تىنىشتىعىن قازاق اسكەرى قاس قاقپاي قورعايتىنىنا, وعان اۋىلدان شىققان ۇلتىمىزدىڭ ءتول پەرزەنتتەرى باسشىلىق جاسايتىنىنا سەنىم زور».
استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى سەرىكجان جانقابىلدىڭ ايتۋىنشا, قازاق بالالارى اسكەري ماماندىقتى مەڭگەرگىسى-اق كەلەدى. بىراق وعان كوبىنە جاعداي بولا بەرمەيتىن كورىنەدى. «مەن, مىسالى, بالامدى اسكەري وقۋعا بەرگىم كەلدى. سول سالاعا بارىپ جوعارى ءبىلىم العانىن قالادىم. بىراق بىزدە اسكەري جوعارى وقۋ ورىندارى ساۋساقپەن سانارلىق ەكەن. ءتىپتى باس قالامىزدا «جاس ۇلان» مەكتەبىنەن باسقا جوعارى وقۋ ورنى بولماي شىقتى. مەنىڭشە, ەلوردادان دا اسكەري جوعارى ءبىلىم ورداسىنىڭ اشىلعانى دۇرىس بولار ەدى. اسكەري ماماندىق ەر بالالار ءۇشىن جاقسى عوي. تارتىپكە, جيناقىلىققا ۇيرەنەدى. باسىمدىعى دا زور. كەيىن زەينەتكە شىقسا, ەڭ جوعارى زەينەتاقى الاتىن دا وسى اسكەري زەينەتكەرلەر».
ورالدىق قازاق جىگىتى نۇربەرگەن تاستانۇلى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ تۆەر قالاسىنداعى گ.جۋكوۆ اتىنداعى اۋە-عارىش قورعانىس اسكەري اكادەمياسىندا وقىپ جاتىر ەكەن.
– مەنىڭ ماماندىعىم – كوپارنالى زەنيتتى-زىمىراندى پايدالانۋ ينجەنەرى. بۇل – ءبىلىم ساپاسى جوعارى, ەڭ ايتۋلى وقۋ ورنى. مۇندا ءوزىم قاتارلى قازاق جاستارى دا بار. الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن كەلگەن ۇمىتكەرلەردىڭ ىشىندە ۇلتىمىزدىڭ ۇلاندارىنىڭ ساباقتا بولسىن, سپورتتا بولسىن قابىلەتى ايقىن كورىنىپ تۇرادى. مۇندا اتاقتى اسكەري ماماندار, اكادەميكتەر ءدارىس وقيدى. مەنىڭشە, اسكەري سالاعا مامانداردى كوپتەپ تارتۋدىڭ ءبىر امالى – اقپاراتتاندىرۋ. ماسەلەن, رەسەيدە قازىرگى تاڭدا اسكەري بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءباسى جوعارى. بۇل ەلدە 1 ورتالىق گازەت, 8 جۋرنال, 11 وكرۋگتىك فلوتتىق, 11 ارميا باسىلىمى, جوعارى وقۋ ورىندارىندا شىعاتىن 27 گازەت بار ەكەن. بۇگىنگىدەي تەحنولوگيانىڭ قارىشتاپ دامىعان زامانىندا جاستاردى اسكەري ماماندىققا تارتۋدىڭ ءبىر امالى ءدال وسى اقپاراتتىق ناسيحات دەر ەدىم. بىزدە سول جاعى كەمشىن, – دەدى ن.تاستانۇلى.
كاسىبي ارميا نىعايۋدا
قازىر ۇلتتىق وفيتسەرلەرىمىز, ءىشىنارا بولسا دا, كاسىبي ارميادا قىزمەت ەتىپ ءجۇر. ال وسى كاسىبي ارميا نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟ بۇل دا وڭايلىقپەن بولا قالعان جوق. ماسەلە تۋىنداعان كەزدە كوپتەگەن داۋ-داماي, وي-پىكىر, تۇجىرىم, شەتەل تاجىريبەسىن العا تارتۋ, ساراپشى پىكىرىنە جۇگىنۋ سياقتى ۇدەرىستەردەن ءوتتى. ءسويتىپ بارىپ ارميانى جاساقتاۋدىڭ ارالاس نىسانىنا – كەلىسىمشارت نەگىزىندە اسكەري قىزمەتكە كوشۋ جانە شاقىرۋ بويىنشا جاساقتاۋدىڭ بەلگىلى ءبىر پايىزىن ساقتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. ەندى وسى جاساقتالعان اسكەردى ودان ءارى جەتىلدىرىپ, دامىتۋ ماسەلەسى تۇر.
قوعام قايراتكەرى, دوعارىستاعى گەنەرال-لەيتەنانت اباي تاسبولاتوۆتىڭ ايتۋىنشا, «كاسىبي ارميا كەرەك پە؟» دەگەن ساۋالدى دا ەستىپ قالاتىن كورىنەدى. بۇل – ءىستىڭ مانىسىنە بويلاماي ايتىلاتىن پىكىر. ويتكەنى تۇسىنگەن ادامعا قازاقستان اسكەرى ونسىز دا كاسىبي ارميا قاتارىنا كىرەدى. سەبەبى اسكەر قۇرامىنداعى وفيتسەرلەر مەن گەنەرالداردىڭ بارلىعى – كاسىبي ماماندار. ودان كەيىن كەلىسىمشارت بويىنشا جۇمىس ىستەيتىن سەرجانتتار, قاتارداعى ساربازدار دا كاسىبي. تەك ءبىر جىلدىق اسكەري بورىشىن وتەۋگە كەلگەندەر عانا كاسىبي ەمەس. بىراق ولار ەلىمىزدەگى بارلىق اسكەردىڭ 25 پايىزىن عانا قۇرايدى. بۇل كورسەتكىش جىل سايىن كوبەيىپ كەلە جاتىر. ماسەلەن, جىل سايىن 18 بەن 28 جاس ارالىعىنداعى جاس مەرزiمدi اسكەري قىزمەتكە شاقىرىلادى. اسكەري مىندەتىن وتەۋگە كەلگەندەردى ءبىز ءبىر جىل بويى اسكەري تارتىپكە, تەحنيكانىڭ ءتىلىن ءتۇسىنىپ, قارۋ-جاراقتى قولدانۋ داعدىسىنا دايىندايمىز. ءبىر جىلدان كەيىن ولاردىڭ بارلىعى زاپاسقا كەتەدى. ال ەگەر اسكەر قاتارىندا قالىپ, ءارى قاراي قىزمەتىن جالعاستىرعىسى كەلسە, ارنايى اسكەري ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ارقىلى ولار دا كاسىبي ارميانىڭ قۇرامىن تولىقتىرا الادى. ال كاسىبي اسكەردىڭ ەڭ باستى شارتى بىلىكتى ءارى ءبىلىمدى كادرمەن جاساقتالۋىندا جاتىر. سوندىقتان قازاق جاستارىن اسكەري ماماندىققا تارتۋ جىلدان-جىلعا ورىستەيتىن بولادى. «قازاق اسكەري ماماندىققا نەگە از بارادى؟» دەگەن ساۋال دا جىل وتكەن سايىن ماڭىزىن جويادى.
مەملەكەت باسشىسى, جوعارعى باس قولباسشى قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستان حالقىنا ارناعان ءوزىنىڭ جولداۋىندا جاستارعا ماماندىق الۋدىڭ تاعى ءبىر مۇمكىندىگى ارميادا بەرىلۋى قاجەت ەكەنىن ايتقان بولاتىن. وسىعان وراي, قازىرگى تاڭدا قورعانىس مينيسترلىگى مەرزىمدى اسكەري قىزمەتتەگى ساربازدارعا 41 ماماندىقتىڭ 32-ءسىن يگەرۋ ماسەلەسىن پىسىقتاپ جاتىر. سونداي-اق ەلدەگى اسكەري جوعارى وقۋ ورىندارىنا دا قازاق جاستارىن كوپتەپ تارتۋ ماسەلەسى ورىستەسە دەيمىز.
