بۇل قۋانىشتىڭ ءبىز ءۇشىن ماڭىزى زور, قاناتى كەڭ. بۇگىندە جەر كولەمى جاعىنان الەمدە 9-شى تەرريتوريا بولىپ تابىلاتىن قازاقستان حالقىنىڭ سانى بويىنشا جاھاننىڭ 63-ءشى ەلى بولىپ تۇر. وسى دەرەكتەردىڭ ءوزى بىزدەگى ءار شارشى شاقىرىمعا 6,60 ادامنان كەلەتىنىن كورسەتەدى.
بايتاق ەل حالقى سانىنىڭ 11 748 179-ىن, ياعني, 66,48 پايىزىن – قازاقتار, 3 644 529-ىن, ياكي 20, 61 پايىزىن ورىس ءناسىلى قۇرايدى. ء(بىر قىزىعى, 1926 جىلى دا ورىس اعايىندار 20 پايىزدان اسقان, قازىر دە سولاي). سول سياقتى بۇل شوعىردا وزبەكتەردىڭ – 3,11, ۋكراينداردىڭ – 1,64, ۇيعىرلاردىڭ – 1,45, ال تاتارلاردىڭ 1,15 پايىزدىق ۇلەستەرى بار. مۇنىڭ ءبارى تۋعان حالقىمىزدىڭ جىلما-جىل بىرتىندەپ بولسا دا, ۇدايى جوعارى ورلەۋ جولىندا كەلە جاتقانىن بايقاتادى.
XX عاسىردىڭ باسىندا, 1913 جىلى الاش ارىستارىنىڭ كوسەمى احمەت بايتۇرسىنۇلى «ءالحامدۋللا, 6 ميلليون قازاقپىز!» دەپ جار سالعان ەكەن. وكىنىشكە وراي, بۇدان كەيىنگى بۇلعاق كەزەڭىندە – اق پەن قىزىل ايقاسقان ازامات سوعىسى جىلدارىندا, سودان سوڭعى 20-شى جىلداردىڭ باسىندا قولدان ۇيىمداستىرىلعان العاشقى اشتىقتا, سوسىن بولشەۆيكتىك-كەڭەستىك بيلىكتەن قاشىپ, شەت جاققا اۋا كوشكەن جۇرتىمىزدىڭ ەسەبىنەن 1926 جىلى وسى قازاقتىڭ سانى تەڭ جارتىسىنا جۋىق قىسقارىپ, بار-جوعى 3 627 612 ادام بولىپ قالعان. تۋىسقان وزبەك حالقى 1926 جىلعى ساناقتا 3383812-گە جەتىپ, بىزبەن قارايلاس جۇرت بولعان. قازىر ءبىز 11 ميلليوننان استىق, ال ولار 30 ميلليونعا جەتتى. وسىنىڭ ءوزى-اق ءبىزدىڭ ۇلت باستان وتكەرگەن تراگەديانىڭ كورىنىسى, دەرەگى, دايەگى ەمەس پە؟ قازاقتىڭ باسى شىرعالاڭعا ءتۇسىپ, سانىنىڭ ازايۋى مۇنىمەن دە توقتاعان جوق. 30-شى جىلداردىڭ باسى مەن ورتا تۇسىنداعى قولدان جاسالعان اشتىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن, زوبالاڭ سالدارىنان 1939 جىلى حالقىمىزدىڭ قاراسى 2 327 625 ادامنان اسپاي قالدى.
بۇل جىلداردا دا «مىڭ ءولىپ, مىڭ تىرىلگەن» قازاق باياعى احمەت بايتۇرسىنۇلى التى الاشقا جار سالىپ, ءسۇيىنشى سۇرايتىن دەڭگەيگە تەك 1989 جىلى قاتارى 6 534 616 ادام بولعان كەزدە, ارادا تابانى كۇرەكتەي 76 جىل وتكەننەن كەيىن عانا قايتا جەتە الدى. قازاقتىڭ ءوز جەرىندە ازشىلىق كەسپىرىنە ۇشىراۋى, ياعني, ەلدەگى ەكىنشى كوپ ساندى ۇلت – ورىستارعا تىزگىندى بەرىپ قويۋى 1939 جىلدان باستالدى. سول جىلى بۇل ۇلتتىڭ وكىلدەرى 2 458 687 ادامعا جەتىپ, 39,9 پايىزدىق ۇلەسپەن ءبىرىنشى رەت قازاقتاردان استى. بۇل تەندەنتسيا 1959, 1970, 1979, 1989 جىلدارى ودان ءارى جالعاستى.
حالىق ساناعىنىڭ ستاتيستيكاسىنا قاراعاندا, قازاقستاننىڭ جالپى حالقى 1950-1970 جىلدار ارالىعىندا ايتارلىقتاي سەرپىنمەن ءوسىپ كەلگەنى بايقالادى. اتاپ ايتقاندا, 1950 جىلى 6 591 600 ادامدى قۇراعان بۇل كورسەتكىش, 1959 جىلى – 10 137 900, 1970 جىلى 13 660 600 ادامعا جەتىپ, ەكى ەسەدەن استام وسە تۇسكەن. بىراق سودان كەيىنگى جىلدارى اسا قاتتى ءوسىم بايقالماعان. بۇعان 1970-1979 جىلدار ارالىعىنداعى ءوسىمنىڭ 1,5 ميلليوننان ءسال عانا اسقانى ايعاق. ال 1991 جىلى تاۋەلسىزدىك قارساڭىندا حالىق سانى 16 793000 ادامعا جەتكەن. سونىڭ 6,6 ميلليونى قازاقتار ەدى. بىراق بۇدان كەيىنگى 10 جىلدا باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ الىس جانە جاقىن شەت ەلدەردەگى تاريحي وتاندارىنا كەتۋى قاتتى قارقىنمەن جۇرگەندىكتەن, رەسپۋبليكا حالقىنىڭ سانى 2000 جىلى 14 900000-عا ءتۇسىپ كەتكەن.
وسىلايشا سوڭعى 18 جىلدىڭ ىشىندە ەلىمىزدىڭ جالپى جۇرتى 3 061 077 ادامعا تولىققان. ال تاۋەلسىزدىك جىلدارىنان بەرگى ارالىقتى تولىق قامتىساق, بۇل كورسەتكىشتىڭ 1,5 ملن ادامنىڭ شاماسىنان قايىرىلاتىنىن دا بايقايمىز.
ساراپشىلار دەرەكتەرىنە قاراعاندا, 1897 جىلدان بەرى كەڭەس ءداۋىرى كەلمەسكە كەتكەنشە بۇرىنعى كسرو حالقى 2 ەسەگە دەيىن وسكەن ەكەن. ال سونىڭ ىشىندە 1926 جىلى حالقىنىڭ سانى بىزبەن شامالاس بولعان وزبەكتەر 5,5 ەسەگە كوبەيىپتى. ولاردا سول ءوسىم ءالى قۋاتتى قارقىنمەن جالعاسىپ كەلەدى. ايتالىق, 1959 جىلعى ساناقتىڭ قورىتىندىسىندا ولار 5 038 273 بولعانىن ايگىلەسە, 1989 جىلى 14 142 475 ادامعا بارىپ توقتاعان. ءتاۋەلسىزدىك جىلدارىندا وزبەك جۇرتىنا تاعى 12 ملن ادام قوسىلىپ, بۇگىندە وزبەكتەر 26 ميلليونعا جەتكەن. ال ءبىزدىڭ ەگەمەندىك جىلدارىنداعى ءوسىمىمىز 5 213 583 اداممەن تۇيىقتالادى. بۇعان دا شۇكىر!
قازىر قازاقستان حالقىنىڭ سانى جاعىنان تۇركى مەملەكەتتەرى اراسىندا تۇركيا (78 ملن) مەن وزبەكستاننان (32 ملن) كەيىنگى ءۇشىنشى ورىندا تۇر. بىزدەن كەيىنگى ازەربايجاندا 9 ملن حالىق بار. ەل امان, جۇرت تىنىش بولىپ, كەڭ-بايتاق جەرىمىز ۇرپاقتارعا تولا بەرسىن دەپ تىلەيىك!
ەركىن قىدىر
